THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
95
IMKONIYATI-CHEKLANGAN-YOSHLARDA-JISMONIY-
FAOLIYATNING-PSIXOLOGIK-JIHATLARINI-TAHLIL-QILISH
Fayzullayev G‘iyos O‘ktam o‘g‘li
Termiz davlat pedagogika instituti 1-kurs magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15421956
Annotatsiya:
Imkoniyati cheklangan fuqarolar uchun sog‘lom turmush
tarzini shakllantirish muammosi bugungi kunda juda dolzarbdir. Nogironlik
muammosi global miqyosda va dunyoning har qanday davlati uchun juda
muhimdir. Ushbu maqolada imkoniyati cheklanganlar orasida sog‘lom turmush
tarzini targ‘i qilish yo‘l-yo‘riqlari va tamoyillari borasida ilmiy ma’lumotlar
keltirilgan. Bundan tashqari mazkur shaxslarning salomatligida jismoniy tarbiya
va sportning ahamiyati xususida muhim xulosalar bayon etilgan.
Kalit so‘zlar
: Jismoniy tarbiya, jismoniy faollik, sog‘lom turmush tarzi,
badantarbiya, sport tashviqoti, imkoniyati cheklangan shaxslar.
Nogironligi bo‘lgan fuqarolar uchun sog‘lom turmush tarzini shakllantirish
muammosi bugungi kunda juda dolzarbdir. XXI asrning boshlarida biz dunyoda
ekologik vaziyatning yomonlashishi, kasallanish va shikastlanishning yuqori
darajasi tufayli nogironlar soni ortib borayotganini tan olishimiz kerak. Hozirgi
vaqtda ularning jamiyatda ijtimoiy moslashuvi muammosi juda dolzarbdir.
Aholining salomatligi va mehnat qobiliyati shubhasiz davlatning asosiy
qadriyati, jamiyatning izchil rivojlanishini ta’minlovchi salohiyatdir. Demak,
davlat va jamiyatning nogironlarga munosabatidan jamiyat va uning keyingi
rivojlanish yo‘nalishini baholash uchun foydalanish mumkin. Nogironlik
muammosi global miqyosda va dunyoning har qanday davlati uchun juda
muhimdir. U har doim insoniyatga hamroh bo‘lgan va kelajakda ham shunday
bo‘lib qoladi, chunki sivilizatsiya rivoji bilan jarohatlar va kasalliklar bilan
kechadigan texnogen falokatlar, kasalliklar, tabiiy ofatlar va qurolli
to‘qnashuvlar soni ko‘payib bormoqda.
Xalqimizning “Tani soglik - tuman boylik” degan naqliga amal qilgan holda
aytish joizki, eng to‘g‘ri yo‘l - bu yoshlami jismoniy tarbiya va sportga
yo‘naltirishdir. Agar yosh avlod bo'sh vaqtini sportga bag‘ishlasa, demak, u
vaqtini o‘zining ezguniyatlarini ro‘yobga chiqarishga bag‘ishlaydi degani. Yosh
avlodning tani sog‘lom bo‘lgani sayin uning aqli va tafakkurlash qobiliyati
tiniqlashadi, ya’ni ma’naviy pok va jismonan baquwat avlod tarbiyalangan
bo‘ladi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) ma’lumotlari va akademik
Yu.P.Lisitsinning ilmiy tadqiqotlariga asosan inson sog‘lig‘i quyidagi omillarga:
turmush tarziga - 55%, irsiyat (nasi) omillariga - 18%, atrof-muxit (ekologiya)
omillariga - 17% va sogiiqni saqlash ishlarining ahvoliga - 10% bogliq ekanligi
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
96
aniqlangan. Demak, soglom turmush tarzini shakllantirish, ya’ni zararli
odatlardan holi bolish va sport bilan doimiy shug‘ullanish holatlari inson
salomatligini asrashda asosiy omillardan biri bolib hisoblanar ekan. Ilmiy
texnika taraqqiyoti sharoitida kishilarning mehnat vazifalari o‘zgarib turadi.
