137
LESHMANIYALARNING ODAMLARGA TASIRI
Jo’rayev D.N, Tursunov.Q.N
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti, Termiz sh, Farovon massivi
43B-uy, e-mail:
Annotatsiya
.
L
eyshmaniyalar (Leishmania)—kinetoplastidlar
turkumiga
mansub xivchinlilar urugʻi. Uzunligi 2—4 mkm. Ayrim sut emizuvchilar (odam, itlar),
sudralib yuruvchilar hujayralarining ichki paraziti.
Teri va ichki organlar hujayralarini
jarohatlab "yomon yara" (teri leyshmaniozi) va "kalaazar" (visseral leyshmanioz) deb
ataladigan kasalliklarni paydo qiladi. Qon soʻruvchi iskaptoparlar orqali tarqaladi.
Odam xujayrasida parazitlik kiladigan davrida (leyshmanial davri) xivchini boʻlmaydi,
iskaptopar organizmida xivchini qaytadan tiklanadi (leptomonad davri). Odamda 3
turi: teri leyshmaniozini paydo qiladigan tropik L. (L.tropika), teri shilimshigʻini paydo
kiladigan braziliya leyshmaniyasi (L.brasilien sis), visseral (ichki) leyshmaniozni
paydo kiladigan Donovan Leyshmaniyalar (L.donovani) parazitlik qiladi. Tabiatda L.
tarqalishining asosiy manbai yumronqoziqlar hisoblanadi. Oʻzbekistonning ayrim jan.
hududlarida tropik L. "yomon yara" paydo qiladi.
Kalit so’zlar: leshmaniya, parazit, bakteria, sudralib yuruvchi, sut emizuvchi,
qonso’ruvchi, iskaptopar, ichki, viseral, shilimshig’
THE IMPACT OF LEISHMANIA ON HUMANS
Jo’rayev D.N., Tursunov.Q.N
Termez University of Economics and Service, Termez city, Faravan massif
43B-house, e-mail: esadir_74@rambler.ru
Abstract.
Leishmania (Leishmania) is a genus of protozoa belonging to the
kinetoplastid family. Length 2-4 μm. Internal parasite of the cells of some mammals
(humans, dogs), reptiles. It damages the cells of the skin and internal organs, causing
diseases called "bad sores" (cutaneous leishmaniasis) and "kalaazar" (visceral
leishmaniasis). It is spread by blood-sucking iscaptoparas. During the period of
parasitism in the human cell (leishmanial period), the protozoa are absent, and in the
iscaptoparasit organism the protozoa are restored (leptomonad period). In humans, 3
types are parasitic: tropical L. (L.tropica), which causes cutaneous leishmaniasis,
Brazilian leishmaniasis (L.brasilien sis), which causes cutaneous leishmaniasis, and
Donovan Leishmania (L.donovani), which causes visceral (internal) leishmaniasis. In
nature, the main source of the spread of L. is considered to be tree stumps. In some
southern regions of Uzbekistan, tropical L. causes "bad ulcers".
138
Keywords:
leishmania, parasite, bacteria, reptile, mammal, bloodsucking,
scaptopar, internal, visceral, mucus.
ВЛИЯНИЕ ЛЕЙШМАНИИ НА ЧЕЛОВЕКА
Термезский университет экономики и сервиса, г. Термез, массив Фараван
43Б, электронная почта: esadir_74@rambler.ru
Аннотация:
Leishmania — род простейших, принадлежащий к семейству
кинетопластид. Длина 2-4 мкм. Внутренний паразит клеток некоторых
млекопитающих (человека, собак) и рептилий. Он повреждает клетки кожи и
внутренних органов, вызывая заболевания, называемые «больные язвы»
(кожный лейшманиоз) и «калаазар» (висцеральный лейшманиоз). Переносится
кровососущими клещами. В период паразитирования в клетке человека
(лейшманиальный период) паразит отсутствует, а в организме скаптопары
происходит его реактивация (лептомонадный период). У человека паразитируют
три типа лейшманиоза: тропическая лейшмания (L. tropica), вызывающая
кожный лейшманиоз, бразильская лейшмания (L. brasilien sis), вызывающая
слизисто-кожный лейшманиоз, и лейшмания Донована (L. donovani),
вызывающая висцеральный (внутренний) лейшманиоз. . В природе основным
источником распространения Л. считаются дятлы. Некоторые виды Узбекистана.
