ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-10
282
QARAQALPAQSTANDA ERTE DÁWIRDEGI XALIQ MEDICINASI
Kungratbaev Azamat Allambergenovich
Berdaq atındaǵı QMU, stajyor oqıtıwshısı
Annotaciya:
Qaraqalpaqstanda erte dáwirlerden xalıq medicinasıan paydalanıp
kelingen. Bul ata-babalarımızdan qalǵan úlken tájribe bolıp, ol neshe mıń jıllar
dawamında jıynalǵan. Kolonial dáwirde bolsa zamanagóy medicina kirip kelgeni
menen jergilikli xalıqqa xızmet etilmesten, kolnizatorlar ózleri ushın alıp kelgen edi.
Avtor usı maqalada Qaraqalpaqstandaǵı erte dáwirdegi xalıq medicinası haqqında sóz
etedi.
Tayanısh sózler:
Qaraqalpaqstan, xalıq medicinası, dárilik ósimlikler,
medicinanıń rawajlanıwı, dástúriy medicina.
Qaraqalpaqstanda medicinanıń rawajlanıwı júdá eski dáwirlerge barıp taqaladi.
Bul ilimde xalıq medicinasi dep atalip, júdá úlken bir dáwirdi óz ishine aladı.
Alımlardıń anıqlawı boyınsha eń birinshi medicinalıq járdem kórsetiw Orta Paleolit
dáwirinde neandertal adamlar alıp barǵan. Qaraqalpaqstan aymaǵında áyyemgi dáwir
medicinası arxeologiyaliq dárekler hám grek-rim tariyxshılarınıń shıǵarmaları arqalı
bizge málim.
Medicinanıń dinnen sál aldiniraq payda bolǵanı anıqlanǵan. Áyyemgi adamlar
ashlıq, suw tasqını, jer silkiniw, suwıq, dawıl-dubeleyler hám jabayı (jırtqısh)
haywanlardan qorganıw jolların izlegen. Nátiyjede olar judá ápiwayı, hár qıylı
qorganıw quralların oylap tapqan, jasaw ushın baspana jáne kiyim-kenshekler islegen,
miynet etiwge úyrenisken.
Uzaq waqitlar, uzliksiz hám sanali ráwishte miynet etiw menen shuǵıllanıw
adamlardı tárbiyaladı, olarda jeke gigienalıq kónligiwlerdi payda etti. Adamlar jabayı
haywanlardı awlaw, qolǵa úyretiw waqıtlarında, basqa qáwimler menen urıs aparıw
payıtlarında jaradar bolǵan adamlarǵa birinshi, zárur medicinalıq járdem beriwdi
meńgergen. Olar aǵıp atırǵan qandı toqtatıw, jaralardı tez pitip ketiwine járdem etiw,
denege kirgen zatlardi alıp taslaw qusagan járdem turlerin úyrengen. Adamlar keyin ala
ayırım ósimliklerdiń shıpalılıq qásiyetlerin bilip, olardı nawqaslanǵan adamlardı emlew
waqtında qollangan.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-10
283
Álbette, adamlardı emlew jumısları menen ózin de tábiyiy meyilligi bar, tálim-
tárbiya alǵan, uqibi bar adamlar shuǵıllanǵan. Basqa adamlar olardıń járdeminen keń
paydalanǵan.Solay etip xalıq arasınan xalıq medicinasınıń wákilleri—táwipler jetilisip
shıqqan.
Táwip (táwipshilik) ótmishte bir topar adamlardıń tiykargı kásibi bolǵan. Tabib
(táwip) arab tilinde adamlardı emlew degen maǵanani bildiredi. Táwipler óz zamaniniń
oqımıslı hám medicina tarawı boyınsha belgili dárejede bilimge iye adamlar
esaplanǵan.