Bunda jismoniy mehnat kamayib, aqliy mehnat ko‘payib boradi. Shu boisdan
jismoniy tayyorgarlikka boigan talab oshib boradi. Hozirgi paytlarda gazeta
sahifalarida tibbiyot xodimlari "gipodinamiya", ya’ni jismoniy mashqlar,
jismoniy mehnat, faol harakat insoniyat faoliyatida kundan-kunga kamayib
borayotganligi haqida tashvishlanib gapirmoqdalar. Bu esa o‘z navbatida asr
kasalligi - yurak-tomir kasalligining yildan-yilga ortishiga sabab bolmoqda.
Shifokorlar fikricha, bu kasallikning oldini olishning zaruriy vositalaridan biri
ko‘proq harakat qilish va jismoniy mashqlar bilan shug'ullanishdir, yana
"tabiatning sogiomlashtirish kuchlari" dan unumli foydalana olish ham katta
ahamiyatga ega. Jismoniy imkoniyati cheklangan bolalar orasida kuchli zakovat
egalari, ma’naviy boy, ilmiy salohiyatini oshirishga hayotda o‘z o‘mini topishga
harakat qilayotgan yoshlar ko‘plab topiladi. Qo‘l-oyoqsiz, ko‘zi yoki
organizmning qaysidir a’zosi ishlamasada, kuchli asar yoki she’r yozadigan,
kompyuter, televizor sozlash yoki me’yoriga yetkazib kuy yaratadigan
yoshlarimizni ko‘plab uchratamiz. To‘rt muchasi sog‘ bo‘la turib oilasiga,
mahallasiga, jamiyatga foydadan ko'ra ko‘proq ziyon keltiradigan ma’naviy
qashshoq yoshlami ham uchratishimiz mumkin. Respublikamiz mustaqillikka
erishgandan so‘ng, nogironlar sportiga katta e’tibor berilmoqda. Nogiron
sportchilarimiz Osiyo hamda jahon musobaqalarida yaxshi natijalarga erishib,
O‘zbekiston bayrog‘ini yuqori ko‘tarishmoqda. Keyingi yillarda nogironlar sporti
sohasida erishilgan yutuqlarda Prezidentimiz I.A.Karimovning hissasi kattadir.
Nogironlar o‘rtasida jismoniy tarbiya va sportni muntazam rivojlantirish
hamisha Prezident va davlatimiz diqqat markazida turibdi. “Sogiom avlod
uchun” nodavlat dasturi, Prezident farmoni va boshqa bir qator hukumat
qarorlari nogironlar sportining rivojlanish maydonini kengaytirmoqda. Nogiron
bolalaming biror mashg‘ulot bilan uzoq vaqt va muntazam shug‘ullanishi
natijasida mushaklarda yuzaga keladigan o‘zgarishlar morfologik va
biokimyoviy xususiyatlar bilan belgilanadi. Organizmdagi moddalar almashinuvi
jarayoni bajarilayotgan ish darajasiga moslashadi. Mustaqil 0 ‘zbekiston
Resupublikasining strategik vazifalaridan biri - kelajakdagi barcha ezgu ishlami
amalga oshirishga qodir bo‘lgan jismoniy sog’lom va ma’naviy barkamol shaxsni
voyaga yetkazishdan iborat. Bu vazifalami amalga oshirish uchun o‘quv ishlarini
rejalashtirishga hamda ulami samarali olib borishga yangicha va ijodiy
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
97
qarashimiz, ishga tashabbuskorlik bilan yondashmog1 imiz kerak. MATERIAL
VA METODLAR. Nogironlik - jismoniy, psixologik, hissiy, ijtimoiy, madaniy va
boshqa to‘siqlar tufayli nogironlarning jamiyatga qo‘shilishiga va oila yoki
jamiyat hayotida ishtirok etishiga imkon bermaydigan qobiliyatlarning
cheklanishidir. Zamonaviy jamiyatda nogiron odam kasal odam ekanligi va
shunga ko‘ra u sog‘lom turmush tarzini olib borolmasligi haqidagi g‘oya uzoq
vaqtdan beri mustahkam ildiz otgan. Bu bayonot noto‘g‘ri. Darhaqiqat,
nogironligi bor bo‘lgan bemor salomatligini yanada jiddiy oqibatlarga olib
kelmaslik uchun tiklash va mustahkamlash kerak [1]. Zamonaviy ilm-fanda
nogironlarning ijtimoiy muammolarini nazariy tushunishga juda ko‘p
yondashuvlar mavjud. Nogironligi bo‘lgan shaxslar bilan ishlashning ustuvor
yo‘nalishlaridan biri ular uchun to‘siqlarsiz muhit yaratish masalalarini hal
etishdir. Hududlarda bu boradagi ishlarni yanada muvaffaqiyatli amalga oshirish
uchun, qoida tariqasida, nogironlarni tibbiy-ijtimoiy reabilitatsiya qilish va ish
bilan ta’minlash, nogiron bolalarni ijtimoiy himoya qilish, ijtimoiy himoya qilish
masalalari bo‘yicha kompleks dasturlarni ishlab chiqish va qabul qilish chora-
tadbirlari amalga oshiriladi [Bugungi kunda jamiyatni nogironlarni reabilitatsiya
qilish jarayoniga faol jalb qilish g‘oyasi tobora ommalashib bormoqda.
