THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
122
“BAYT UL-HIKMA” G‘ARB OLIMLARI NIGOHIDA
(AL-XORAZMIY, AL-FARG‘ONIY).
X.A.Uralov
Jizzax davlar pedogogika universiteti
Sirtqi ta’lim Ijtimoiy-gumanitar fanlarda
masofaviy ta’lim kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15051449
Annotatsiya:
Ushbu maqolaning asosiy mazmuni shundan iboratki, IX
asrda yashagan Xorazm diyorida tug‘ulgan Muhammad ibn Muso al-
Xorazmiyning ilmiy merosi „Algebra“, „Arifmetika“, „Geografiya“ fanlariga xissa
qo‘shgan olim haqida G‘arb tarixchi olimlarining mulohazalari bayon
etilgan,shuning bilan birga Farg‘ona hududida yashagna Farg‘oniyning ilmiy
merosi haqida ham so‘z yuritilgan.
Kalit so‘zlar:
Ahmad al-Fargʻoniy, Xuttaliy, Xorazmiy, Ptolomey, Arifmetika,
Geografiya, K. Koulbruk , Yu.Xorazmiy Kopelevich, B.A. Rozenfeld, Astrolyabiya,
V.Millas, Goltsteyn, A.Axmedov, Adolph-Andrei Pavlovich Yushkevich, B.A.
Rozenfeld
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy. Xorazmiyning ilmiy merosig, a qiziqish
uning hayotlik davridayoq boshlangan. Zamondoshlaridan Ahmad al-Fargʻoniy,
Xuttaliy va boshqalar uning asarlariga sharhlar yozishgan. Xorazmiy o‘zining
„Zij“ini yozishda hind „Sindhanta“lariga va Ptolomeyning „Almagest“ asariga
tayangan bo‘lsa, „Algebra“, „Arifmetika“ va boshqa asarlari batamom original
asarlar sanaladi. Xorazmiy asarlarining mundarijasi, tuzilishi va bayon uslubi
keyingi olimlar uchun namunaga aylanadi. Shu bilan birga uning ijodi fanning
keyingi taraqqiyoti uchun muhim pogʻona vazifasini o‘tadi. Masalan, Beruniy
Xorazmiyning „Zij“iga atab uchta risola bitgan. Xorazmiy
asarlari
XII
asr
boshidayoq Yevropa shaharlariga kirib borgani maʼlum. Kitoblarga ehtiyoj
kuchayganidan soʻng ular lotinchaga tarjima qilingan. Xorazmiyning „Algebra“,
„Arifmetika“, „Geografiya“si va „Zij“i XVI asrgacha darslik vazifasini oʻtagan.
Xorazmiy asarlari oʻsha davrlarda Hindistonga ham olib ketilgani haqida dalillar
mavjud. XIX asr boshlarida Xorazmiy merosiga tarixiy nuqtai nazardan qiziqish
boshlangan. Xorazmiy „Algebra“sini 1817-yilda K. Koulbruk qisman, 1831-yilda
F. Rozen toʻliq hajmda Londonda, 1838-yilda G. Libri Parijda chop ettiradi. Hozir
bu asarning inglizcha (L.S. Karpinskiy, 1915-yil, AQSH), arabcha (A.M.
Musharrafa, 1939-yil), ruscha (Yu.Xorazmiy Kopelevich, B.A. Rozenfeld , 1964-
yil) va boshqa nashrlari mavjud. Xorazmiyning “Arifmetika”sini birinchi marta
B.Bonkompani Rimda (1857), Karrolyne Fogel Germaniyada (1963), Adolph-
Andrei Pavlovich Yushkevich Moskvada (1954) chop ettirishgan. Xorazmiy
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
123
„Zij“ini oʻrganishga ham katta eʼtibor berilgan. Uni 1914-yilda N. Zuter, soʻng O.
Neygebauer (1962), V.Millas, Goltsteyn (1963) va boshqalar nashr qilishgan.