Orta ásirlerde házirgi Ózbekstan Respublikasi aymaǵında táwipshilik kásibi
ádewir keń tarqalǵan hám jaqsi rawajlanǵanı málim. Haqiyqatin aytqanda Buxaradaǵi
Samanidler kitapxanasi, Xorezmdegi Mamun ilimler Akademiyasi Orta Aziyada kóp
sanli ilimlerdiń (medicina ilimininde) úyreniliwinde, rawajlanıwında hám keń
tarqalıwında ulken rol oynaǵan.
Medicina usınday bir ilim, ol adam organizminiń salamatlıq hám kesellik
táreplerin úyretedi, ol joǵaltilǵan salamatlıqtı tiklewge hám saqlawǵa tikkeley járdem
etedi,—degen edi Ibn Sina.
Qaraqalpaqlar tariyxinda táwip, sınıqshı, emshi, qahhol (oculist), porxan h.t.b.
atlar menen atalǵan xalıq medicinası boyınsha emlewshiler bolǵan. Olar xalıq arasında
belgili bolıp, ózıniń xızmeti arqasında abırayǵa erisken. Olar hár túrli usıllar menen
keseller dártine shıpa tapqan. XIX ásir aqırı XX ásir basında táwipshilik rawajlanǵan.
Sırimbet (Moynaq rayonı), Bekmurat (Qońırat rayonı), Quleke (Shımbay rayonı) h.t.b
táwipler tamır uslap, awiriwdiń túrin aniqlap, qan basımın páseytiw yamasa kóteriw
arqalı, ósimlikten, haywanat góshinen, mayınan islengen dáriler menen kóplegen
adamlardı emlegen[4:148].
Rossiyadan kelgen dáslepki vrachlardan P.A. Blagoveshenskiy 1884 –jılı Tórtkúl
qalasına áskeriy wazıypasın atqarıw ushın kelgen. Onıń basshılıǵında 1887 – jıli 15
orınlıq emlewxana ashıladı, ol ketkennen keyin, 1888 – jılı I.I.Avdakushin, bunnan
keyin Gabetin, soń Gorskiy, Shumeykolar boldı. Bıraq bular tek Tórtkúl qalasındaǵı
hám onıń átirapındaǵı xalıqlardan tısqarıda tiyisli medicinalıq járdem kórsete
almadı[4:148].
Qaraqalpaqstannıń jer sharayatına, xojalıq túrlerine baylanıslı ornalasqanı úshın,
pıtırańqı qonısliqlardaǵı xalıqlardı kóbinshe eski xalıqlıq emlew usılı menen táwipler
“emlegen”. Olar sınıqshı, porxan, táwip, shershi h.t.b. bolıp bólingen. Táwipler tamır
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-10
284
kóriw, awırıw adamniń óz halın túsindiriwine baylanıslı em buyırǵan. Ayazlaǵan
adamlardıń tamırların jibitip, qan aylanısların jaqsılaw, isiklerdi qaytarıw ushın ayırım
ósimliklerdiń qaynatılǵan suwların (jantaq, ǵarbız, anar, jiyde) ishkizgen, ıssı
bulaqlarǵa salǵan, qum, duzǵa túsirgen. Denedegi mayda qıshımalardı qaynatılǵan
ádiraspan, palatı suwlarına shomıldırǵan. Awırǵan tislerdı alıp taslaw, geypara iyisli
ósimliklerdı awırǵan tislerge tisletiw arqalı emlegen. Sınıqlardı salıwshı táwipler
bolǵan. Kóz awırıwǵa qabaq túynegin, ǵawasha túynegin tartqan.
Solar menen qatar diniy isenimler, dástúrlerde bolǵan. Ayırım awırıwlardı kóz
tiygen dep esaplap, olardıń aldın alıw ushın adamǵa malǵa, turaq jaylarǵa duwa-
qoshqar múyizin, búrısh, piyaz qıstırǵan, olar kóz tiyiwden saqlaydı dep oylaǵan.
Adamda malda bolǵan awırıwdıń deregin birewden gúmanlansa, ol adamǵa bildirmey,
oniń bir kiyiminen jırtıp alıp órtegen, onıń tútinin awırıw adamǵa, malǵa iyisketken.