Nogironlar uchun reabilitatsiya tadbirlarining turlaridan biri moslashuvchan
jismoniy tarbiya va sportdir.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
. Moslashuvchan jismoniy tarbiya – bu
sog‘lig‘ida muammolar bo‘lgan odamlar, shu jumladan nogironlar uchun
jismoniy tarbiya sohasi bo‘lib, u nogironlarni reabilitatsiya qilish va normal
ijtimoiy muhitga moslashishga, ularga xalaqit beradigan psixologik to‘siqlarni
bartaraf etishga qaratilgan sport va ko‘ngilochar tadbirlar majmuasidir.
Moslashuvchan jismoniy tarbiyaning yetakchi yo‘nalishlaridan biri adaptiv sport
turlari bo‘lib, uning asosiy yo‘nalishi inson tanasi va shaxsiga ta’sir etuvchi
biologik, ruhiy va ijtimoiy omil sifatida harakat faoliyatini shakllantirishdan
iborat [3]. Sog‘lom turmush tarziga intilish nogironlarni samarali reabilitatsiya
qilish uchun katta ahamiyatga ega. Har bir nogironga nisbatan yuqori sifatli
kompleks reabilitatsiya ta’sirining jihatlaridan biri uning reabilitatsiya
jarayonida faol ishtirok etishga bo‘lgan motivatsiyasidir. Shu bilan birga,
nogironning sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning juda muhim omili uning
tibbiy tashkilot, reabilitatsiya terapiya markazi, reabilitatsiya shifokori nazorati
ostida jismoniy tarbiya va dam olish mashg‘ulotlarida mumkin bo‘lgan
ishtirokidir. Jismoniy terapiya nafaqat kasalliklarning oldini olish, balki ularning
kuchayishi, asoratlarning shakllanishi, tananing funksional buzilishlarining
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
98
davom etishi tufayli nogiron bo‘lib qolishining oldini olish ma’nosida ham juda
dolzarbdir [7]. Jismoniy madaniyatning asosiy maqsadi inson tanasining
buzilgan funksiyalarini maksimal darajada tiklash va nogiron inson tanasidagi
hujayralarning hayotiyligini rivojlantirishdan iborat. Amaliyot shuni
ko‘rsatadiki, agar sog‘lom odamlar uchun jismoniy faollik har kuni
qondiriladigan umumiy ehtiyoj bo‘lsa, nogironlar uchun jismoniy mashqlar
hayotiy ahamiyatga ega, chunki u bir vaqtning o‘zida jismoniy, aqliy va ijtimoiy
moslashuvning eng samarali vositasidir. Ko‘pgina nogironlar va rivojlanishda
nuqsonlari bo‘lgan odamlar uchun moslashuvchan jismoniy tarbiya yopiq
makonni «buzish», jamiyatga kirish, do‘stlar orttirish, muloqot qilish, to‘liq his-
tuyg‘ular va dunyoni bilish imkoniyatini olishning yagona yo‘lidir. Aynan shu
yerda, ko‘pincha hayotlarida birinchi marta ular harakat quvonchini boshdan
kechiradilar, g‘alaba qozonishni va mag‘lubiyatlarga munosib bardosh berishni
o‘rganadilar va o‘z-o‘zini yengish baxtini anglaydilar [4]. Morfofiziologik
(jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik, jismoniy og‘ishlar), atrof-muhit
(jismoniy tarbiya uchun jihozlar va joylarning mavjudligi, mavsumiylik,
xavfsizlik), psixologik, sotsiologik va demografik omillar insonning individual
rivojlanishining turli bosqichlarida faoliyat ko‘rsatadigan jismoniy faoliyatning
hal qiluvchi omillari hisoblanadi. Bu omillarning barchasi nogiron fuqarolarga
nisbatan to‘liq ko‘rib chiqilishi mumkin. Jismoniy imkoniyati cheklangan
fuqarolarni reabilitatsiya qilish jarayoni doirasida sport sog‘lom turmush tarzini
shakllantirish omillari sifatida quyidagi muhim vazifalarni hal qiladi: pedagogik,
tarbiyaviy, rivojlantiruvchi, reabilitatsiya, kompensatsiya, profilaktika [5].