1919-yilda F. J. Videman „Astrolyabiya bilan amallar haqida kitob“ini nashr
etgan. Xorazmiyning „Geografiya“si birinchi marta Xorazmiy fon Mjik
(1926)tomonidan chop etilgan. Olimning boshqa qoʻlyozmalarini izlab topish,
oʻrganish, chop etish va tarjima qilish – matematika tarixi sohasining dolzarb
muammolaridan boʻlib qolmoqda.1983-yilda Xorazmiy tavalludining 1200-yilligi
munosabati bilan uning barcha asarlari rus tilida (A.Axmedov, Adolph-Andrei
Pavlovich Yushkevich, B.A. Rozenfeld va boshqalar tarjimalarida) hamda
tanlangan asarlari oʻzbek tilida (A. Axmedov tarjimasida) nashr etildi Xorazmiy
ilmiy merosini oʻrganish va uning fan taraqqiyotiga qoʻshgan hissasini targʻib
qilishda nomlari yuqorida zikr etilgan olimlardan tashqari J. Sarton, E.S.
Kennedi, D. King (AQSH), S.A. Nallino (Italiya), Xorazmiy Zemanek (Avstriya), A.
Allar (Belgiya), R. Rashed (Fransiya), S. Brokelman, D. Samploinius (Germaniya),
M. M. Rojanskaya (Rossiya), M.A. Salye , Toomer G. J. , Kalinina Т. М , Bogolyubo
А. Н va boshqalar ham muhim hissa qoʻshgan. Xalifa al-Mansur sayyoralar
harakati haqida kitob yozishni buyuradi. Bu ishga Muhammad ibn Ibrohim al-
Fazoriy kirishdi va kitob yozdi, u astronomlar orasida “Katta Sindhind” deb
ataladi. U zamon ahli to xalifa Ma’munning davrigacha ko‘proq shu kitobdan
foydalangan. Uni xalifa uchun Abu Ja’far Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy
qisqartirib, o‘z zijini tuzdi, bu zij islom mamlakatlarida mashhur bo‘ldi. Islom
mamlakatlarida “Sindhind” so‘zida Hindistonning ikkita qismi – Sind va Hind
nomlari akslanib, “Sindhind” bo‘lib qolgan. Xorazmiyning “Kitob as-Sindhind”ni
qisqartirib o‘z zijini tuzgan. Arifmetik asari, lotincha “Algoritm de numero
indorum” (“Algoritm hind hisobi haqida”) nomi bilan ma’lum. Asarning arabcha
nusxalari saqlanmagan. Bu yerda keltirilgan nom asarning XIV asrda ko‘chirilgan
va Kembrij universitetida saqlanadigan nusxasida keltiriladi. Xorazmiyning
arifmetik risolasi XII asr o‘rtalasrida seviliyalik Ioann tomonidan qayta
ishlangan. Uning asari “Liber Algorismi de pratica arismetrice” (“Algorizmning
arifmetika amali haqida kitob”) deb ataladi. Mazmuni bo‘yicha Xorazmiy asariga
yaqin bo‘lgan . Buyuk matematik va astronom, Xorazmiyning vatandoshi
Beruniy “Xorazmiy ziji”ga atab (hozirgacha saqlanmagan) uchta asar yozgan.
Ularning biri “Kitob al-masoil al-mufida val-javobot as-sadida” (“Foydali savollar
va to‘g‘ri javoblar kitobi”) deb ataladi. Beruniyning aytishicha, bu asari 250
varaqdan iborat bo‘lib, unda olim Xorazmiy zijini nazariy dalillar bilan himoya
qilmoqchi bo‘lgan. Beruniy asarlarining ikkinchisi “Ibtol al-buxton bi-irod al-
burhon ala a’mol al-Xorazmiy fi zijihi” (“Xorazmiy zijidagi amallarni dalillar bilan
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
124
isbotlab, u haqidagi bo‘xtonni fosh etish”) deb ataladi. Bu asar 360 varaqdan
iborat bo‘lib, unda Beruniy Abu Talha nomli bir tabibning Xorazmiy ziji haqidagi
noto‘g‘ri qarashlarini rad etgan. Nihoyat Beruniyning uchinchi asari “Kitob al-
vosita bayna Abu-l-Hasan al-Ahvaziy va al-Xorazmiy” (“Abul Hasan al-Ahvaziy va
Xorazmiy ikkisi o‘rtasidagi vosita kitobi”) deb ataladi. Bu asar Beruniy
asarlarining eng yiriklaridan bo‘lib, 600 varaqani tashkil qilgan,. Beruniy bu
risolasida ham buyuk vatandoshi haqidagi noto‘g‘ri qarashlarni rad etadi .
