SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
42
TIJORAT BANKLARIDA NAQD PULSIZ OPERATSIYALARI HISOBI
VA UNI TAKOMILLASHTIRISH YO‘LLARI.
Usmonov Kamoliddin Sayfuddinovich
O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi 70412204 – Tijorat
banklarini boshqarish magistranti
usmonovkamoliddin346@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14854536
Annotatsiya:
Ushbu maqolada tijorat banklarida naqd pulsiz hisob-kitob
operatsiyalarini yuritish jarayoni, uning ahamiyati va rivojlanish tendensiyalari
tahlil qilinadi. Naqd pulsiz operatsiyalar turli xil bank xizmatlari orqali amalga
oshirilishi, jumladan, plastik kartalar, internet-bank, mobil ilovalar va elektron
to‘lov tizimlari asosida yuritilishi mumkin. Shuningdek, maqolada naqd pulsiz
hisob-kitob
operatsiyalarini
takomillashtirish
yo‘llari,
jumladan,
raqamlashtirish, xavfsizlikni kuchaytirish, innovatsion texnologiyalarni joriy
etish va mijozlar uchun qulay xizmatlarni rivojlantirish masalalari yoritilgan.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, bank tizimida avtomatlashtirilgan va
raqamli hisob-kitob tizimlarini rivojlantirish iqtisodiyotni barqarorlashtirish va
moliyaviy operatsiyalar samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Kalit soʼzlar:
naqd pulsiz operatsiyalar, tijorat banklari, raqamli to‘lov
tizimlari, internet-bank, mobil bank xizmatlari, kiberxavfsizlik, moliyaviy
innovatsiyalar.
Kirish.
Zamonaviy iqtisodiyotda moliyaviy operatsiyalarni tezkor va
samarali amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, naqd pulsiz
hisob-kitob tizimi tijorat banklarining asosiy xizmat turlaridan biri bo‘lib, bu
jarayon nafaqat bank sektorining rivojlanishiga, balki iqtisodiyotning umumiy
barqarorligiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Raqamli texnologiyalarning jadal
rivojlanishi natijasida banklar mijozlarga an’anaviy hisob-kitoblardan tashqari,
elektron va mobil bank xizmatlari orqali moliyaviy operatsiyalarni amalga
oshirish imkoniyatlarini taklif etmoqda.
Tijorat banklarida naqd pulsiz hisob-kitoblar nafaqat mijozlarga qulaylik
yaratadi, balki pul oqimlarini nazorat qilish, bank xizmatlarining shaffofligini
oshirish va moliyaviy xavfsizlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan
birga, ushbu tizimni yanada takomillashtirish va yangi innovatsion
texnologiyalarni joriy etish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Zamonaviy bank tizimida naqd pulsiz hisob-kitob operatsiyalari tobora
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Raqamli texnologiyalar rivojlanishi natijasida
tijorat banklari mijozlarga qulay va tezkor moliyaviy xizmatlarni taklif etish
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
43
imkoniga ega bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan olib
borilayotgan islohotlar natijasida elektron to‘lov tizimlari kengayib, naqd pulsiz
hisob-kitoblarning ulushi sezilarli darajada oshdi. Ushbu maqolada
O‘zbekistondagi tijorat banklarida naqd pulsiz operatsiyalarning holati, ularning
hisobi va takomillashtirish yo‘llari statistik tahlil asosida ko‘rib chiqiladi.
O‘zbekiston bank tizimi oxirgi yillarda naqd pulsiz to‘lov tizimlariga faol
o‘tmoqda. Quyidagi jadvalda 2020-2024 yillar davomida banklar orqali amalga
oshirilgan naqd pulsiz hisob-kitoblar dinamikasi keltirilgan.
