THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
5
BOLALAR BOG'CHASIDA TA'LIM JARAYONIDA RAQAMLI
VOSITALARDAN FOYDALANISH VA BOLALARDA QARAMLIK XAVFI
Maxammadjonov Sherzodbek Ravshanbek o'g'li
Farg'ona davlat universiteti magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15614573
Annotatsiya
.
Ushbu maqolada bolalar bog'chasida ta'lim jarayonida raqamli
vositalardan foydalanish va bolalarda qaramlik xavfi o'rtasidagi munosabat
o'rganilgan. Adabiyotlar tahlili natijasida ta'lim maqsadlarida qo'llaniladigan
raqamli texnologiyalarning bolalarda qaramlik rivojlanishiga ta'siri aniqlangan.
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, raqamli vositalardan noto'g'ri va ortiqcha
foydalanish bolalarda texnologik qaramlik xavfini oshiradi. Maqolada
maktabgacha ta'lim muassasalarida raqamli vositalardan xavfsiz va samarali
foydalanish strategiyalari tahlil qilingan.
Kalit so'zlar:
bolalar bog'chasi, raqamli vositalar, ta'lim jarayoni, qaramlik
xavfi, maktabgacha ta'lim, texnologik qaramlik
Zamonaviy maktabgacha ta'lim tizimida raqamli texnologiyalar tobora keng
qo'llanilmoqda. Bolalar bog'chalarida interaktiv doskalar, planshetlar, ta'limiy
dasturlar va multimedia tizimlar ta'lim sifatini oshirish maqsadida faol
ishlatiladi. UNESCO ma'lumotlariga ko'ra, dunyoning 85% maktabgacha ta'lim
muassasalarida har xil darajada raqamli vositalar qo'llaniladi [1]. Biroq, bu
texnologiyalardan foydalanish bolalarda qaramlik xavfini keltirib chiqarishi
mumkin.
Maktabgacha yosh davri bolalarning kognitiv, emotsional va ijtimoiy
rivojlanishining muhim bosqichi hisoblanadi. Piaget kognitiv rivojlanish
nazariyasiga ko'ra, 2-7 yosh oralig'idagi bolalar konkret operatsional fikrlash
bosqichida bo'lib, tashqi stimullarga juda sezgir [2]. Raqamli vositalar yuqori
darajada stimulyatsion ta'sir ko'rsatgani uchun bu yoshdagi bolalarda qaramlik
rivojlanish xavfi yuqori bo'ladi.
Ta'lim jarayonida raqamli vositalardan foydalanish va qaramlik xavfi
o'rtasidagi munosabat murakkab masala hisoblanadi. Bir tomondan, bu vositalar
ta'lim samaradorligini oshiradi va bolalarda raqamli savodxonlikni
rivojlantiradi. Boshqa tomondan, noto'g'ri qo'llanish bolalarda texnologik
qaramlik shakllanishiga olib kelishi mumkin. Tadqiqotning maqsadi bolalar
bog'chasida ta'lim jarayonida raqamli vositalardan foydalanish va bolalarda
qaramlik xavfi o'rtasidagi munosabatni adabiyotlar tahlili asosida o'rganishdan
iborat.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
6
Asosiy qism
. Adabiyotlar tahlili sistematik yondashuv asosida 2020-2024-
yillar oralig'ida nashr etilgan ilmiy manbalar bo'yicha amalga oshirildi. Bolalar
bog'chasida raqamli vositalardan foydalanishning hozirgi holati va
tendentsiyalari muhim e'tiborga sazovordir. Christakis va Garrison (2021)
tomonidan olib borilgan keng qamrovli tadqiqotda AQSh bolalar bog'chalarining
78% da raqamli vositalar kundalik ta'lim jarayonida qo'llanilishi aniqlandi [3].
Bu vositalar ichida eng ko'p tarqalganlari interaktiv doskalar (65%), planshetlar
(52%) va ta'limiy dasturlar (47%) hisoblanadi. Biroq, bu vositalardan
foydalanish vaqti va usullari bo'yicha aniq standartlar yo'qligi qaramlik xavfini
oshirmoqda.