“Xorazmiy ziji” muqaddima, 37 bobdan va ularga taalluqli 116 jadvaldan
iborat. Muqaddima sarlavhasida asar nomi lotincha harflari “Zij” deyilgan.
Muqaddimaning o‘zida Xorazmiy zij tuzishdan maqsadini va jumladan,
sayyoralar harakatlarini Arin (hozir Hindistondagi Ujayn) shahri meridianiga
ko‘ra aniqlamoqchi ekanligini aytadi. 1-5 boblar kalendarlarga doirdir. 1-bob
“Arab yilining ta’rifi” deb ataladi; unda hijriy-qamariy kalendarning yillari, oylari
va ulardagi kunlarning soni aniqlanadi.2-bob “Rum yilining ta’rifi” Vizantiya
(Rum) imperiyasida tarqalgan yulian kalendari ta’riflanadi. Bobning davomida
1) “to‘fon erasi” (lotinchada athofen), 2) “Iskandar Zulqarnayn erasi” (lotinchada
elkarnain), 3) ispan erasi, 4) xristian erasi va 5) hijriy eralari birgalikda qaraladi.
3-bob Quyosh, Oy va beshta sayyoralar efemeridallari jadvallarini tuzish, ularda
bu yoritgichlarni kuzatish yillari, oylari, kunlari, soatlari va daqiqalarini hamda
ularning ekliptikadagi o‘rinlarini ko‘rsatish aytiladi. 4-bob “Arab oylarining
boshlari haqida” bobida arab oylarining boshi jadvaldan aniqlanadi. Bu bobga 2-
jadval taalluqli bo‘lib, unda arab oylarining boshlaridan tashqari, eroniy
Yazdigard erasi oylarining boshi va Iskandar erasi oylarining boshlari
ko‘rsatiladi; shu bilan birga, jadvalda oy boshi to‘g‘ri keladigan hafta kunlari ham
ko‘rsatiladi. 5-bob “Kabisa yilini aniqlash haqida”dir. Bu bobga 3 va 3a jadvallar
bo‘lib, bunda uch asosiy eraning biridan boshqasiga o‘tish usuli ko‘rsatiladi. 6-
bob “Doirlarning taqsimlanishi haqida” bo‘lib bunda doirani 12 burjga, bir burjni
30 darajaga. Darajani 60 daqiqaga, daqiqani 60 soniyaga, soniyani 60 solisaga va
hokazoga taqsimlanishi aytilgan. 7-22-boblar Ptolomeyning geosentrik sistmeasi
bo‘yicha Quyosh, Oy va besh sayyoraning harakati masalalariga bag‘ishlangan. 8-
bobda jadval yordamida Quyosh o‘rnini aniqlash tavsiflanadi. Haqiqiy Quyosh
o‘rnini aniqlash bayon etiladi .
Ahmad al-Farg‘oniy yetuk, qomusiy olimdir. “Bayt ul-hikma”da yetuk
astronom sifatida xizmat qilgan. U o‘z faoliyati davrida bir qancha asarlar yozgan
va bir necha ishlarni amalga oshishida qatnashgan. Al-Fargʻoniyning
“Astronomiya asoslari haqidagi kitob” asari oʻrta asr musulmon Sharqi
mamlakatlaridagi, soʻng Ispaniya orqali Yevropa mamlakatlaridagi astronomiya
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
125
ilmining rivojini boshlab berdi. Qadimiy yunon ilmi, jumladan, astronomik ilmlar
ham birinchi bor arabchadan tarjima qilingan risolalar orqali maʼlum boʻldi. Al-
Fargʻoniy asarining lotincha tarjimasi birinchi marta 1493-yilda tosh bosma
usulida nashr etildi. 1669-yil mashhur golland matematigi va arabshunosi Yakob
Golius Al-Fargʻoniy asarining arabcha matnini yangi lotincha tarjimasi bilan
nashr etganidan soʻng Al-Fargʻoniyning shuhrati yanada ortdi.