Malda ılań (“ot jara”, “ushpa”, “oba”, h.t.b. kesellikleri) bolsa, olardı Xojelidegi
“Jomart qassap” dúmpeshiginen, Tók qaladaǵı Omar xoja obasınan h.t.b. soǵan usaǵan
jerlerden aylandırǵan. Sol arqalı maldaǵı ılańdı ketiriwge boladı dep esaplaǵan[4:149].
Biraq adamlarda ırımǵa, xalıq táwipshigine bolǵan kóz-qaras turlishe. Аyırımlar
elege deyin oǵan diniy qaldıq retinde qatnas jasaydı. Lekin, biz aytar edik,
táwipshilikke baylanıslı xalıq ırımları dinge baylanıslı payda bolǵan emes, al
medicinanıń emlew usılları sıyaqlı tájiriybeden dóregen ózgeshe emlew túri. Sonlıqtan
da bulardı tek dinge baylanıslı (álbette, dinge baylanıslı shıǵarılǵanları da joq emes)
payda bolǵan ırımlar dep esaplaw túp-tiykarınan qáte, al bunı xalqımızdıń arasında
shıpakerler bolmaǵan waqıtta adamlardaǵı hár qıylı keselliklerdiń aldın alıw (usıǵan
itibar beriń, tek emlew emes, aldın alıw) hám emlew xızmetin atqarıp kelgen xalıq
táwipleriniń emlew usılları dep qaraw tiyis[2:5].
Qaltıratpa, delbe, bası awırǵanlarǵa, dinkesiz adamlarǵa qandayda bir zıyanlı
nárseniń salqını túsken dep, olardı porxanǵa qaratqan, mal aylandırǵan, balıq, tawıq
penen qaqtırǵan h.t.b.. Awırıw adamdı ot penen alaslap, duzlı suw menen ushıqlap, suq
shıǵarǵan. Bunday dástúrler menen diniy isenimlerdiń qaraqalpaqlar arasında
saqlanıwı, olarǵa naǵız islamnıń ornamaǵanı, islamǵa shekemgi dástúrler, diniy
isenimler islam sáwlesinde ómir súrgenin kórsetedi[4:134-135].
Qaraqalpaqlar ózlerin qorshaǵan tábiyattan bóleklemegen, ózlerin solardiń biri
dep bilgen. Hár bir xalıq ata-tegi hám ózi jasaǵan jer sharayatında ósimlikler menen
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-10
285
haywanatlarǵa suw jáne hawaǵa beyimlesken. Usı jerde xalıq medicinasında
qollanılǵan dárilik ósimlikler haqqında aytıp ótsek orınlı boladi.
Ádiraspan jer sharında keń tarqalgan ósimliktin biri esaplanadi. Oni adamlar
shıpalı ósimlik retinde áyyemgi dáwirlerden berli paydalanıp kelgeni málim.
Sonlıqtanda xalıq awzında: - “ádiraspan degen senbiseń, mińda bir dártke embiseń?” -
degen danalıq gápler elege shekem saqlanıp kelmekte. Ádiraspan kóp jıllıq ósimlik.
Olar tábiyatta tiykarinan tuqımları arqalı qum-shawıt, tawlı hám bozlaq jerlerde ósedi.
Ádiraspan ósimligi shaqa menen japıraqlarǵa bay boladı. Gullegen waqıtında shaqalari
ushında aqshıl sarı gúller shıǵaradı. Soń mayda biraq tompaq dánelerdi payda etedi.
