THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
12
PERIFRAZA VA UNING TILSHUNOSLIKDAGI O‘RNI
Ergasheva Shaxnoza
Aifu magistri
https://doi.org/10.5281/zenodo.15461817
Annotatsiya:
Ushbu maqolada perifraza tilshunoslikning muhim stilistik
vositasi sifatida tahlil qilinadi. Perifrazaning lug‘aviy-ta’rifiy mazmuni, stilistik
funksiyalari, adabiy va publitsistik matnlarda qo‘llanish xususiyatlari yoritilgan.
Ayniqsa, o‘zbek tilidagi perifrazalarning milliy xususiyatlari va ularning
emotsional-estetik ta’siri alohida ko‘rsatib o‘tilgan. Perifrazaning zamonaviy
axborot vositalari va siyosiy nutqlardagi ahamiyatiga ham e’tibor qaratilgan.
Kalit so‘zlar:
Perifraza, stilistika, adabiy til, evfemizm, tasviriylik, obrazlilik,
nutq madaniyati, til vositalari.
Аннотация:
В статье рассматривается перифраз как важное
стилистическое средство в лингвистике. Описывается его лексико-
семантическое значение, функции в языке, особенности использования в
художественных и публицистических текстах. Особое внимание уделено
национальным чертам перифраз в узбекском языке и их эмоционально-
эстетической роли. Также освещается значение перифраз в современных
средствах массовой информации и политической речи.
Ключевые слова:
Перифраз, стилистика, литературный язык,
эвфемизм, образность, выразительность, культура речи, языковые
средства.
Abstract:
This article explores periphrasis as a significant stylistic device in
linguistics. It analyzes its lexical and semantic meaning, stylistic functions, and
usage in literary and journalistic texts. Special emphasis is placed on the national
characteristics of periphrasis in the Uzbek language and its emotional-aesthetic
effects. The study also highlights the role of periphrasis in modern media and
political discourse.
Keywords:
Periphrasis, stylistics, literary language, euphemism, imagery,
expressiveness, speech culture, linguistic tools.
Til inson tafakkuri, madaniyati va ijtimoiy hayotining ajralmas qismini
tashkil etadi. Undagi turli ifoda vositalari — so‘zlar, iboralar, frazeologizmlar,
metaforalar, perifrazalar va boshqalar — nafaqat muloqot vositasi, balki estetik
ifoda shakllari sifatida ham xizmat qiladi. Xususan,
perifraza
(yoki perifrastik
ifoda) – bu adabiy va og‘zaki nutqda keng qo‘llaniladigan stilistik vositalardan
biri bo‘lib, biror so‘z yoki tushunchani bevosita aytmasdan, uni boshqa,
ko‘pincha obrazli ifodalar bilan almashtirishni anglatadi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
13
“Perifraza” so‘zi yunoncha peri (atrof) va phrazein (gapirmoq) so‘zlaridan
kelib chiqqan bo‘lib, “atroflicha ifodalash” ma’nosini beradi
1
. Tilshunoslikda bu
atama biror tushunchani, nomni bevosita aytmay, uni ta’riflash yoki tavsiflash
yo‘li bilan ifodalash shaklini bildiradi. Masalan:
“Oq uy” – AQSh prezidenti qarorgohi.
“Temur so‘nggi nasli” – Zahiriddin Muhammad Bobur.
“Buyuk bastakor” – Wolfgang Amadeus Mozart.
Perifraza vositasi yordamida nutqqa emotsional, obrazli, ba’zan esa
ehtiyotkorlik ruhi singdiriladi. Tilshunoslikda perifrazaning quyidagi asosiy
funksiyalari mavjud:
Emotsional-estetik
: So‘zning obrazliligini oshiradi.
Ehtiyotkorlik
(evfemizmga yaqin): Bevosita aytish noqulay bo‘lgan
holatlarni yumshoq ifodalash.
Identifikatsion
: Shaxs yoki joylarni boshqa belgilar orqali tanitish.
Kontekstual aniqlik
: Muayyan kontekstda tushunishni osonlashtiradi.
Perifraza matnga
obrazlilik va estetik
ta’sir kuchini oshirish uchun xizmat
qiladi. Adabiy uslubda bu usul orqali oddiy voqea yoki predmet yanada
ta’sirchan, emotsional va badiiy ko‘rinishda beriladi. Bu o‘rinlarda perifraza
ifoda vositasi sifatida muallif uslubini boyitadi.
Misol:
“Quyosh botdi” o‘rniga “osmon chetida olovrang to‘p sekin asta
yo‘qoldi” — bu ifoda matnga hissiylik va tasviriylik kiritadi.
Perifraza poetik va emotsional ko‘lamni kengaytirish vositasi bo‘lib,
o‘quvchining tasavvurini faollashtiradi
2
.
2. Ehtiyotkorlik (Evfemistik) funksiyasi
Ba’zan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aytish odobsizlik yoki noqulaylik tug‘diruvchi
holatlarda perifraza yumshatish (evfemizm) maqsadida ishlatiladi. Bu, ayniqsa,
o‘lim, kasallik, nogironlik, siyosiy nozik mavzular
kabi holatlarda ko‘proq
uchraydi.