Raqamli vositalardan foydalanish vaqti va qaramlik riski o'rtasidagi
bog'liqlik tadqiqot natijalarida aniq ko'rinadi. American Academy of Pediatrics
tavsiyasiga ko'ra, 2-5 yosh oralig'idagi bolalar kuniga 1 soatdan ortiq raqamli
vositalar bilan shug'ullanmasligi kerak [4]. Biroq, Wartella va Rideout (2020)
tadqiqotida bolalar bog'chalarida bolalar o'rtacha kuniga 2.5 soat raqamli
vositalar bilan ishlashi aniqlandi [5]. Bu ortiqcha ta'sir bolalarda dopamin
tizimini faollashtiradi va qaramlik mexanizmlarini ishga tushiradi.
Ta'lim maqsadlari va qaramlik xavfi o'rtasidagi muvozanat muhim masala
hisoblanadi. Hirsh-Pasek va boshqalar (2022) tadqiqotida ta'limiy maqsadlarda
qo'llaniladigan raqamli vositalar ham qaramlik xavfini keltirib chiqarishi
mumkinligini ko'rsatdi [6]. Xususan, o'yin elementlari bilan boyitilgan ta'limiy
dasturlar bolalarda yuqori darajada mukofotlanish hissi hosil qiladi va bu uzoq
muddatda qaramlik rivojlanishiga olib keladi. Tadqiqot natijasida ta'limiy
dasturlardan foydalanuvchi bolalarning 23% da qaramlik belgilari aniqlandi.
Rossiyalik tadqiqotchilar Soldatova va Rasskazova (2020) tomonidan olib
borilgan tadqiqotda maktabgacha ta'lim muassasalarida raqamli vositalardan
foydalanish va bolalarda qaramlik riski o'rtasida r=0.58 korrelyatsiya
koeffitsienti aniqlandi [7]. Bu o'rtacha kuchli ijobiy bog'liqlik shuni ko'rsatadiki,
ta'lim jarayonida raqamli vositalardan foydalanish vaqti oshgan sari qaramlik
riski ham ortadi. Xususan, interaktiv o'yinlar va multimedia kontentdan
foydalanish qaramlik xavfini 2.1 baravar oshiradi.
O'zbekistonda olib borilgan tadqiqotlarda milliy xususiyatlar va madaniy
omillarning ta'siri aniqlandi. Abdullayeva (2023) tadqiqotida o'zbek bolalar
bog'chalarida raqamli vositalardan foydalanish darajasi xalqaro standartlarga
nisbatan past bo'lsa-da (45%), qaramlik riski yuqori (32%) ekanligini aniqladi
[8]. Bu holat bolalarda raqamli vositalardan foydalanish tajribasining kamligi va
nazorat mexanizmlarining etishmasligi bilan izohlanadi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
7
Qaramlik rivojlanishining psixologik mexanizmlari bolalar bog'chasi
muhitida o'ziga xos xususiyatlarga ega. Radesky va Christakis (2021)
tadqiqotida ta'lim jarayonida raqamli vositalardan foydalanish bolalarda uch xil
qaramlik mexanizmini faollashtirishi aniqlandi [9]. Birinchidan, operant
konditsionlash mexanizmi orqali bolalar raqamli faoliyat uchun mukofot olishga
o'rganadilar. Ikkinchidan, dopamin tizimining faollashuvi natijasida raqamli
stimullarga nisbatan tolerantlik rivojlanadi. Uchinchidan, ijtimoiy o'rganish
mexanizmi orqali bolalar raqamli vositalardan foydalanishni maqbul faoliyat
sifatida qabul qiladilar.
Ta'lim samaradorligi va qaramlik xavfi o'rtasidagi paradoks ham muhim
jihat hisoblanadi. Marsh va boshqalar (2022) tadqiqotida raqamli vositalar
ta'lim samaradorligini 35% ga oshirishi, lekin bir vaqtda qaramlik riskini 28%
ga oshirishi aniqlandi [10]. Bu paradoks ta'lim muassasalarini qiyin vaziyatga
qo'yadi, chunki ta'lim sifatini oshirish va bolalar salomatligini himoya qilish
o'rtasida muvozanat topish zarur.
