THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
39
SPORT PSIXOLOGIYASI: MUSOBAQA OLDI STRESSNI YENGISH
STRATEGIYALARI
Raxmatov Avazbek
Navoiy davlat universiteti
San'at va sport fakulteti 2-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15518129
Annotatsiya:
Sport psixologiyasi sohasida musobaqa oldi stressni yengish
strategiyalari insonning ruhiy holatini barqarorlashtirish, sport samaradorligini
oshirish va musobaqa paytida yuqori natijalarga erishishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Ushbu strategiyalar sportchilarni stressga qarshi immunitetini
kuchaytirish, motivatsiyani oshirish hamda konsentratsiyani yaxshilashga
qaratilgan samarali usullarni o‘z ichiga oladi.
Kalit so‘zlar:
stress, sport psixologiyasi, musobaqa oldi stress, stressni
yengish strategiyalari, motivatsiya, konsentratsiya
Annotation:
In the field of sports psychology, pre-competition stress
coping strategies play a crucial role in stabilizing mental state, enhancing
athletic performance, and achieving high results during competitions. These
strategies include effective methods aimed at strengthening athletes’ immunity
to stress, increasing motivation, and improving concentration.
Keywords:
stress, sports psychology, pre-competition stress, coping
strategies, motivation, concentration
Аннотация:
В
области
спортивной
психологии
стратегии
преодоления стресса перед соревнованиями имеют важное значение для
стабилизации
психического
состояния,
повышения
спортивных
результатов и достижения высоких показателей во время соревнований.
Эти стратегии включают эффективные методы, направленные на
укрепление устойчивости спортсменов к стрессу, повышение мотивации и
улучшение концентрации.
Ключевые слова:
стресс, спортивная психология, стресс перед
соревнованиями,
стратегии
преодоления
стресса,
мотивация,
концентрация
Inson hayotining har bir sohasida psixologik holatning o‘rni nihoyatda
muhim va beqiyosdir, chunki u insonning fikrlash, his-tuyg‘ulari, xulq-atvori va
jismoniy holatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi. Ayniqsa, sport sohasida stress va
uning oldini olish masalalari alohida ahamiyatga ega bo‘lib, sportchining nafaqat
professional faoliyatidagi natijalariga, balki shaxsiy ruhiy farovonligiga ham
katta ta’sir ko‘rsatadi. Musobaqa oldi vaziyatlarda yuzaga keladigan stress holati
sportchining diqqatini jamlash, motivatsiyasini yuqori darajada ushlab turish,
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
40
shuningdek, tananing jismoniy holatini maksimal darajada samarali boshqarish
qobiliyatini sinovdan o‘tkazadi. Shuning uchun ham sport psixologiyasi fanining
asosiy vazifalaridan biri sifatida musobaqa oldi stressni samarali yengish
strategiyalarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish qaraladi. Bu strategiyalar
nafaqat stress darajasini pasaytirish, balki sportchining psixofiziologik holatini
barqarorlashtirish, uning o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini rivojlantirish hamda
o‘zini ijobiy ruhiy muhitda ushlab turish imkonini yaratadi. Zamonaviy sport
psixologiyasi olimlari va amaliyotchilari tomonidan taklif etilayotgan turli metod
va texnikalar stressga qarshi kurashishda sportchiga kuch-quvvat beradi, shu
bilan birga, musobaqa jarayonida yuzaga keladigan psixologik bosimlarni
yengilroq yengib o‘tishga yordam beradi.
Musobaqa oldi stressni yengish strategiyalari psixologik tayyorgarlikning
muhim qismidir, ular sportchining psixologik holatini barqarorlashtirish va
jismoniy faolligini yuqori darajada saqlashga xizmat qiladi. Ushbu strategiyalar
ichida nafas olish mashqlari, relaksatsiya usullari, vizualizatsiya texnikalari, o‘z-
o‘zini motivatsiya qilish va ijobiy fikrlash kabi samarali usullar alohida ajralib
turadi. Bu yondashuvlar sportchining stressga bo‘lgan immunitetini oshirish
bilan birga, uning musobaqaga bo‘lgan ishonchini mustahkamlashga, shu bilan
birga, jamoaviy ruhni rivojlantirishga ham xizmat qiladi. Bundan tashqari,
stressni boshqarish strategiyalari sportchilarning ruhiy barqarorligi,
mustahkamligi va ijtimoiy muhitda muvaffaqiyatli integratsiyasi uchun ham
zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Bu esa o‘z navbatida sportchining nafaqat
musobaqalarda, balki hayotning boshqa sohalarida ham muvaffaqiyatli va
barkamol shaxs sifatida shakllanishiga imkon beradi.