В тропических регионах L. вызывает «тяжелые язвы».
Ключевые
слова:
лейшмания,
паразит,
бактерия,
рептилия,
млекопитающее, кровососущий, чешуйчатый, внутренний, висцеральный,
слизистый.
Kirish:
leishmaniya parazitlari odamlarga qum chivinlari orqali yuqadi va
organizmga kirgach, turli tizimlarga ta’sir qiladi. Bu ta’sir kasallikning shakliga qarab
o‘zgaradi:
Leishmaniya parazitlari odamlarga qum chivinlari orqali yuqadi va organizmga
kirgach, turli tizimlarga ta’sir qiladi. Bu ta’sir kasallikning shakliga qarab o‘zgaradi:
1. Teri leishmaniozi:
Teri ustida yaralar yoki bo‘rtmalar paydo bo‘ladi.
Yaralar infektsiyalanib, chandiq qoldiradi.
Ba’zan kosmetik deformatsiyalar va psixologik noqulayliklar keltirib chiqaradi.
2. Shilliq qavat leishmaniozi:
Burun, og‘iz va tomoqning shilliq qavatlarini zararlaydi.
139
Nafas olish va yutish qiyinlashishi mumkin.
Og‘ir holatlarda yuz shaklining deformatsiyasi kuzatiladi.
3. Visseral leishmanioz (kala-azar):
Talvaqar va jigarni kattalashtiradi, bu qorin shishiga olib keladi.
Qizil qon tanachalarining kamayishi sababli anemiya yuzaga keladi.
Immunitetni pasaytiradi, natijada ikkilamchi infektsiyalar xavfi oshadi.
Davolanmasa, o‘limga olib kelishi mumkin.
Umumiy ta’siri:
Immun tizimining zaiflashishi.
Odamning umumiy holati, energiyasi va ish faoliyatining pasayishi.
Ba’zi shakllar bemorlarning jismoniy qiyofasini o‘zgartirishi, psixologik va
ijtimoiy izolyatsiyaga olib kelishi mumkin.
Oldini olish:Leishmanioz xavfini kamaytirish uchun:Qum chivinlaridan
himoyalanish (repellentlar, maxsus kiyimlar, chivin tarmoqlari)Hayvonlardan nazorat
(masalan, zararlangan itlarni davolash yoki nazorat qilish).Sanitariya-gigiyena
qoidalariga rioya qilish muhim.Kasallik vaqtida aniqlansa, dori vositalari bilan
samarali davolanadi.
l
Leshmaniya. Leshmania donovani
Leishmaniya haqida batafsil ma’lumot quyidagicha:
1. Kasallikning tarqalishi
140
Leishmanioz dunyoning tropik va subtropik hududlarida keng tarqalgan. Asosan
quyidagi mintaqalarda uchraydi:
Lotin Amerikasi (Braziliya, Kolumbiya, Peru va boshqalar).
Shimoliy Afrika va Yaqin Sharq.
Janubiy Osiyo (Hindiston, Nepal, Bangladesh).
Sharqiy va G‘arbiy Afrika.
Dunyo bo‘yicha har yili taxminan 1-2 million yangi holat aniqlanadi. Visseral
leishmanioz o‘lim xavfi yuqori bo‘lgan shakllardan biri bo‘lib, agar davolanmasa,
o‘lim darajasi 95% ga yetishi mumkin.
2. Parazitning xususiyatlari
Leishmania jinsiga kiruvchi bir hujayrali parazit protozoalar qum chivinlari
(Phlebotomus va Lutzomyia) orqali yuqadi. Parazit odam tanasiga kirgandan so‘ng, u
makrofag hujayralariga joylashadi va ko‘payishni boshlaydi. Bu jarayon organizmda
turli to‘qima va organlarga zarar yetkazadi.
3. Kasallikning klinik shakllari
Leishmanioz uch asosiy shaklda namoyon bo‘ladi:
A. Teri leishmaniozi
Belgilari: Terida chandiqlar qoldiruvchi yaralar paydo bo‘ladi.
Turlari:
Quruq yarali shakl (asosiy mintaqalar: O‘rta Osiyo, Yaqin Sharq).
Nam yarali shakl (Lotin Amerikasi, Afrika).
