THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
5
DAVLAT BOSHQAVIDA QONUNIYLIKNI TA’MINLASHDA SUD
NAZORATI TUSHUNCHASI VA O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Qurbonov Oybek Xolli o‘g‘li
Surxondaryo viloyat adliya boshqarmasi
Jarqo‘rg‘on tuman adliya bo‘limi Yuridik xizmat
ko‘rsatish markazi bosh yuriskonsulti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15393235
Annotatsiya:
mazkur maqolada qonuniylikni ta’minlashda sud nazorati
tushunchasi va mazmuni, nazoratning tashkiliy shakllari, davlat boshqaruvida
qonuniylikni ta’minlashda sud nazoratining o‘ziga xos xususiyatlariga
bag‘ishlangan.
Kalit so‘zlar:
qonuniylikni ta’minlashda sud nazorati, nazoratning tashkiliy
shakllari, “Ma’muriy adolat” tushunchasi, sud nazorati.
Bugungi kunda biz ijtimoiy munosabatlar shiddat bilan rivojlanayotgan
davrda yashamoqdamiz. Bunday sharoitda inson huquq va erkinliklarini, davlat
boshqaruvida qonuniylikni ta’minlash pirovard maqsad bo’lib qolmoqda. Bu
borada jahon hamjamiyatida sud organlari davlatda qonun ustuvorligini
ta’minlovchi asosiy organlardan biri sifatida qaraladi.
Sudlarning ananaviy funksiyasiga qaraydigan bo‘lsak, avvalo, odil sudlovni
amalga oshirish funksiyasi orqali ijtimoiy ziddiyatlarni hal qilishda buzilgan
huquqlarni himoya qilishdan iboratdir. 18-19 asrlarda Yevropa va Amerikada
keng tarqalgan huquqiy davlat nazariyasi va hokimiyatning bo’linish prinsipi
orqali sudlarning vakolatlari kengaytirilib, mustaqilligi ta’minlana boshlandi.
Buning natijasida sudlarga qo'shimcha “nazorat” funksiyasi yuklana boshlandi,
ya’ni qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlari aktlarining
qonuniyligini tekshirish vakolati berildi. Ilmiy o‘quv adabiyotlarda va lug‘atlarda
“sud nazorati” haqida ma’lumotlarni kam topamiz. Nazorat haqida qisqacha
to’xtaladigan bo‘lsak, nazorat
–
maxsus vakolatli organlarning qonuniylik
buzilishini aniqlash maqsadida bo‘ysunmagan organlar yoki shaxslar
ustidan olib boradigan doimiy, muntazam kuzatuvidir. Nazoratning asosiy
xususiyati shundaki
,
nazorat organlari o‘zining funksiyasi va vakolatlarini
ularga tashkiliy jihatdan bo‘ysunmagan obyektlarga nisbatan amalga
oshiradi.
Nazoratning tashkiliy shakllari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
birinchidan, organ rahbarlarining, shuningdek, ular tomonidan tuzilgan
komissiyalarning
nazorat
faoliyati, ular
uchun
asosiy
ish
turi
hisoblanmaydi, balki organga kelib tushgan ariza, shikoyat, ish yuzasidan
tashkil etiladi;
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
6
ikkinchidan, maxsus idoralar, xizmatlar va organlar tomonidan amalga
oshiriladigan nazorat ular uchun eng muhim yoki bosh funksiya hisoblanadi
(masalan, sanitariya-epidemiologiya xizmati tizimi).
Ma’muriy huquq sohasida sud nazorati ta’rifiga yagona yondashuvning
yo‘qligi ko‘pincha chalkashliklarga olib keladi va ushbu tushunchani “ma’muriy
sud ishi”, “ma’muriy adolat”, “sud nazorat”, “ma’muriy yurisdiksiya” kabi
shakllarda qo‘llaniladi. Ushu tushunchalarni avvalo ma’nosini anglab olishimiz
lozim bo’ladi. Chunki terminning ma’nosini anglash muammoning yarmini
yechishga tengdir.
“Ma’muriy adolat” tushunchasiga keladigan bo‘lsak, har bir huquqiy tizimda
alohida ta’rifga ega. Shuningdek, ma’muriy adolat odatda davlat ma’muriyati
ishtirokida huquqiy nizolarni hal qilish vakolatiga ega bo'lgan maxsus ma’muriy
sudlarning faoliyati bilan bog‘liq
1
. Ma’muriy adolat tor ma’noda davlat
boshqaruvi ostida shaxslar va boshqaruv menejment sohasi o‘rtasida
ruxsatnomalar berish yuzadan kelib chiqadigan nizolarning ma’lum bir
protsessual, qonuniy tartibda hal etilishi tushuniladi
2
.
