ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-11
132
YASHIRIN IQTISODIYOTNING JAMIYATGA TA’SIRI
Turopova Nigora
Termiz davlat universiteti o’qituvchisi
Bekpo’latov Islomiddin Dilshod o'g'li
TerDU talabasi
Annotatsiya
Mazkur maqolada yashirin iqtisodiyotning jamiyatga ta’siri, uning salbiy oqibatlari
va uning oldini olishning dolzarb masalalari tahlil qilinadi. Yashirin iqtisodiyotning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ta’siri tahlil qilinib, rasmiy statistika va xalqaro
tadqiqotlar natijalari asosida uning jamiyatdagi salbiy oqibatlari va zararli ko‘rinishlari
muhokama qilinadi.
Kalit so’zlar.
Yashirin iqtisodiyot, iqtisodiy zararlar, soliqdan qochish, korrupsiya,
norasmiy bandlik, davlat byudjeti.
Abstract
This article analyzes the impact of the underground economy on society, its
negative consequences and current issues of its prevention. The impact of the hidden
economy on socio-economic development is analyzed, and its negative consequences and
harmful manifestations in society are discussed based on the results of official statistics
and international research.
Keywords.
Secret economy, economic losses, tax evasion, corruption, informal
employment, state budget.
KIRISH
Yashirin iqtisodiyotning muammosi ko‘pgina mamlakatlarda mavjud bo‘lib,
iqtisodiy o‘sishni sekinlashtirish, soliq bazasini toraytirish va davlat byudjetiga ta’sir
ko‘rsatish bilan bog‘liq. O‘zbekistonda ham norasmiy sektor iqtisodiy barqarorlikka xavf
tug‘dirishi mumkin. Yashirin iqtisodiyot asosan noqonuniy faoliyat, soliqdan qochish,
korrupsiya va norasmiy bandlik ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Ushbu maqolada yashirin
iqtisodiyotning o‘ziga xos jihatlari va uning jamiyatga ta’siri tahlil qilinadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-11
133
Yashirin iqtisodiyot va uning jamiyatga ta’sirini o‘rganishda bir qancha xalqaro va
mahalliy manbalardan foydalaniladi. Davlat statistika qo‘mitasi va Jahon banki
hisobotlari, shuningdek, Evropa Ittifoqining yashirin iqtisodiyotning oldini olish bo‘yicha
dasturlari ushbu mavzuda ma’lumot manbai bo‘lib xizmat qiladi. Harrod va Devis (2021)
yashirin iqtisodiyotning iqtisodiy rivojlanishga ta’sirini tahlil qilib, bu jarayonning davlat
byudjetiga soliq tushumlari orqali ta’sirini o‘rgangan.
Maqolada O‘zbekiston iqtisodiyoti haqida rasmiy statistik ma’lumotlar va xalqaro
tashkilotlarning tadqiqotlariga asoslanadi. Yashirin iqtisodiyotning ko‘rinishlari va uning
iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri soliq tushumlari, norasmiy bandlik va davlat byudjeti
kabi asosiy o‘lchovlar orqali baholanadi. Shuningdek, iqtisodiy zararlarning miqdori turli
omillar asosida baholanadi.
Maqolada yashirin iqtisodiyotning jamiyatga ta’sirini o‘rganish uchun turli usullar
va manbalardan foydalanildi. Asosiy ma’lumotlar quyidagi manbalardan olindi:
Statistik Tahlil
Davlat statistika qo‘mitasi va Jahon banki ma’lumotlari asosida yashirin
iqtisodiyotning YAIMga nisbatan ulushi, norasmiy bandlik darajasi va soliq tushumlariga
ta’siri o‘rganildi. Statistik ma’lumotlar 2018–2023 yillar davomidagi dinamikani aks
ettiruvchi ko‘rsatkichlar orqali tahlil qilindi va taqqoslash usuli qo‘llanildi.
Tajriba va Nazariy Yondashuvlar
Yashirin iqtisodiyotni aniqlashda xalqaro tajribalar, xususan, YeI mamlakatlari va
MDH davlatlaridagi yashirin iqtisodiyotga qarshi kurash usullari tahlil qilindi. Ushbu
tajribalardan yurtimiz uchun samarali bo‘lishi mumkin bo‘lgan choralar va qoidalarning
ahamiyati muhokama qilindi.
Suhbat va So‘rovnoma Ma’lumotlari
Norasmiy sektor faoliyatini aniqlash va uning ta’sirini o‘rganish maqsadida kichik
tadbirkorlar, norasmiy sektorda faoliyat yuritayotgan ishchilar va iqtisodiy tadqiqotchilar
bilan o‘tkazilgan intervyu va so‘rovnomalar natijalari qo‘llanildi. Bu usul yashirin
iqtisodiyotning jamoatdagi ijtimoiy ta’sirini chuqurroq tahlil qilishga imkon berdi.
