THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
51
HAYVON NOMI BILAN BOG`LIQ HOLDA ISHLATILADIGAN
FRAZEOLOGIK BIRLIKLAR
Atamuratova Dilnura Bekmurat qizi
dilnuraatamuratova@gmail.com
The 1st-year master’s student in Linguistics
University of Exact and Social Sciences
https://doi.org/10.5281/zenodo.14738246
Annotatasiya:
Mazkur maqolada hayvon nomi bilan bog`liq holda
ishlatiladigan frazeologik birliklarning leksik ma’nolari keltirib o‘tilgan.
Iboralarning qo`llanilish uslubiga ko`ra salbiylik va ijobiylik turlariga ajaratiladi.
So‘z birikmasi vaiboralarning farqli jihatlari yoritilib beriladi.
Kalit so‘z:
frazeologiya, leksik ma’no, zoologiya, uy hayvoni, yavvoyi
hayvon nomlari.
Аннотация:
В данной статье представлены лексические значения
фразеологизмов, употребляемых с названием животного. По способу
употребления
выражений
они
делятся
на
отрицательные
и
положительные типы. Выделены различные аспекты словосочетаний и
выражений.
Ключевые слова:
фразеология, лексическое значение, зоология,
домашние животные, названия диких животных.
Annotation:
This article presents the lexical meanings of phraseological
units used with the name of an animal. According to the method of use of
expressions, they are divided into negative and positive types. Different aspects
of word combinations and expressions are highlighted.
Key words:
phraseology, lexical meaning, zoology, pet, wild animal names.
Tilshunoslikda har bir tilning lug‘at tarkibi frazeologik birliklardan iborat
hisoblanadi. Frazeologiya- hozirgi zamon tilshunosligining asosiy tarmoqlaridan
biridir. Frazeologiya – grekcha, phrasis- “ifoda”, logos-“ta’limot” degan
ma’nolarni bildiradi.Frazeologiya tilshunoslikning mustaqil sohasi bo‘lib,
leksikologiya tarkibidan XX asrning 50-yillaridan boshlab mustaqil soha sifatida
ajralib chiqqan. Frazeologiya sohasi iboralarning qo`llanilish doirasiga ko`ra bir
necha turlargabo‘linadi.
Masalan, tana a’zolari ishtirok etgan iboralar: oyog`i tortmadi (biror joyga
borishni ko`ngli xohlamadi), sabzovot mahsulotlari ishtirok etgan iboralar:
tarvuzi qo`ltig`idan tushmoq(umidi puchga chiqdi), son ishtirok etgan iboralar:
ajalidan besh kun burun (qazo qilinishining o`z vaqti-soatidan ilgariroq),
oshxona jihozlari ishtirok etgan iboralar: bir qoshiq suv bilan yutib yuborguday
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
52
(beqiyos go`zal, nihoyatda dilrabo), hayvon nomi bilan ishlatiladigan iboralar:
qo`y og`zidan cho`p olmagan (o`ta yuvvosh) kabilarni keltirish mumkin. 1[72]
Biz iboralarning hayvon nomi bilan ishlatiluvchi turga to‘xtalmoqchimiz. Bu
borada ko`plab tadqiqot ishlari olib borilgan. Jumladan, Dilnoza Ismailova
tomonidan hayvon nomi bilan ishlatiladigan iboralarning salbiylik va ijobiylik
bo‘yicha badiiy asarlarda qo`llanilish doiasi o`rganib chiqilqan. Bundan tashqari,
Baxrom Jo`raboyev roman-german va o`zbek tillarida qo`llaniluvchi hayvon
nomilarini qisosiy aspektda o`rgangan. Hayvon nomi bilan ishlatiluvchi iboralar
o`z ichida uy hayvoni va yovvoyi hayvon nomi bilan ishlatiladigan iboralar
sifatida ham tasniflanadi. Jumladan ular quyidagicha:
Uy hayvon nomi bilan bilan bog`liq
iboralar:
Yavvoyi
hayvon
nomi
bilan
qo`llaniluvchi iboralar:
1 . Ichini
it
tirnadi. (yashirin holda
ruhan bezovtalandi
Bir o`q bilan ikki
quyon
ni urmoq.
(ayni bir vaqtda ikki narsani ko‘zlab
ish tutdi
2 Ot
dan tushsa ham egardan
tushmas.(mavqeyini
yo‘qotganiga
qaramay)
Ilon
ning yog‘ini yalagan (juda
ayyor).
3 Ammamning
buzog`i
(landovur,
lapashang)
Yer tagidan
ilon
qimirlasa biladi.
(nihoyatda ziyrak).
4 Ot
bilan
tuyacha
(juda katta farq)
Ilon
po`st tashlaydi (chiday olmaslik
darajasida).
