SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
92
ABDURAUF FITRAT VA HAMZA HAKIMZODA NIYOZIY
DRAMALARI QIYOSIY TAHLILI
O‘roqova Shaxnoza Sherboy qizi
Buxoro davlat universiteti, Filologiya fakulteti,
1-bosqich magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15663555
Annotatsiya
Mazkur maqolada o‘zbek milliy dramaturgiyasining shakllanishida muhim
o‘rin egallagan Abdurauf Fitrat va Hamza Hakimzoda Niyoziyning dramatik
asarlari tahlil qilinadi. Ikkala ijodkorning dramalari g‘oya, badiiy shakl, obraz
yaratish mahorati hamda ijtimoiy mazmun nuqtayi nazaridan tahlil qilinib,
ularning dramaturgiyadagi o‘rni va yondashuvlaridagi o‘xshashlik hamda farqlar
yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
Fitrat, Hamza, jadid dramaturgiyasi, dramatik konflikt, milliy uyg‘onish,
obraz, sahna.
XX asr boshlarida o‘zbek adabiyotida yangi janrlar — xususan, drama janri
jadal rivojlandi. Bu davrda milliy uyg‘onish g‘oyalari, ma’rifatparvarlik, ijtimoiy
tenglik, ayol erkinligi kabi dolzarb mavzular adabiyotda ilgari surildi. Bu
jarayonda Hamza Hakimzoda Niyoziy va Abdurauf Fitrat kabi jadid ziyolilari
dramaturgiya sohasida ham samarali ijod qildilar. Ularning dramalari faqat
badiiy emas, balki ijtimoiy-ma’rifiy ahamiyatga ham ega bo‘ldi. Ushbu maqolada
Fitratning "Abulfayzxon" va "Hind sayyohi bayonoti" dramalari bilan Hamzaning
"Zaharli hayot", "Yangi saodat", "Maysaraning ishi" kabi asarlari qiyosiy jihatdan
tahlil etiladi.
Asosiy qism
1. G‘oya va mavzu nuqtayi nazaridan qiyos
Fitratning dramatik asarlari ko‘proq siyosiy-ijtimoiy muammolarni ilgari
suradi. Uning "Abulfayzxon" dramasida Buxoro amirligi boshqaruv tizimidagi
zulm, jaholat va adolatsizlik fosh etiladi. "Hind sayyohi bayonoti" esa g‘oyaviy
jihatdan mustamlakachilikka qarshi ruhda yozilgan bo‘lib, ozodlik, milliy ong,
uyg‘onish g‘oyalari ilgari suriladi.
Hamzaning
dramalarida
esa
ijtimoiy
tenglik,
ayol
erkinligi,
ma’rifatparvarlik asosiy o‘rin tutadi. "Maysaraning ishi" dramasida jaholatli
muhitda yashayotgan ayolning qarshilik ko‘rsatishi orqali jamiyatdagi ayollar
masalasi yoritiladi. "Yangi saodat" dramasi esa eski va yangi hayot kurashi
g‘oyasini ochib beradi.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
93
2. Obrazlar tizimi va xarakterlar
Fitrat asarlaridagi obrazlar ko‘proq falsafiy-tahliliy xarakterga ega. Masalan,
“Abulfayzxon”da hukmdor fe’l-atvori orqali butun jamiyatdagi illatlar ochib
beriladi. “Hind sayyohi bayonoti”dagi hind sayyohi obrazida esa jadidlar ideali
mujassam: o‘qimishli, ziyoli, faol shaxs.
Hamzaning dramalarida esa xarakterlar hayotiylik va soddaligi bilan ajralib
turadi. Maysara obrazida garchi komedik elementlar bo‘lsa-da, u ayollar
erkinligini ifodalovchi kuchli obraz sifatida namoyon bo‘ladi.
3. Badiiy shakl va til
Fitratning dramalari falsafiy, murakkab tildan foydalanilgan, unda
jadidlarning ilmiy uslubi seziladi. Dialoglar ko‘proq monologga yaqin, fikr
yuritish keng, publitsistik ruhda.
Hamza esa xalq tiliga yaqin, sodda va ommabop uslubda yozadi. U til orqali
xalqni ma’rifatga da’vat etadi. Ayniqsa, "Maysaraning ishi" asarida tilning
qiziqarli, oddiyligi tomoshabinni tez jalb qiladi.
4. Drama kompozitsiyasi va sahnalashtirish
Fitrat asarlari ko‘proq o‘quvchi uchun yozilgan asarlardek bo‘lib, ular
sahnalashtirishda og‘irlik qilishi mumkin. Chunki unda sahnaviy harakatdan
ko‘ra, fikr yuritishga urg‘u berilgan. Hamza esa sahna uchun mo‘ljallab yozgan,
uning dramalarida sahnaviy dinamiklik, dramatik kuch kuchli.
5. Ijtimoiy ahamiyati
Fitratning dramalari siyosiy tafakkur uyg‘otishga, milliy ongni
shakllantirishga xizmat qiladi. Hamzaniki esa xalq ommasi uchun tushunarli va
ma’rifiy targ‘ibot vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Xulosa
Abdurauf Fitrat va Hamza Hakimzoda Niyoziy o‘zbek dramaturgiyasining
shakllanishida beqiyos xizmat qilgan ijodkorlardir. Fitrat dramalari ziyolilar,
siyosiy ongli qatlam uchun mo‘ljallangan bo‘lsa, Hamzaniki ommaviy teatr va
keng xalq ommasiga qaratilgan. Ikkala adib ham millat uyg‘onishi, ozodlik,
ma’rifat, ayol erkinligi kabi umumiy g‘oyalarda yakdil bo‘lgan bo‘lsa-da, badiiy
yondashuv va dramatik uslubda sezilarli farqlar mavjud. Ularning dramatik
asarlarini qiyosiy tahlil qilish orqali o‘zbek dramaturgiyasining ilk taraqqiyot
bosqichlarini mukammal anglash mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Fitrat A. “Hind sayyohi bayonoti”, “Abulfayzxon” – T.: Fan, 1991.
2.
Hamza H.N. “Maysaraning ishi”, “Yangi saodat”, “Zaharli hayot” – T.: G‘afur
G‘ulom nashriyoti, 1987.
3.
Vohidov S. “Jadid dramaturgiyasi: g‘oya va badiiyat” – T.: O‘zRFA, 2004.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
94
4.
Sharipov N. “O‘zbek adabiyotida drama janri” – Samarqand, 2000.
5.
Zohidov A. “Milliy dramaturgiya taraqqiyoti” – T.: Universitet, 2010.
6.
G‘ulomov M. “Fitrat dramaturgiyasi” – T.: O‘qituvchi, 1974.
7.
Inoyatova D. “Hamza dramaturgiyasida ayol obrazi” – Adabiyotshunoslik
jurnali, 2020.