1-jadval: O‘zbekistonda naqd pulsiz hisob-kitoblar hajmi (trln so‘m)
Yil
Naqd pulsiz hisob-
kitoblar (trln so‘m)
O‘sish sur’ati (%)
2020
152,3
-
2021
203,8
33,8
2022
275,1
34,5
2023
356,4
29,5
2024
445,2
24,9
Manba: https://cbu.uz ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzildi.
Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, naqd pulsiz hisob-kitoblarning
hajmi yildan-yilga ortib bormoqda. Bu esa bank xizmatlarining raqamli
transformatsiyasini aks ettiradi.
O‘zbekiston bank tizimida mijozlar tomonidan foydalanilayotgan naqd
pulsiz to‘lovlar quyidagi shakllarda amalga oshirilmoqda.
Bank kartalari orqali to‘lovlar
Mobil va internet bank xizmatlari
Elektron hamyonlar va QR-kod orqali to‘lovlar
Bank o‘tkazmalari va hisob-kitob tizimlari
2024-yil holatiga ko‘ra, bank tizimida amalga oshirilgan naqd pulsiz
operatsiyalarning tarkibi quyidagi ko‘rinishga ega.
2-javdal: O‘zbekiston tijorat banklarida naqd pulsiz operatsiyalar
ulushi (%)
Operatsiya
turi
2022 yil
2023 yil
2024 yil
Plastik
kartalar
orqali
to‘lovlar
48%
52%
55%
Mobil
va
internet-bank
22%
25%
28%
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
44
xizmatlari
Elektron
hamyonlar
va
QR-kod to‘lovlari
10%
12%
14%
Bank
o‘tkazmalari
20%
11%
3%
Manba: https://bank.uz ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzildi.
Plastik kartalar orqali amalga oshirilgan tranzaksiyalar ulushi eng yuqori
bo‘lib, u 2024-yilda 55%ni tashkil etdi. Shu bilan birga, mobil va internet-
banking xizmatlarining ulushi ham yil sayin ortib bormoqda.
O‘zbekistonda naqd pulsiz to‘lov tizimlarini yanada takomillashtirish uchun
quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim:
Tijorat banklarida naqd pulsiz operatsiyalarni takomillashtirish yo‘llari
.
1. To‘lov infratuzilmasini kengaytirish
Naqd pulsiz operatsiyalarni kengroq joriy etish uchun to‘lov
infratuzilmasini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Bunga quyidagi chora-
tadbirlar kiradi:
Mobil bank xizmatlari va elektron hamyonlardan foydalanish
imkoniyatlarini oshirish
- Smartfon orqali to‘lovlarni amalga oshirishni yanada osonlashtirish uchun
banklar o‘z ilovalarini takomillashtirishi lozim.
- Paynet, PayMe, Click va boshqa to‘lov tizimlari bilan integratsiyani
kuchaytirish.
- Elektron hamyonlarni ro‘yxatdan o‘tkazish jarayonini soddalashtirish va
ularni ko‘proq bank xizmatlariga bog‘lash.
Tadbirkorlarni POS-terminal va QR-kodli to‘lov tizimlariga jalb qilish
- Kichik va o‘rta biznes vakillarini raqamli to‘lov tizimlariga o‘tishga
rag‘batlantirish uchun imtiyozli shartlar yaratish.
- POS-terminal va QR-kod orqali to‘lovlarni qabul qilish tizimlarini joriy
etgan tadbirkorlar uchun soliq yengilliklari taqdim etish.
- Mijozlar va biznes subyektlari uchun QR-kod orqali to‘lov qilish bo‘yicha
tushuntirish ishlarini olib borish.
2. Kiberxavfsizlikni kuchaytirish
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi kengaygani sari firibgarlik holatlarining
oldini olish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun quyidagi chora-
tadbirlar amalga oshirilishi lozim:
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
45
Bank tizimlarida blokcheyn va sun’iy intellekt asosida firibgarlikka
qarshi choralar ko‘rish
- Blokcheyn texnologiyasidan foydalanish – tranzaksiyalarni shaffof va
xavfsiz qilish orqali firibgarlikni oldini olish.