Ádiraspan ósimligi 30-70 sm-ge shekem sozılıwı mumkin. Ol Orta Aziya
respublikalarında báhárde (mart ayı aqırında) jerden ósip shıǵadı. May ayında gúlleydi,
avgust hám sentyabr aylarında pisip jetilisedi. Gúz tusiwi menen onıń japıraqları
sarǵayıp, shaqaları mort sınǵısh bolıp quwray baslaydı. Ádiraspan ósimligi (quwraǵan
halatında) áyyemgi zamanlardan baslap hár qıylı keselliklerdi emlew maqsetinde
qollanılgan. Ádette ádiraspan jaǵılıp, onıń tutinin tutetiw adamlarǵa úrdis bolǵan. Onı
úy ishinde payda bolǵan jaǵımsız iyislerge qarsi qollanǵan. Erte zamanlarda balalardiı
bas kiyimlerine ádiraspan tuqımınan tumar taǵıp, al qız balalardıń moynına monshaq
taǵıp qoyǵan. Medicina ilimi ádiraspan ósimliginiń emlik qásiyetke iye ekenligin
tastıyıqladı. Onıń quwrap turǵan paqalın, japıraq hám tuqımların otta jaǵıp, tútetkende
ajıralıp shıǵatugın zatlar hawadaǵı mikroblarǵa qıyratıwshı (óltiriwshi) tásir etedi.
Sonlıqtan úyde ádiraspan ósimligin (quwraǵan) saqlawdı hám waqtı-waqtı tútetiwdi tek
diniy úrip-ádet dep natuwrı tusinbew zárur[5:32].
XVIII ásirdiń 40-jıllarında nemes ilimpazları Gebel hám Fritche ádiraspan
ósimliginen garmin, garmain, garmalol, al 1929-jili Shpet-peganin, 1957-jılı belgili rus
ilimpazı M.I.Koreckaya vazicinon hám dezoksivazicinon alkalloydların ajıratqan edi.
Ádiraspan ósimliginiń dárilik qásiyetke iye ekenligi Abu Ali Ibn Sinaǵa da belgili
bolǵan. Házirgi waqıtta ádiraspannan (tamir, paqal, japiraq hám tuqımınan) on úsh túrli
alkalloydlar alınadı, olardıń jetewi ilimge jańadan málim bolǵan.
Atqulaq kóp jıllıq ósimlik. Ol burın ósip turǵan jerindegi tamırlardan may ayı
keliwi menen qaytadan kógerip shıǵadi. Atqulaq ósimliginiń pisken tuqımları suw
arqalı tarqalıp, jap-salma boylarinda, atızlarda kógerip shıǵıwıda ushırasadı. Atqulaqtıń
russha atı podorojnik. Úlken hám kishi dep ekige bólinetuǵın atqulaq ósimligi soqpaq
jollar boyında, soqpaqlar átirapında jiyi gezlesiwi podorojnik atamasın payda etken
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-10
286
bolsa ájep emes. Jergilikli xalıq bul ósimliktiń japıraqlarınıń attıń qulaǵına uqsaslıǵına
tiykarlanıp «atqulaq» dep ataydı.
Xalıq medicinasında atqulaq ósimligi japıraqlarınan teri jaraqatlanǵanda hám
onnan qan aqqanda, jas japıraqlardı suw menen tazalap, jaqsılap juwıp, iriń jiynalǵan
isikke, irińli jaralarǵa sorıwshı, tazalawshı dári sıpatında keń qollanılǵan.
Burınları adamlar dem alıw organlarınıń, teri, tamaq, kóz, juwan ishek, suzek,
bezgek hám asqazan-ishek keselliklerin emlewde atqulaq ósimligi japıraqlarınan
tayarlanǵan demlemeni, japıraqları ezip alingan shiresinen jiyi qollanǵan. Atqulaq
ósimligi tamırlarınan adamnıń ishinen qan ótkende, qan túpirgende qaynatpa túrinde,
onıń tuqımlarınan adamnıń ishi ótkende shıpalı dári sıpatında qollanǵanı málim.