Nogironlarni tibbiy-ijtimoiy reabilitatsiya qilishda yaxshiroq natijalarga erishish
strategiyasi zamonaviy jamiyatda bir qator omillar bilan belgilanadigan hayot
sifatini baholash bilan bog‘liq: tibbiy-biologik, psixologik, iqtisodiy, madaniy.
JSST ekspertlari hayot sifati bo‘yicha tadqiqotlarni o‘z metodologiyasi, mezonlari
arsenaliga ega bo‘lgan va davolash, profilaktika va reabilitatsiyaning turli
usullarini taqqoslashda juda sezgir ko‘rsatkich bo‘lgan soha sifatida
rivojlantirishni muhim deb hisoblaydi.
XULOSA
. Shunday qilib, jismoniy tarbiya imkoniyati cheklangan shaxslar
uchun sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning muhim omili bo‘lib, nogiron
fuqarolarni ularning kasalliklari va nogironligidan, shuningdek, jamiyatdan
izolyatsiya qilish muammolaridan maksimal darajada chalg‘itish bo‘yicha
murakkab muammolarni qo‘yadi va hal qiladi. Bu ijtimoiy doirani shakllantirish
va kengaytirish, faol dam olish, o‘yin-kulgi va to‘liq huquqli inson hayotining
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
99
boshqa ko‘plab shakllarini o‘z ichiga olgan raqobat yoki rekreatsion faoliyat
jarayonida sodir bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. A.Abdullaev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi» (1-jild). –
Toshkent: «Navro‘z» nashriyoti, 2017.
2. D.J.Sharipova, G.S.Fuzailova, M. Turkmenova, D. Zufarova. Talabalarda sog‘lom
turmush tarzini shakllantirish. – Farg‘ona: Farg‘ona davlat universiteti, 2010.
3. Бабаева А.А., Когут О.А., Беличенко О.И. Физическая культура и спорт как
факторы формиро-вания здорового образа жизни у инвалидов(обзор
литературы) // Материалы2-й Международной науч-но-практической
конференции»Теоретические и практические аспекты здорового образа
жизни», Одес-са, 2017. – С. 258–264.
4. Бабаева А.А., Смоленский А.В., Беличенко О.И.. Формирование здорового
образа жизни и об-щественное здоровье(обзор литературы) // Терапевт.
2017. №4. – С. 60–67.
5. Деденева Ж.Г., Владимирова О.Н. Физкультурно-оздоровительные
мероприятия и спорт в ин-дивидуальной программе реабилитации
инвалида(ребенка-инвалида): Учебное пособие для слушателей циклов
профессиональной переподготовки и повышения квалификации в сфере
медико-социальной экс-пертизы и реабилитации инвалидов. СПб.:
СПбИУВЭК, 2011. – 98 с.
6. Косенкова Т.В. К вопросу об эффективности социальных механизмов
управления
институтом
реабилитации
инвалидов//
Социально-
гуманитарные знания– научнообразовательное издание. 2012. №1. – С.
352–360.
7. Косенкова Т.В. Эволюция формирования института реабилитации
инвалидов// Социальногуманитарные знания– научно-образовательное
издание. 2010. №5. – С. 333–339.