Misol:
“He passed away” → “U hayotdan ko‘z yumdi” (aslida “vafot etdi”
degani). “To be between jobs” → “Ish izlamoqda” (aslida “ishsiz” degani).
Evfemistik perifraza ijtimoiy madaniyatda nozik tushunchalarni
yumshatish orqali kommunikativ qulaylik yaratadi
3
.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
14
3. Identifikatsion funksiyasi
Bu perifraza turi
muayyan shaxs, joy yoki hodisani boshqa belgilar
orqali
tanitishga xizmat qiladi. Bu ko‘pincha tarixiy, madaniy, yoki adabiy
kontekstda uchraydi. Shuningdek, sinonimlar, laqablar, va tavsifiy iboralar
orqali identifikatsiya qilinadi.
Misol:
“Qo‘shiqchilar shohi”-Muhammad Yusuf “Temir ayol” → Margaret
Thatcher, “Neft poytaxti” → Boku
Identifikatsion perifraza madaniy kodlarni saqlagan holda kommunikativ
anglashuvni yengillashtiradi va personajlarga nisbatan stereotipik obrazlar hosil
qiladi
3
.
4. Kontekstual aniqlik funksiyasi
Perifraza yordamida
mazmunning kontekstda aniq va tushunarli
bo‘lishi
ta’minlanadi. Bunda so‘z yoki ibora noaniq yoki bir nechta ma’noga ega
bo‘lishi mumkin, lekin perifrazalash orqali bu chalkashlik oldi olinadi.
Misol:
“U uni ko‘rdi” (noaniq subyekt) → “Qiz derazadan bolani ko‘rdi”
(perifrazalangan, kontekstual aniqlik berilgan)
Pragmatik jihatdan qaraganda, bu funksiya tilshunoslikda referensial
aniqlikni oshirish, xususan, tushunishni soddalashtirishga xizmat qiladi.
Perifraza nafaqat badiiy vosita, balki lingvistik va pragmatik jihatdan ko‘p
funksiyali ifoda shaklidir. U matnda estetiklikni oshiradi, nozik mavzularni
yumshoq bildiradi, shaxslarni aniqlaydi hamda kontekstual anglashuvni
osonlashtiradi. Shu jihatdan, tarjimada ham uning semantik va stilistik
muvofiqligini ta’minlash muhim hisoblanadi.
O‘zbek tilida perifraza ko‘p hollarda xalq og‘zaki ijodida, maqollarda, nasr
va nazmda o‘ziga xos ko‘rinishda uchraydi. Ayniqsa, tarixiy shaxslar, geografik
joylar va madaniy tushunchalarning obrazli ifodalanishida bu vosita keng
qo‘llaniladi.
Misollar:
“Ikki daryo oralig‘i” – O‘rta Osiyo.
“Adolat timsoli” – Amir Temur.
“Sharq olimi” – Beruniy.
Bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlar, bloglar, reklama matnlari va jurnalistika
tilida perifraza nafaqat estetik vosita, balki manipulyativ til strategiyasi sifatida
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
15
ham qo‘llaniladi. Ayniqsa, siyosiy nutqlarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri aytilmasligi kerak
bo‘lgan so‘zlar perifrazalarga almashtiriladi.
Masalan:
“Xalq vakillari” – deputatlar.
“Yurt tinchligi posbonlari” – harbiylar.
Perifraza — tilning boyligi va uning ifoda imkoniyatlarining yorqin
ko‘rsatkichidir. U so‘z san’atida obrazlilik, emotsionallik, aniqlik va ehtiyotkorlik
kabi jihatlarni ta’minlash orqali nutqni estetik jihatdan boyitadi. Tilshunoslikda
perifrazaning tahlili bu vositaning stilistik ahamiyatini, ijtimoiy vazifasini va
milliy xususiyatlarini chuqur o‘rganish imkonini beradi. Shu bois, perifrastik
ifodalarni o‘rganish nafaqat tilshunoslik nazariyasi, balki amaliy nutq
madaniyatini rivojlantirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Kelgusida
perifraza va unga yaqin stilistik vositalarning komparativ tahlili va o‘zbek tilida
qo‘llanish xususiyatlarini kengroq yoritish dolzarb hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abduazizov A. “Tilshunoslikka kirish”. – T.: O‘zMU, 2006.
2.
G‘afurov N. “Stilistik vositalar tizimi”. – T.: Fan, 2015.
3.
Zokirova D. “O‘zbek adabiy tilining uslubiy qatlamlari”. – T.: O‘qituvchi,
2008.
4.
Crystal D. “A Dictionary of Linguistics and Phonetics”. – Oxford, 2008.
5.
Galperin, I. R. Stylistics. Moscow: Higher School Publishing. 1981.
6.
Allan, K., & Burridge, K. Euphemism and Dysphemism: Language Used as
Shield and Weapon. Oxford University Press. 1991.
7.
Lakoff, G. Women, Fire, and Dangerous Things: What Categories Reveal
About the Mind. University of Chicago Press. 1987
8.
Levinson, S.C. Pragmatics. Cambridge University Press. 1983.