Yevropa
Uygʻonish davrining mashhur olimi Regiomontan XV asrda Avstriya va Italiya
universitetlarida astronomiyaga doir maʼruzalarini Al-Fargʻoniy asarlari asosida
oʻqigan. Al-Fargʻoniy nomi Dante (XIV asr) va Shiller (XVIII asr) tomonidan tilga
olinadi. Yevropa olimlaridan Dʼalamber, Brokelman, X. Zuter, I. Yu. Krachkovskiy,
A. P. Yushkevich, A. Rozenfeldlar Al-Fargʻoniyning ijodiga va qoldirgan ilmiy
merosiga yuqori baho berganlar. Bizning davrimizgacha Al-Fargʻoniyning 7 ta
asari saqlanib qolgan (lekin bular hozirgi zamon tillariga tarjima qilinmagan).
Asarlarning qoʻlyozmalari jahonning turli shaharlari – Berlin, Dushanba, London,
Parij, Tehron, Toshkent, Mashhad, Patna, Rampur, Xalab va Qohiradagi yirik
kutubxonalarda saqlanmoqda . Biz uning hayoti haqida to‘liq bilmaymiz. U
Mavarounnahrning Farg‘ona shahrida tug‘ilgan, al-Ma’mun davrida yashagan.
Uning o‘qishi muhandislik sohasiga cho‘zilgan. Ibn Tag‘ribirdiy Fustatda (eski
Qohira) Buyuk Nilometr qurilishiga rahbarlik qilganligini yozgan . Bu 861-yilda
yakunlangan. Ibn Xallikon ham qurilish haqida xabar berib, muhandis nomini
Ahmad Ibn Muhammad al-Qarsoniy deb atagan. Al-Qarsoniy al-Farg‘oniyning
yordamchisi bo‘lishi mumkin . Alfraganus, shuningdek, al-Jafariy nomli kanal
qazishni ham boshqargan. Al-Mutavakkil buni Musoning o‘g‘illari Shokir,
Muhammad va Ahmadga buyurdi. Ular ishni Alfraganusga topshirdilar. Kanal
yangi shahar al-Jafariyadan o‘tgan. Ammo Alfraganus jiddiy xatoga yo‘l qo‘yib,
kanalning boshlanishini qolganlarga qaraganda chuqurroq qildi. Uning xatosi
uchun berilgan tushuntirish uning amaliy muhandis emas, balki nazariy
bo‘lganligi bilan bog‘liq. Al-Yoqubiy (vaf. 897) bu muvaffaqiyatsizlikka yana bir
sababni keltirgan. Uning so‘zlariga ko‘ra, shahar uchun tanlangan tosh yerni
qazish juda qiyin edi. U Alfraganusning ismini tilga olmadi, faqat kanal
“Muhammad ibn Muso al-Munajjim va u bilan bog‘langan geometriyachilarga
ishonib topshirilganini aytdi . Al-Farg‘oniyning “Astronomiya elementlari” kitobi
mashhurdir. Bu kitob taxminan 833-yilda (857-yilgacha) yozilgan. Bu samoviy
harakatlar haqida edi, shu jumladan to‘liq yulduzlar ilmiga oid tadqiq boʻlib,
oʻttiz bobdan iborat edi. Kitobning muqaddimasi bo‘shliqlar sifatida o‘qiladi.