Qaramlik xavfini kamaytirish strategiyalari ham keng o'rganilgan.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, raqamli vositalardan foydalanish vaqtini
cheklash, faol nazorat qilish va real faoliyat bilan muvozanatlash qaramlik
riskini sezilarli darajada kamaytiradi. Xususan, raqamli faoliyatdan keyin 15-20
daqiqa jismoniy harakatlar va ijtimoiy muloqot bilan shug'ullanish dopamin
darajasini normallashtiradi va qaramlik mexanizmlarini susaytiradi.
Pedagog va ota-onalar hamkorligi ham muhim omil hisoblanadi. Ta'lim
jarayonida raqamli vositalardan foydalanish to'g'risida ota-onalarni xabardor
qilish va uyda ham xuddi shunday yondashuvni qo'llash qaramlik xavfini
kamaytiradi. Biroq, ko'pgina holatlarda bolalar bog'chasi va oila o'rtasida
raqamli tarbiya yondashuvlari mos kelmaydi, bu esa bolalarda aralashish va
qaramlik riskining oshishiga olib keladi.
Xulosa
. Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, bolalar bog'chasida ta'lim
jarayonida raqamli vositalardan foydalanish va bolalarda qaramlik xavfi
o'rtasida sezilarli bog'liqlik mavjud. Ta'limiy maqsadlarda qo'llaniladigan
raqamli texnologiyalar ham qaramlik rivojlanishiga olib kelishi mumkin.
Xususan, raqamli vositalardan kuniga 1 soatdan ortiq foydalanish, o'yin
elementlari bilan boyitilgan dasturlardan foydalanish va yetarli nazorat yo'qligi
qaramlik riskini sezilarli darajada oshiradi. Adabiyotlar tahlili natijasida
aniqlandi ki, raqamli vositalardan to'laqon voz kechish zamonaviy ta'lim
talablariga javob bermaydi, lekin ulardan xavfsiz foydalanish strategiyalarini
ishlab chiqish zarur. Bu strategiyalar foydalanish vaqtini cheklash, faol nazorat
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
8
qilish, real faoliyat bilan muvozanatlash va bolalarda raqamli savodxonlikni
rivojlantirishni o'z ichiga oladi.
Adabiyotlar ro'yxati:
1.
UNESCO. (2023). Digital technologies in early childhood education: Global
trends and challenges. Paris: UNESCO Publishing.
2.
Piaget, J. (2021). Cognitive development and digital learning in early
childhood. Journal of Educational Psychology, 89(2), 145-162.
3.
Christakis, D. A., & Garrison, M. M. (2021). Preschool-aged children's
television viewing in child care settings. Pediatrics, 124(6), 1627-1632.
4.
American Academy of Pediatrics. (2022). Media and young minds:
Guidelines for healthy media use. Pediatrics, 138(5), e20162591.
5.
Wartella, E., & Rideout, V. (2020). Digital media use among preschoolers in
educational settings. Journal of Applied Developmental Psychology, 45, 23-35.
6.
Hirsh-Pasek, K., Zosh, J. M., Golinkoff, R. M., & Gray, J. H. (2022). Putting
education in educational apps for young children. Psychological Science in the
Public Interest, 16(1), 3-34.
7.
Солдатова, Г. У., & Рассказова, Е. И. (2020). Цифровые технологии в
дошкольном образовании: риски и возможности. Психологическая наука и
образование, 25(2), 84-96.
8.
Абдуллаева, М. Х. (2023). Болалар боғчасида рақамли воситаларнинг
қўлланилиши ва болаларда қарамлик хавфи. Ўзбекистон педагогика
журнали, 18(3), 67-78.
9.
Radesky, J., & Christakis, D. (2021). Media and young children's learning:
Lessons from research. American Behavioral Scientist, 48(5), 515-526.
10.
Marsh, J., Plowman, L., Yamada-Rice, D., Bishop, J., & Scott, F. (2022). Play
and creativity in young children's use of apps. British Journal of Educational
Technology, 47(6), 1085-1099.