Abu Ali Ibn Sina atqulaq ósimliginen hár qıylı isiklerdi, shiyqan, kókpatlaq,
sızlawiq, teri jaraları, bawır, búyrek hám kóz keselliklerin emlegen eken. Ol atqulaq
ósimligi tamırınan qan toqtatıwshı dári tayarlap, al tuqimlarınan isheklerde jaralar
payda bolǵanda ishkiziw jáne klizma etiw usılı menen jaqsı nátiyjege erisken[5:33].
Gewil. Shólistanliq, taqır yamasa taw-taslaqlı jerlerde japıraqları kógis dónip
ósedi. Gewil ósimliginiń usınday qurǵaq, suwsız dalanlıqta ósip, gúllep hám
túyneklewiniń ózi ájayip nárse. Gewil ósimliginiń tiykarǵı (oq) tamırı jerden 10 metr,
al geyde onnanda tómenge (terenge) ıgallıq izlep ketedi, al qaptal tamırları 2-3 metrge
shekem sozıladi.
Gewil túyneklerin kópshilik xalıqlar awqatlarǵa aralaspa retinde paydalanadi. Ol
ushın ele tolıq pispegen gewil túynekleri jıynap alınıp, oǵan uksus, qant hám t.b.
nárseler qosılıp marinovat etip qoyıladi.
Gewil shıpalı ósimlik sıpatında áyyemgi arab medicinası dáwirinen baslap
qollanılmaqta. Gewildi Kavkaz jaǵalawı, Armeniya, Orta Aziya respublikaları
turǵınları awqatlıq zat retinde jewge qollanadi. Armeniyada gewil tamırları keptirilip,
untalıp revmatizm, bruselez keselliklerin emlewde paydalanadı. Gewil ósimliginiń
bawır hám talaq keselliklerinde de judá paydalı ekenligi málim.
Gewildiń japıraqları menen shaqaları qantlı diabet, gewildiń dánesheleri bas
awırıw payda bolǵanda qollanılgan. Gewil túyneklerin tis awırıw payda bolǵanda
paydalanıw mumkin. Ertede Orta Aziya mámleketleri turgınları gewil ósimligi
tamırlarınan demleme islep, oni sari awırıw hám qıshıtpa keselliklerin emlew
maqsetinde isletken.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-10
287
Gewil shaqaları keptirilip, soń untalıp chesnok aralastırılıp taz, kiyme kel
keselliklerin emlewde paydalanǵan. Gewil gulleri shiresin jaralarǵa jaǵip, bezler
iskende ishke ishilip emlewde qollanılǵan. Gewil túynekleri qaynatılıp gemarroy, tis
hám oniń qaptal etleri kesellengende ishiw usınılgan[5:34-35].
Boyan ósimliginiń paqalı júdá bekkem, japıraqları qurǵaq, kógis hám qattılaw
boladi. Onin gulleri qızǵısh dónip, tuqımı lobiyaǵa judá uqsas boladı.
Boyan tamırdan tayarlanatuǵın glisiram dep atalgan dári allergiyalıq dem qıspa,
allergiyalikdermatit, ekzema, eshek jemi, Kvinke isigi hám t.b teri keselliklerinde
qollanıladi[5:36].
Kúndelikli tirishilikke hám dástúr, bayramlarǵa baylanisli milliy taǵamlar da
xalıq tariyxinan búgingi turmisina baylanisli áhmiyetli orin alǵan. Tuwrı awqatlaniw
tártibi bolǵan. Awırıwdıń túrine qarap ayırım awqatlar qadaǵan etilse, ayırımları
kerisinshe muǵdarına qarap jew usınıs etilgen.
M. Turımbetovanıń aytıwına qaraǵanda XIX ásirdiń sońǵı sheregi, tórtinshi
sheregine shekem Sırdáriya walayatınıń Ámiwdárya bólimi (házirgi Qaraqalpaqstan
Respublikası) xalıqlarına hesh qanday shıpakerlik járdem kórsetilmegen, sebebi bul
átirapta ol waqıtları shıpaker – vrachtiń ózi bolmaǵan. Jergilikli xalıqtıń bir bólimi
porxanlar, táwipler, siniqshilar, “kindik shesheler” hám solarǵa uqsas táwipsımaq
adamlardan “medicinalıq járdem” alǵan, al ekinshi bólimi hesh qanday medicinalıq
járdemsiz keshirgen, ómir súrgen jasaǵan, ólip ketken[5:21].
