Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
111
MEVANING TUZILISHI VA TIPLARI
Ozodbekov Abduqodir Sherzodbek oʼgʼli
ADPI Biologiya (kechki ) yoʼnalishi 101-guruh talabasi
Аннотация:Углубленное изучение морфологической классификации
плодов помогает понять их биологические функции, экологическое значение и
пользу для жизни человека. Эти знания имеют практическое применение в
ботанике, агрономии, селекции и фармакологии. Процесс развития плода
является заключительным этапом полового размножения растения и
осуществляется посредством различных факторов и механизмов. Эта
стадия развития плода связана с процессом созревания.
Abstract:A thorough study of the morphological classification of fruits helps
to understand their biological functions, ecological significance, and benefits to
human life. This knowledge is used in botany, agronomy, breeding, and
pharmacology. The process of fruit development is the final stage of plant sexual
reproduction, and is carried out through various factors and mechanisms. This stage
of fruit development is associated with the ripening process.
Ключевые слова:перикарпий, эпикарпий, эндокарпий, мезокарпий,
семя, эпидермис, пыльца, оплодотворение.
Abstract: pericarp, epicarp, endocarp, mesocarp, seed, epidermis, pollen,
fertilization.
Meva— yopiq urugʻli oʻsimliklarning urugʻli organi; odatda, urugʻlanish
natijasida hosil boʻladi. Ammo, partenogenez yoʻli bilan koʻpayadigan oʻsimliklar
mevasi (partenokarp meva) urugʻlanishsiz yuzaga keladi va urugʻsiz boʻladi.
Mevalarning shakli, kattaligi va rangi har xil. Meva bitta tugunchadan hosil boʻlsa
(oʻrik, gilos, olcha, mosh, jagʻjagʻ va boshqalar) oddiy yoki asl meva, bir guldagi bir
necha tugunchadan yuzaga kelsa (malina, maymunjon, ayiqtovon va boshqalar)
murakkab meva, tuguncha va guldagi boshqa qismlarning ishtirokida shakllanadigan
boʻlsa (qulupnay, tut, olma va boshqalar) soxta meva deb ataladi.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
112
Meva 3 qismdan — sirtqi qism yoki poʻst (ekzokarp)dan, poʻstsimon yoki
yogʻochlangan qism (endokarp) va ular oʻrtasiga joylashgan oraliq qism (mezokarp)
— meva etidan iborat. Hoʻl (etli, sersuv) va quruq (yupqa, quruq) mevalar mavjud.
Hoʻl mevalar danakli (oʻrik, shaftoli, olcha va boshqalar) va urugʻli (olma, qovun,
bodring va boshqalar) mevalarga boʻlinadi. Ular pishganda ochiladigan va
ochilmaydigan boʻladi. Quruq meva tuzilishiga qarab bir nechtaga boʻlinadi:
yongʻoq mevalar — poʻsti qattiq yogʻochsimon (yongʻoq, oʻrmon yongʻogʻi va
boshqalar); pista mevalar — poʻsti dagʻal (kungaboqar, maxsar va boshqalar);
doncha mevalar — poʻsti yupqa, urugʻga yopishgan (arpa, bugʻdoy. sholi, tariq va
boshqalar) va qanotchali mevalar — urugʻida qanotchasimon parda boʻladi
(qayragʻoch, shumtol, zarang va boshqalarda). Ochiladigan mevalar, odatda, koʻp
urugʻli boʻlib, ochilish usuli va xonalarining soniga qarab bir necha xilga ajratiladi.
Bargak meva — sallagul, isparak, tasmachoʻp; qoʻzok meva — turp, sholgʻom,
indov; qoʻzoqcha meva — oʻsma, jagʻjagʻ, qatron; koʻsak meva — gʻoʻza, koʻknor,
lolaqizgʻaldoq oʻsimliklarida uchraydi. Boʻlinadigan mevalar ikki va koʻp xonali
tugunchadan hosil boʻlib, pishganda ayrim mevachalarga ajraladi (kashnich, ukrop,
kovrak, kampir-chopon, tuyaqorin va boshqalarning mevalari). Meva tiplarini
sistemaga soluvchi har xil tasniflar taklif qilingan, lekin ularning hammasini ham
mukammal deb boʻlmaydi. Arman olimi A. L. Taxtajyan mevani tutashmagan
mevabarglardan hosil boʻlgan apokarp meva va tutashgan meva barglardan tuzilgan
senokarp mevaga ajratadi. Senokarp mevani sinkarp, parakarp valizikarpga ajratdi.
Apokarp meva eng soddasi hisoblanadi. Mevaning biologik ahamiyati urugʻlarni
himoyalash va tarqatishdir. Mevaqat urugʻlarni pishib yetilmasdan qurib qolish,
shikastlanish va hayvonlarga yem boʻlishdan saqlaydi. Meva shamol, suv, odam va
hayvonlar yordamida tarqaladi.