Vaqt Jadvallari Yordamida Tahlil
Yashirin iqtisodiyotning iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’sirini baholashda vaqt ketma-
ketligi bo‘yicha o‘zgarishlarni aks ettiruvchi jadval va grafiklardan foydalanildi. Bunda
yashirin iqtisodiyot o‘zgarishi bilan davlat byudjeti, norasmiy bandlik va boshqa iqtisodiy
ko‘rsatkichlarning dinamikasi kuzatilib, ular orasidagi bog‘liqlik baholandi.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-11
134
Comparative Cross-National Analysis (Taqqoslovchi Tahlil)
Xalqaro miqyosdagi yashirin iqtisodiyotning hajmi va ijtimoiy ta’sirini tahlil qilish
maqsadida, O‘zbekiston ko‘rsatkichlari bir qancha mintaqaviy va rivojlangan davlatlar
ko‘rsatkichlari bilan taqqoslandi. Bu esa yashirin iqtisodiyotning iqtisodiy va ijtimoiy
ko‘rsatkichlarga nisbatan umumiy ta’sirini baholash imkonini berdi.
Ushbu metodologik yondashuvlar birgalikda yashirin iqtisodiyotning O‘zbekiston
jamiyatiga bo‘lgan keng ko‘lamli ta’sirini yanada chuqurroq tahlil qilishda asos bo‘lib
xizmat qildi.
NATIJALAR
Tahlillar natijasida quyidagi asosiy omillar va ularning jamiyatga ta’siri aniqlandi:
1.
Davlat byudjetiga ta’siri
Yashirin iqtisodiyot tufayli soliq tushumlari qisqarib, davlat byudjeti kamomadi
oshib boradi. 2023 yilda O‘zbekistonda yashirin iqtisodiyotning soliq bazasiga ta’siri
tufayli davlat byudjetida 8% gacha kamomad kuzatildi. Bu holat davlatning infratuzilma
va ijtimoiy sohalardagi xarajatlarini kamaytirishga olib keladi.
2.
Norasmiy bandlikning ko‘payishi
Norasmiy bandlik mehnat bozori o‘sishiga to‘sqinlik qilib, ishchilar huquqlari va
ijtimoiy himoya darajasini pasaytiradi. O‘zbekistonda norasmiy bandlik darajasi 2023
yilda mehnat bozorining 35 foizidan ortig‘ini tashkil etgani kuzatildi, bu esa ishchi
kuchining kam ijtimoiy himoya qilinishiga olib keladi.
3.
Korrupsiya va huquqbuzarliklarning ortishi
Yashirin iqtisodiyot korrupsiya va iqtisodiy jinoyatlar ko‘payishiga zamin yaratadi.
Bu esa huquqni muhofaza qilish organlariga qo‘shimcha bosim yuklaydi va davlatning
qonun ustuvorligini ta’minlashdagi ishonchini pasaytiradi.
4.
Iqtisodiy o‘sishga ta’siri
Yashirin iqtisodiyot iqtisodiy o‘sish sur’atlarini sekinlashtiradi. O‘zbekiston uchun
2023 yilda yashirin iqtisodiyotning YAIMdagi ulushi 20% atrofida ekanligi kuzatilib, bu
ko‘rsatkich iqtisodiy o‘sishni 1,5% ga pasaytirishi mumkinligi taxmin qilinmoqda.
Quyidagi jadvalda yashirin iqtisodiyotning iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri aks
ettirilgan:
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-11
135
1-jadval. Yashirin iqtisodiyotning iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri
Ko‘rsatkichlar
2020
2021
2022
2023
YAIMdagi
yashirin
iqtisodiyot
ulushi (%)
18.5
19.2
19.8
20.1
Norasmiy bandlik darajasi (%)
33.0
33.8
34.5
35.1
Byudjet kamomadi foizi
6.5
7.0
7.8
8.0
Iqtisodiy o‘sishga ta’siri (%)
-1.2
-1.3
-1.4
-1.5
XULOSA
Yashirin iqtisodiyot O‘zbekiston jamiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, iqtisodiy o‘sish
sur’atlarini sekinlashtirmoqda, soliq bazasini kamaytirmoqda va norasmiy bandlik
darajasini oshirmoqda. Davlat ushbu iqtisodiyot turini kamaytirish uchun soliq
qonunchiligini soddalashtirish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va korrupsiyaga qarshi
kurash choralarini kuchaytirish orqali bir qator islohotlarni amalga oshirishi zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. (2023). Yashirin
iqtisodiyot ko‘rsatkichlari.
2.
Harrod, J., & Devis, M. (2021). Yashirin iqtisodiyotning davlat byudjetiga
ta’siri. Iqtisodiyot va jamiyat jurnali.
3.
Jahon banki. (2023). O‘zbekistonda yashirin iqtisodiyot va ijtimoiy ta’sir.
4.
Evropa Ittifoqi. (2022). Yashirin iqtisodiyotga qarshi kurash strategiyalari.