Usı sebepli jergilikli xaliqlar arasinda hár qıylı juqpalı hám qáwipli kesellikler:
shehsek (ospa), súzek (tip), tırıspay (xolera), bezgek (malyariya), qurózek (difteriya),
qızılsha (kor), ish úzegi( bryushnoy tif), terletpe(sıpnoy tip), oba (chuma), merez
(sifilis), taz (favus, mikrosporiya, trixofitiya), lepra, tuberkulez h.t.b. kesellikler
tarqalǵan edi.
Tariyxiy dereklerge qaraǵanda Túrkistannıń Sırdárya walayatınıń Ámiwdárya
bóliminde – Qaraqalpaqstanda eń dáslepki medicinalıq mákemeler: áskeriy lazaret,
qabillaw bólimi hám kishkene ambulatoriya Petro-Aleksandrovsk (Tórtkúl) qalasında
ashılǵan. Bul dáslepki medicinalıq mákemeler general-gubernatorlıqtaǵı áskeriy
xızmettegi adamlarǵa ǵana medicinaliq járdem kórsetken. Al olar jergilikli xalıq
wákillerin – puxaralardı qabıl etpegen. 1875-jılı iyun ayında Nókis qalasında 20 orınǵa
mólsherlengen áskeriy lazaret ashıladi, biraq ol 5 jıldan soń qayta jabıladi, tilekke qarsı
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-10
288
usı lazarette de jergilikli xalıq wákillerine hesh qanday medicinalıq járdem
kórsetilmeydi.
1879 – jılı Túrkistan general-gubernatorlıǵında shehsek keselligine qarsı
shanshıw rejesi islep shıǵılıp, tastıyıqlanıp, xalıq arasında sheshek keselligine qarsi
shanshiw júrgizile baslaydı. 1880-jıl aqırında házirgi Qaraqalpaqstanǵa birinshi
vrachlar I. I. Avdakushin Ámiwdárya bólimi vrachı bolıp, sál sońiraq P. A.
Blagovashenskiy Shoraxan uchastka vrachı bolıp Petro-Aleksandrovskke Rossiyadan
keledi hám jumıs islewge kirisedi. Usi jılı otırıqshı xalıqlardıń den-sawlıǵın saqlaw,
salamatlıǵın qorǵaw komiteti dúziledi hám oǵan: áskeriy garnizonnıń bólim
komandirleri, medicina bólimi basliǵı, Ámiwdárya bólimi vrachı, xalıq wákilleri aǵza
boldı. Usı komitetke Túrkistannıń Sırdárya wálayati basliǵı basshılıq etedi.
1887-jılı fevral ayında jergilikli xalıq wákillerine, puqaralarǵa medicinalıq járdem
(emlew hám aldın alıw jumısları) beriwge arnalǵan birinshi 15 orınlıq emlewxana
Petro-Aleksandrovsk (Tórtkúl) qalasında ashılıp, iske túsedi. Jáne eki jıl ótip (1889 j)
noyabr ayında Shımbayda feldsher-ambluatoriyaliq punkt ashılıp xalıqqa birinshi
medicinalıq járdem kórsetiw júzege asırıldi. Usınday medicinalıq punktler keyin ala
Nókiste (1890 jıl, noyabr) hám Sheyx-Abbas-Vali (Beruniy) 1890 – jıl dekabrde ashılıp
xalıq orta medicina xızmetkerlerinen medicinalıq járdem alıw baxtina miyassar boladi.