“Astronomiya elementlari” deb nomlangan ushbu kitob ushbu fan uchun
tayyorlangan kitoblardan biridir .Al-Fargʻoniy tomonidan yaratilgan eng taʼsirli
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
126
asari uning “Kitob fī Javomiʼ ʻIlm an-Nujum” (
باتك
يف
عماوج
ملع
موجنلا
–“Yulduzlar
fanining toʻplami”) yoki astronomiya elementlarining taxminan eramizning
5838-yillari oraligʻida yozilgan darsligi edi . Elementlar Ptolomeyning
“Almagest” asarining tavsifiy xulosasi boʻlib, unda oldingi islom
astronomlarining topilmalari va qayta koʻrib chiqilgan qiymatlari kiritilgan .
Kitobga kiritilgan tahrirlar qatorida Yerning aylanasi, Yerning eksenel egilishi,
Quyosh va Oyning apsidelari hisob-kitoblariga tuzatishlar kiritilgan. Garchi al-
Farg‘oniyning “Almagest” haqidagi xulosasi shu sonli tuzatishlarni o‘z ichiga
olgan bo‘lsa-da, xulosaning o‘zi Ptolomey astronomik nazariyasi matematikasiga
urg‘u bermagan va buning o‘rniga ko‘proq nazariyaning kontseptual qismlarini
oson tushunarli tarzda yetkazishga qaratilgan edi . Al-Farg‘oniyning kitobi XII
asrda Ioann Sevilskiy tomonidan 1135-yilda, keyinroq 1175-yilgacha Jerar
Cremona tomonidan lotin tiliga tarjima qilingan. Ushbu tarjimalar Yevropada
Regiomontanus davrigacha juda mashhur bo‘lib qoldi. Dante Aligyerining
Ptolomey astronomiyasi haqidagi bilimi uning Divina Commedia asarida hamda
Convivio kabi boshqa asarlarida yaqqol namoyon boʻladi, koʻrinadiki, uning
Alfraganusni oʻqishi natijasida olingan . “Elementlar” kitobi 1231-yildan 1235-
yilgacha Yoqub Kristman tomonidan ibroniy tiliga ham tarjima qilingan.
“Elementlar”ning ushbu tarjimasida Ptolomeyning 48 ta yulduz turkumi haqida
soʻz yurituvchi qoʻshimcha boʻlim mavjud boʻlib, uni al-Fargʻoniy ham yozgan
boʻlsa kerak, lekin kitobning boshqa tarjimalarida uchramaydi . Asosan,
Anatoliyning ibroniycha tarjimasidan, balki Ioann Sevilyaning avvalgi lotincha
tarjimasidan ham foydalangan Yakob Kristman 1590-yilda “Elementlar”ning
yana bir lotincha tarjimasini tarjima qilgan . XV asrda Xristofor Kolumb
Amerikaga qilgan sayohatlarida al-Fargʻoniyning Yer aylanasi boʻyicha
hisoblagan maʼlumotlarini asos qilib olgan. Biroq, Kolumb al-Farg‘oniyning 7091
futlik arabcha milini 4856 futlik Rim milyasi deb adashgan. Bu xato uni Yer
aylanasini yetarlicha baholay olmadi va u Osiyoga yorliq olib borayotganiga
ishongan holda Shimoliy Amerikaga suzib ketdi .
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Абдуҳалимов Б. Байт aл-ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг
Бағдоддаги илмий фаолияти. – Тошкент: Ўзбекистон, 2010. – 262 б.
2.
Abduhalimov B.A. Xalifa al-Ma’mun va Bayt al-hikma // O‘zbekistonda
ijtimoiy fanlar. – Тошкент, 2000. – Б. 5-7.
3.
Абу Райҳон Беруний. Қадимги халқлардан колган ёдгорликлар /
Танланган асарлар. Т. I. – Тошкент: 1968. – 415 б.
4.
Абу Райҳон Беруний. Геодезия I Танланган асарлар. Т. 3. – Тошкент:
1982. – 101 б.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
127
5.
Ahmedov Ashraf. Muhammad al-Xorazmiy – Toshkent: O‘zbekiston, 2011.
– 256 b.