Inkubatsiya davri: 1 haftadan 1 oygacha
B. Shilliq qavat leishmaniozi
Belgilari: Burun, og‘iz va tomoqning shilliq qavatlarida yaralar paydo bo‘lishi,
bu deformatsiyaga olib keladi.
Davolash kechiktirilsa, yutish va nafas olish qiyinlashadi.
C. Visseral leishmanioz (kala-azar)
Belgilari:
Yuqori isitma (bir necha hafta yoki oylarga cho‘ziladi).
Jigar va taloqning kattalashishi.
Qonning umumiy tarkibi buzilishi (anemiya, leykopeniya).
O‘z vaqtida davolanmasa, o‘limga olib kelishi mumkin.
Inkubatsiya davri: Bir necha haftadan bir necha oygacha.
4. Yuqish yo‘llari
Asosiy manba: Qum chivinlari.
Zaxira manba: Hayvonlar (itlar, yovvoyi kemiruvchilar).
Kasallik to‘g‘ridan-to‘g‘ri odamdan odamga yuqmaydi, faqatgina qum chivini
orqali yuqadi.
141
5. Diagnostika
Leishmaniozning aniqlanishi uchun quyidagi usullar qo‘llanadi:
Mikroskopiya: Yaradan olingan namunalarda parazitni aniqlash.
PCR (polimeraza zanjir reaksiyasi): Parazit DNK sini aniqlash uchun.
Serologik testlar: Visseral shaklda qo‘llanadi (antitana aniqlash).
Biopsiya: Organ va to‘qimalarni o‘rganish.
6. Davolash
Leishmanioz turi va og‘irlik darajasiga qarab quyidagi dori vositalari ishlatiladi:
Antimonial preparatlar: Pentostam, meglumin antimoniyat.
Amfoterisin B: Visseral leishmaniozni davolashda samarali.
Miltefosin: Og‘iz orqali qabul qilinadigan yangi avlod preparat.
Antibiotiklar: Ikkilamchi infeksiyalarni davolash uchun.
Davolash odatda statsionar sharoitda olib boriladi, ayniqsa visseral shaklda.
7. Oldini olish choralari
Qum chivinlaridan himoya qilish:
Mosquito tarmoqlaridan foydalanish.
DEET asosidagi repellentlar qo‘llash.
Maxsus kiyimlar (uzun yeng va kalta bo‘lmagan shimlar).
Hayvonlar nazorati:
Uy hayvonlarini (masalan, itlarni) muntazam tekshirish va davolash.
Zararlangan hayvonlarni izolyatsiya qilish.
Sanitariya: Chivinlarning ko‘payishini oldini olish uchun axlatni to‘g‘ri
boshqarish.
8. E’tiborli jihatlar
Leishmanioz kasalligi ba’zan notanish hududlarga sayohat qiluvchi odamlar
orasida ham uchraydi. Shuning uchun sayohatchilar xavfli mintaqalarda profilaktika
choralarini ko‘rishlari kerak.
Immuniteti past odamlarda (masalan, OIV bilan kasallanganlar) kasallikning
og‘ir shakllari tez-tez uchraydi.
Agar qo‘shimcha savollaringiz bo‘lsa, so‘rashingiz mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
maʼlumotlaridan
foydalanilgan.
3. Lukeš J. et al.
Evolutionary and geographical history of the
complex with a revision of current taxonomy
(англ.)
142
2007. — Vol.
104, no.
22. — P.
9375—
Schönian G. et al.
Leishmaniases in the Mediterranean in the era of
(англ.)
// Trends in Parasitology : journal. —
2008. — Vol.
24, no.
3. — P.
135—
Лейшма́ния
: Большая советская энциклопедия. 2-е изд. М., 1955. Т. 24.
С. 460; в орфографических словарях также
лейшмани́я
Ryan KJ; Ray CG (editors).
(неопр.)
. — 4th
, 2004. — С. 749—754. —
Noyes
H.A. et
al.
The
Leishmania
hertigi
(Kinetoplastida;
Trypanosomatidae) complex and the lizard
Leishmania
: their classification and
evidence for a neotropical origin of the Leishmania-Endotrypanum clade
(англ.)
//
Journal of Eurkaryotic Microbiology : journal. — 1997. — Vol. 44, no. 5. — P. 511—
517. —
10.1111/j.1550-7408.1997.tb05732.x