1892 – jılı Tashkent qalasında baspadan shıqqan “Sırdárya walayatınıń
statistikalıq maǵlıwmatlar jıynaǵı” kitabında I. I. Avdakushinniń “Ámiwdárya
bólimindegi 1887-1891 – jıllardaǵı sanitariyalıq awhalı haqqında” atamasındaǵı
maqalası beriledi, onda sol dáwirdegi haqıqıy awhal anıq bayan etiledi. Sol jılı I. I.
Avdakushin óziniń joqarı tárepke tayarlaǵan bayanlamasında “200 mıń xalqı bar
Ámiwdárya bóliminde bir ǵana 15 orınlıq emlewxana bar, awıllıq jerlerde birde vrach
joq, medicinalıq járdemniń joqlıǵınan xalıqtıń salamatlıq kórsetkishleri júdá tómen
dárejede” dep jazǵan edi[3:283].
1895 – jılı Petro-Aleksandrovskte M.A. Bersudskiydiń jeke aptekasınıń ashılıwı
jergilikli xalıqtı dári-dármaqlar menen támiyinlewde tuńǵısh qádem boldı. 1899 –jıl
M.N.Chernishevskiy Qaraqalpaqstanǵa kelip, otırıqshi xalıqlar turmısı menen tanısıp,
ilimiy jumıslar alıp baradı. 1900 – jılı Rossiyadan Qaraqalpaqstanǵa vrach B.
Shumeyko kelip, jumıs islewge kirisedi, ol tórt jıl biziń úlkemizde xızmet etip, soń óz
watanına qaytıp ketedi.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-10
289
XX ásirge shekem házirgi Qaraqalpaqstan aymaǵında jergilikli xalıq wákillerine,
puxaralarına medicinalıq járdem kórsetiw oǵada tómen dárejede saqlanıp qaladı. Usı
dáwirde Ámiwdáriya bólimi eki uchastkadan ibarat bolıp, birinshisi – Shoraxan
uchastkası dep atalǵan, oniń xalqı 67436 adam hám ekinshisi Shimbay uchastkasi bolıp,
onda 124876 adam esapta bolǵan. Qaraqalpaqstan da XX ásirdiń birinshi sheregi
dawamında da otırıqshı xalıqqa medicinaliq járdem kórsetiw dárejesi hesh ózgerissiz
qalǵanliǵı málim. Hátte revolyuciyadan keyinde kóp waqıtlar respublikamiz vrach –
shipakerler járdeminen paydalanıw mumkinshilgine iye bolmaǵan. 1912 –jılı
Shabbazda (Beruniy) 2 orınǵa iye qabillaw bolimi hám Taxtakópirde feldsher
ambulatoriyaliq punkt ashıldı[5:23].
Kolonial dáwirdegi medicina tariyxina juwmaq retinde soni aytıwǵa boladı, bul
dáwirde zamanagóy medicina xızmeti xalıqtıń evropalılar bólimine ǵana xızmet
kórsetip, jergilikli xalıq zamanagóy medicina xizmetinen paydalana almaytuǵın edi.
Jergilikli xalıq tek ǵana xalıq medicinasınan paydalanǵan. Adam omiriniń ortasha jası
biraz tómen bolıp, oǵan sebep medicina xızmeti ǵana emes sociallıq jasaw tárizi de
sebepshi edi.
PAYDALANǴAN ÁDEBIYATLAR:
1.
Абдиев А. Қарақалпақ ырымлары. Нөкис, 2014. - 48 б
2.
Авдакушин, Санитарный обзор Аму-Дарьинского отдела с 1887 по
1891 г., — «Сб. материалов для характеристики Сыр-Дарьинской области», т. II,
Ташкент, 1892.- C. 283.
3.
Қарақалпақстанның жаңа тарийхы. Қарақалпақстан ХИХ әсирдиң
екинши ярымынан ХХI әсирге шекем. Нөкис: “Қарақалпақстан”, 2003. – 556 б.
4.
Турымбетова М. Халық медицинасы: тарийхы, емлеў ҳәм алдын
алыў усыллары. Нөкис: “Қарақалпақстан”, 2004. - 56 б.