5 Tuya
ko‘rdingmi?- yo‘q. (o`zini
ko`rmaganga, bilmaganga olmoq)
Pashshadan
fil
yasaydi (mubolag`a
qilib, bo`rttirib yubordi
Bundan tashqari hayvon nomi bilan qo`llaniluvchi iboralar ham o`z ichida
bo‘linadi. (Masalan, faqat ilon nomi bilan bog‘liq iboralar “
Ilon
ning yog‘ini
yalagan
”, “
Yer tagidan
ilon
qimirlasa biladi
”, “
Ilon
po‘st tashlaydi
”) kabi.
Ko‘p hollarda hayvon nomi bilan bog`liq iboralar ijobiy ma’noda
qo‘llaniladi.
Masalan, “Qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan” iborasi – “yuvosh” degan ma’noni
anglatadi. Ammo “Yaxshilik bor joyda yomonlik ham bo`ladi” degan xalqimizda
bir hikmat bor. Bu tabiiy hol. Xuddi shunday iboralarda ham ijobiylik ma’nosi
bo`lgani kabi, salbiylik ma’nosi ham bo`ladi. Bu iboralar ham qo‘llanilish
doirasiga ko‘ra:
salbiylik
va
ijobiylik
turlariga bo‘linadi. Masalan, “
Ammamning
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
53
buzog‘i
”
landovur, lapashang (ijobiy ma’noda), “
Ilon
ning yog‘ini yalagan
” juda
ayyor (salbiy ma’noda),
“
Mushugini
“pisht” demaydi
”, hech qanday ozor yetkazmaydi, (ijobiy
ma’noda), “
Tuya
qildi
” aldab haqqini o‘zlashtirdi, (salbiy ma’noda) kabidir.2[18]
Frazeologik birliklarni va so`z birikmalarini bir-biridan farqlash lozimdir.
Ibora- gap tarkibida kelganda yoki yakka holda ham, u bir necha so‘zdan iborat
bo‘lsa ham, bitta so‘roqga javob berib, bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi. So‘z
birikmalarida tobe va hokimlik munosabatini ifodalab, har qaysisi alohida
savollarga javob bo`ladi.
Masalan, “Ammamning buzog‘i” ibora sifatida kelganida –“landovur”
ma’nosida qo`llanilib, gap tarkibida bitta so`roqqa javob bo`ladi,bitta gap bo`lagi
vazifasida keladi. So`z birikmasi sifatida kelsa – “Ammamning buzog`i”
ammamning – kimning?, buzog`i – nimasi? kabi savollarga javob bo`lib,
moslashuv yo`li orqali bog`langan so`z birikmasi hisoblanadi.
Kishi o`z nutqida iboralarnito`g`ri qo`llay olar ekan - bu o`sha insonning
naqadar ilmga chanqoq va dangal gapiradigan odam ekanligini anglatib turadi.
Bu borada esa iboralarning ma’nolarini to`g`ri farqlay olish lozim.
Xulosa:
Hayvon nomlari bilan bog'liq frazeologik birliklar tilning juda muhim va
boy qismidir. Ular faqatgina har bir hayvonning biologik xususiyatlarini aks
ettirmaydi, balki jamiyatdagi qadriyatlar, mentalitet va madaniyatning ko‘rinishi
sifatida ham ishlatiladi. Adabiy sharhda frazeologizmni tahlil qilish orqali biz
xalqning ko'pgina tajriba va qarashlarini, xulq-atvorni ifodalovchi obrazlarni
aniqlashimiz mumkin. Shuningdek, bu frazeologizmlar hayvonlarga bo'lgan
munosabatni,
insoniy
fazilatlar va
kamchiliklarni
ham
yaxshiroq
tushunishimizga yordam beradi.frazeologik birliklarni bexato va to`g`ri qo`llash
yozma va og`zaki nutqning jozibadorligini oshiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Shavkat Rahmatullaev “O`zbek tilining izohli frazeologik lug`ati”
“O`qituvchi” T:. 1978.
2.
Yuldashev, O. (2023). O ‘ZBEK XALQ OG ‘ZAKI IJODI BO ‘LMISH-
3.
MAQOLLARNING O ‘RGANILISHI. Евразийский журнал академических
исследований, 3(10),
4.
Namangan davlat universiteti ilmiy axborotnomasi 2020-yil 3-son.
5.
Yuldashev, O. (2023). A LOOK AT THE STUDY OF FOLK
6.
PROVERBS. International Bulletin of Applied Science and Technology,
3(10), 47-50.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
54
7.
Baxrom Jo`rayev “Roman-german va o`zbek tillaridagi jonzod nomlari
bilan bog`liq frazeologik birliklar tahlili” maqolasi.
8.
Yuldashev, O. (2023). STUDY OF FOLKLORE ASPECTS OF UZBEK FOLK
PROVERBS. International Bulletin of Applied Science and Technology, 3(10), 37-
39.