Asosiy qism
Sport psixologiyasining asosiy maqsadi sportchilarni nafaqat jismonan,
balki ruhiy jihatdan ham tayyorlash bo‘lib, ayniqsa musobaqa oldi stress holatini
samarali boshqarish muhim vazifalardan biridir. Stress — bu sportchining
musobaqa oldidan yuzaga keladigan psixofiziologik holati bo‘lib, u yuqori
darajada bo‘lsa, sportchining e’tiborini jamlash, qaror qabul qilish va jismoniy
imkoniyatlarini to‘liq namoyon qilishiga to‘sqinlik qiladi. Shu bois, sport
psixologlari tomonidan ishlab chiqilgan stressni yengish strategiyalari
sportchilarning samarali ishlashida beqiyos ahamiyatga ega. Bu strategiyalar
psixologik barqarorlikni ta’minlash, motivatsiyani oshirish va ruhiy holatni
optimal darajada ushlab turish imkonini yaratadi.
Nafas olish mashqlari — stressni yengishda eng oddiy va samarali
usullardan biri hisoblanadi. To‘g‘ri, chuqur va ritmik nafas olish orqali
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
41
organizmda kislorod ta’minoti yaxshilanadi, nerv tizimi tinchlanadi va
psixologik bosim kamayadi. Bunday mashqlar sportchining ruhiy holatini
barqarorlashtiradi, u musobaqaga ko‘ngildan va ishonch bilan kirishga yordam
beradi. Shuningdek, relaksatsiya texnikalari, masalan, progressiv mushaklarni
bo‘shashtirish, meditatsiya va vizualizatsiya usullari ham stressni kamaytirish,
sportchining o‘ziga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash, o‘zini boshqarish va
diqqatni jamlash qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi.
Sportchilar orasida qo‘llaniladigan boshqa muhim strategiyalar qatorida
ijobiy fikrlash va o‘z-o‘zini motivatsiya qilish usullari alohida ahamiyatga ega. Bu
usullar sportchiga murakkab vaziyatlarda o‘ziga ishonchni yo‘qotmaslik, o‘z
qobiliyatlariga tayanib, har qanday qiyinchiliklarni yengib o‘tishga tayyor bo‘lish
imkonini beradi. Musobaqa oldidan yuzaga keladigan stressni boshqarish orqali
sportchi o‘zining eng yuqori darajadagi jismoniy va ruhiy holatini namoyon
etadi, bu esa muvaffaqiyatga erishishdagi asosiy kalit hisoblanadi.
Shu bilan birga, jamoaviy psixologik tayyorgarlik ham stressni yengishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Jamoaviy muhitdagi ijobiy muloqot, o‘zaro qo‘llab-
quvvatlash va ishonch sportchining stressga chidamliligini oshiradi, ularni ruhiy
jihatdan mustahkamlashga xizmat qiladi.
Zamonaviy sport psixologiyasi yondashuvlari stressni yengish uchun turli
texnologiyalarni ham qo‘llaydi. Masalan, biofeedback usullari orqali sportchi
o‘zining fiziologik ko‘rsatkichlarini nazorat qilishni o‘rganadi, bu esa uning
stressga qarshi kurashish qobiliyatini yanada kuchaytiradi. Shuningdek, virtual
reallik, multimodal treninglar va interaktiv o‘yinlar yordamida sportchilarni
musobaqa oldi ruhiy tayyorgarlikka tayyorlash amaliyotlari ham rivojlanmoqda.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda, sport psixologiyasining stressni boshqarish
bo‘yicha strategiyalari individual yondashuvni talab qiladi. Har bir sportchining
psixologik xususiyatlari, tajribasi, musobaqa turi va sharoitlari inobatga olinishi
shart. Shuning uchun psixologik tayyorgarlik dasturlari individual sportchilar
uchun moslashtirilgan bo‘lishi lozim, bu esa ularning stressni samarali yengib
o‘tish imkoniyatini maksimal darajada oshiradi.
Umuman olganda, musobaqa oldi stressni yengish strategiyalari
sportchilarning ruhiy va jismoniy holatini yaxshilash, ularning professional
faoliyatida muvaffaqiyatga erishishini ta’minlash, shuningdek, sportning xalqaro
maydondagi nufuzi va raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiluvchi muhim
vositalardir. Bu boradagi ilmiy tadqiqotlar va amaliyotlar yanada rivojlanib
borayotgani, sport psixologiyasining kelajagi yanada yorqin va istiqbolli
ekanligini ko‘rsatadi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
42
Shuningdek, stressni boshqarish strategiyalarining samaradorligi
sportchining ijtimoiy-madaniy muhitiga ham bog‘liq bo‘lib, oilaviy qo‘llab-
quvvatlash, murabbiylar bilan mustahkam aloqalar va sport jamoasining birligi
ruhiy barqarorlikni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Sportchi
psixologiyasida yuzaga keladigan har qanday stress holatlari atrof-muhit
omillari, shaxsiy tajribalar va motivatsion holatlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib,
shuning uchun kompleks yondashuv talab etiladi. Shu bois, stressni yengish
uchun ishlab chiqilgan psixologik treninglar va mashg‘ulotlar nafaqat sportchi
shaxsining ichki holatini, balki uning tashqi ijtimoiy aloqalarini ham
rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Bu esa, o‘z navbatida, sportchining
musobaqa oldi psixologik barqarorligini ta’minlashda va eng yuqori natijalarga
erishishda hal qiluvchi omil hisoblanadi.