Urug'lanish jarayoni o'simliklarda gullash orqali boshlanadi. Erkak va ayol
jinsiy hujayralarining birlashishi (urug'lanish) meva hosil bo'lishining asosiy
shartidir. Bu jarayon o'simliklarning o'zaro changlanish yoki o'z-o'zini changlatish
orqali amalga oshadi. Urug'lanish natijasida tuxum hujayra (ayol) va polen (erkak)
birlashadi, bu esa mevaning pishib yetilishiga zamin yaratadi.Mevalar qishloq
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
113
xo‘jaligi mahsuloti sifatida yurtimiz uchun muhim eksport manbai hisoblanadi.
Uzum, olma, o‘rik, anor kabi mevalar xorijiy davlatlarga eksport qilinadi. Bu esa
davlat iqtisodiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.Ekologik va agrotexnik
ahamiyati.Mevali daraxtlar va butalar tuproqni boyitadi, eroziyadan himoya qiladi,
mikroiqlimni yaxshilaydi. Ularning mavjudligi bog‘dorchilik va dehqonchilikda
muhim agroekologik omil hisoblanadi.
Meva pishib yetgach, uning urug'lari tashqariga chiqishga tayyor bo'ladi.
Odatda, meva pishishi bilan uning urug'lari faollashadi va tarqalish jarayoni
boshlanadi. Bu jarayon o'simlik turiga qarab turli yo'llar bilan amalga
oshadi:Hayvonlar tomonidan tarqalish: Ko'plab mevalar hayvonlar tomonidan
yeyilishi uchun pishib yetiladi, va hayvonlar ularni iste'mol qilganidan so'ng urug'lar
boshqa joyga tarqaladi.Shamol orqali tarqalish: Ba'zi mevalar urug'larini shamol
orqali tarqatadi, masalan, qamish yoki arpa kabi o'simliklar.Suv orqali tarqalish:
Ba'zi o'simliklar suv orqali tarqalish uchun moslashgan, masalan, karnaylar yoki
ba'zi tropik o'simliklar.Meva pishgandan so'ng, uning qobig'i ko'pincha bardoshli
bo'ladi va urug'larni tashqi muhitdan himoya qiladi. Ba'zi mevalar urug'larini saqlash
uchun qattiq qobiq hosil qiladi, ba'zi o'simliklar esa urug'lar to'g'ridan-to'g'ri
tuproqqa tushib, u erda namlik va boshqa sharoitlarga qarab yangi o'simliklar hosil
qiladi.Mevalarning ekologik va amaliy ahamiyati ham alohida e’tiborga loyiq.
Mevalar hayvonlar, qushlar, odamlar va boshqa organizmlar orqali tarqaladi, bu esa
o‘simliklarning hayotiy hududini kengaytiradi. Bundan tashqari, mevalarning
kimyoviy tarkibi – vitaminlar, uglevodlar, oqsillar va minerallar – inson salomatligi
uchun beqiyos foyda beradi. Mevalar oziq-ovqat sanoatida, farmakologiyada,
seleksiya va agronomiya sohalarida keng qo‘llaniladi.
Mevalarning tuzilishini o‘rganish nafaqat fundamental biologik bilimlarni
oshiradi, balki ekologik barqarorlikni ta'minlashda, qishloq xo‘jaligini
modernizatsiya qilishda va yangi turdagi o‘simliklarni yaratishda muhim poydevor
hisoblanadi. Xususan, iqlim o‘zgarishi sharoitida moslanuvchan, chidamli va
samarali meva turlarini ishlab chiqish uchun mevalarning morfo-anatomik tahlillari
katta ahamiyat kasb etadi.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
114
Xulosa.Avvalo, meva o‘simliklarning ko‘payishiga xizmat qiluvchi asosiy
organlardan biri bo‘lib, u urug‘larning shakllanishi, himoyalanishi va tarqalishini
ta’minlaydi. Mevaning shakllanishi faqatgina biologik jarayon emas, balki ekologik
tizimda muhim funksiyalarni bajaruvchi bosqichdir. Bu jarayon urug‘lanish, tuxum
hujayraning bo‘linishi, embrion rivojlanishi, meva qismlarining shakllanishi,
pishishi va tarqalish bosqichlarini o‘z ichiga oladi.Mevalarning anatomik tuzilishi
uch asosiy qavat – epikarp (tashqi), mezokarp (o‘rta) va endokarp (ichki)
qatlamlardan tashkil topgani aniqlangan. Har bir qatlam mevaning himoya qilish,
oziqlanishni ta'minlash, urug‘larni saqlash va tarqatish kabi alohida funksiyalarni
bajaradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov A., Tadjibayeva D. *Botanika asoslari*. Toshkent: O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi, 2018.
2. Norboyeva S., Rahimova M. *Oliy o‘simliklar morfologiyasi*. Toshkent: “Ilm
Ziyo”, 2020.
3. Islomov A.M. *O‘simliklar anatomiyasi va morfologiyasi*. Samarqand: SamDU
nashriyoti, 2019.