N.G.Salischeva va N.Y.Xamanevaning fikriga ko’ra “Ma’muriy sud ishlarini
yuritish nafaqat ma’muriy ishlarga tegishli huquqbuzarliklar bilan bog‘liq
holatlar, shuningdek, ijro hokimiyati organlariga sud nazorat funksiyalarining
munosabati orqali amalga oshirilishi kerak”
3
. Y.N.Starilov “ma’muriy ish
yuritish” atamasini ikki xususiyatini qayd etib, ikki ma’noda qo’llaydi: “ijobiy”,
davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatida qonun ustuvorligini
ta’minlash va “salbiy”, huquqbuzarlarga nisbatan ma’muriy javobgarlikni
qo’llashga qaratilgan faoliyat sifatida
4
.
Demak, sud nazorati deyilganda ijro etuvchi hokimyat organlari va
mansabdor shaxslarning harakatlarining amaldagi qonun hujjatlariga
og’ishmasdan amal qilishlarini nazorat qilishidir.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib sud nazoratining o‘ziga xos
xususiyatlarini quyidagilarda ko‘rishimiz mumkin:
1) sud organi tomonidan nazorat qilinadigan obyektlar tashkiliy va
funksional jihatdan mustaqil bo'ladi;
2) sud nazorati hokimiyatning o‘zaro tiyib turuvchi tarmog‘i sifatida
qonunchilik va ijro etuvchi organlar tomonidan vakolatlarni suiiste’mol qilishga
barham berish orqali amalga oshiriladi;
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
7
3) sud nazorati sud jarayoni doirasida amalga oshiriladi va protsessual
qonun normalari bilan qat’iy tartibga solinadi;
4) sudda huquqiy munosabatlar subyektlarining maxsus doirasi, ya’ni ijro
hokimiyati subyektlari va majburiy ishtirokchilarning mavjudligi;
5) sud nazorati uchun asos ommaviy huquqiy nizoning mavjudligi;
6) sud nazorati ikki tomonlama maqsadga ega: bir tomondan, jismoniy va
yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash, ya’ni
xususiy manfaatlarni himoya qilish, boshqa tomondan, ijro etuvchi hokimiyat
tomonlari o‘zboshimchalikning oldini olish, ya’ni jamoat manfaatlarini himoya
qilish;
7) sudning faoliyati quyidagi mezonlar bilan ijro etuvchi hokimiyatni
nazorat qilish bo‘yicha cheklangan:
- sud nazoratini amalga oshirish uchun faqat manfaatdor shaxsning tegishli
bayonoti asos bo‘lishi mumkinligi, ya’ni sud nazoratni passiv tarzda vositachilik
orqali amalga oshirishligi;
- nazorat faoliyati obyekti subyektlar tomonidan faqat qonuniylik
talablariga rioya qilinishini tekshiradi, ammo maqsadga muvofiqligini
tekshirmasligi;
- qonunchilik bazasi sudga nazorat faoliyatining cheklangan darajada
cheklangan vositalari va usullarining tor doirasini taqdim etganligi;
- qabul qilingan qarorlarni mustaqil ravishda majburiy ijro etish
imkoniyatining yo‘qligi.
Ushbu xususiyatlar bizga sud nazorati tushunchasini anglashimiz uchun
yordam beradi. Bunda sud nazorati orqali davlat organlari va mansabdor
shaxslarning faoliyatida qonun ustuvorligi ta’minlanadi hamda inson huquqlari
va erkinliklari mustahkam himoyaga olinadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Исполнительная власть в Российской Федератсии. Проблемы развития /
Под ред. И.Л. Бачило. М., 1998. С. 353, 369–370, 376–377.
2. Старилов Ю.Н. Административные суды в России. Новые аргументы «за»
и «против». М., 2004. С. 54–55, 60–61.
3. Словарь административного права / Под ред. И.Л. Бачило, Н.Г.
Салищевой, Н.Ю. Хаманевой. М., 1999. С.11.
4. Фиалковская И.Д. Перспективы развития административной юститсии в
России // Проблемы модернизатсии российского общества: сотсиальные,
правовые, экономические, экологические аспекты. Н. Новгород, 2006. С.
360