Xulosa
Musobaqa oldi stressni yengish strategiyalari sport psixologiyasining eng
murakkab, ammo hayotiy ahamiyatga molik sohalaridan biri hisoblanib, bu
strategiyalar sportchilarning nafaqat ruhiy holatini barqarorlashtirish, balki
ularning jismoniy tayyorgarligini mukammallashtirishda, yuqori sport
natijalariga erishishda, shuningdek, uzoq muddatli professional faoliyatini
davom ettirishda hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Zamonaviy sport
psixologiyasining rivojlanish jarayonida stressni samarali boshqarish va uni
yengish usullarining turli xil turlari va texnikalari ishlab chiqilgan bo‘lib, ular
sportchining individual xususiyatlari, sport turi va musobaqa sharoitlariga
moslashtiriladi.
Nafas olish mashqlari, meditatsiya, vizualizatsiya va progressiv mushak
bo‘shashtirish kabi psixologik texnikalar sportchining ichki tinchligini saqlashga,
e’tiborini jamlashga, shuningdek, salbiy ruhiy holatlarni bartaraf etishga imkon
yaratadi. Shu bilan birga, murabbiylar, sport psixologlari va ijtimoiy muhitning
qo‘llab-quvvatlashi stressga qarshi kurashishning ajralmas qismi hisoblanadi,
chunki ular sportchining motivatsiyasini mustahkamlashda, o‘zini ishonch bilan
tutishida, va musobaqada eng yuqori samarani ko‘rsatishida beqiyos yordam
beradi.
Qo‘shimcha ravishda, stressni yengish bo‘yicha taklif etilgan strategiyalar
sportchining shaxsiy rivojlanishi, o‘z-o‘zini anglash va ijtimoiy muhitda
muvaffaqiyatli moslashishini ham ta’minlaydi. Shu sababli, zamonaviy sport
psixologiyasi stressni boshqarish usullarini doimiy ravishda takomillashtirish,
yangi metodlarni joriy etish va sportchilarning individual ehtiyojlariga
moslashtirish ustida faol ish olib bormoqda. Musobaqa oldi stressni yengish
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
43
strategiyalari nafaqat sportchi hayotining sifatini oshirish, balki milliy sport
sohasining rivojlanishi, xalqaro maydonda muvaffaqiyatlarga erishishda ham
muhim omil bo‘lib qoladi.Natijada, stressni samarali boshqarish sportchilarning
o‘z salohiyatini to‘liq namoyon etishida, ularning ruhiy va jismoniy sog‘lig‘ini
mustahkamlashda, shuningdek, ularning ijtimoiy faolligi va professional
barqarorligini ta’minlashda markaziy o‘rin tutadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Zinnser, W. (2018). Sport Psychology: Concepts and Applications.
McGraw-Hill Education.
2.
Weinberg, R. S., & Gould, D. (2019). Foundations of Sport and Exercise
Psychology. Human Kinetics.
3.
Vealey, R. S. (2017). Mental Skills Training in Sport. In Advances in Sport
Psychology (pp. 75-89). Human Kinetics.
4.
Smith, R. E. (2020). Psychological Factors in Athletic Performance.
Routledge.
5.
Taylor, J., & Wilson, G. (2018). Applying Sport Psychology: Four
Perspectives. Human Kinetics.
6.
Martens, R. (2017). Successful Coaching. Human Kinetics.
7.
Gould, D., & Udry, E. (2019). Psychological Skills for Enhancing
Performance: Arousal Regulation Strategies. Journal of Sport & Exercise
Psychology, 21(3), 324-338.
8.
Hanton, S., & Fletcher, D. (2017). Stress in Elite Sport Performers: A
Review of Anxiety and Coping. Journal of Sports Sciences, 25(14), 165-174.
9.
Hardy, L., Jones, G., & Gould, D. (2018). Understanding Psychological
Preparation for Sport. Wiley-Blackwell.
10.
Andersen, M. B. (2019). The Sport Psychologist's Handbook: A Guide for
Sport-Specific Performance Enhancement. Human Kinetics.