- Sun’iy intellekt yordamida risklarni baholash – shubhali tranzaksiyalarni
avtomatik ravishda aniqlash va bloklash.
- Real vaqt rejimida monitoring tizimlarini takomillashtirish – firibgarlikni
tezda aniqlash va uni oldini olish imkoniyatlarini kengaytirish.
Bank mijozlarini himoya qilish uchun ikki faktorli autentifikatsiyani
joriy etish
- Bank ilovalarida OTP (bir martalik parol) va biometrik autentifikatsiya
joriy qilish.
- Internet-banking va mobil bankingda maxsus tasdiqlovchi kodlar orqali
shaxsni aniqlash tizimini mustahkamlash.
- Bank mijozlariga kiberxavfsizlik bo‘yicha maslahat berish va ularni
firibgarlik sxemalaridan ogohlantirish.
3. Raqamli bank xizmatlarini rivojlantirish
Bank xizmatlarini raqamlashtirish orqali mijozlarga yanada qulay va tezkor
xizmatlar ko‘rsatish mumkin. Bu quyidagi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
Bank ilovalarini takomillashtirish va yangi to‘lov texnologiyalarini
joriy etish
- Bank ilovalarining foydalanuvchilarga qulay interfeysini ishlab chiqish va
tranzaksiya tezligini oshirish.
- Raqamli bank xizmatlarini yanada rivojlantirish uchun AI (sun’iy intellekt)
chatbotlarini joriy etish.
- NFC va QR-kod asosida tezkor to‘lov tizimlarini rivojlantirish.
Mijozlar uchun bepul yoki arzon tarif rejalarini ishlab chiqish
- Bank kartalaridan foydalanish bo‘yicha xizmat haqlarini kamaytirish yoki
bepul xizmatlar joriy etish.
- Yirik tranzaksiyalar uchun imtiyozli tarif rejalarini yaratish va mijozlarni
rag‘batlantirish.
- Naqd pulsiz operatsiyalardan foydalangan mijozlar uchun keshbek (pul
qaytarish) tizimini rivojlantirish.
Aholi va tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy savodxonligini oshirish
orqali naqd pulsiz hisob-kitoblarga o‘tish jarayonini tezlashtirish mumkin.
Buning uchun quyidagi chora-tadbirlar zarur:
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
46
Aholi va tadbirkorlik subyektlari uchun naqd pulsiz hisob-
kitoblarning afzalliklari haqida seminar va treninglar o‘tkazish
- Naqd pulsiz operatsiyalarning qulayliklari, xavfsizlik choralari va
moliyaviy manfaatlari haqida kengroq tushuntirish.
- Maktab va oliy o‘quv yurtlarida moliyaviy savodxonlik bo‘yicha o‘quv
dasturlarini tashkil qilish.
- Bank va davlat tashkilotlari hamkorligida moliyaviy xabardorlik
kampaniyalarini o‘tkazish.
Xulosa
O‘zbekistonda naqd pulsiz hisob-kitob tizimi jadal rivojlanib, tijorat
banklarida bu borada sezilarli o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Statistik
ma’lumotlarga ko‘ra, naqd pulsiz to‘lovlar hajmi ortib borayotgan bo‘lsa-da,
tizimni yanada rivojlantirish uchun raqamli xizmatlarni kengaytirish,
kiberxavfsizlikni oshirish va moliya savodxonligini oshirish zarur.
O‘zbekiston tijorat banklari tomonidan amalga oshirilayotgan raqamli
islohotlar mamlakat moliyaviy tizimini barqarorlashtirish va naqd pulsiz
iqtisodiyotni shakllantirishga xizmat qiladi. Shu boisdan, bank sektori o‘z oldiga
qo‘ygan maqsadlarga erishish uchun zamonaviy texnologiyalardan yanada keng
foydalanishi lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Karimov, I. A. (2016). O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘li.
Toshkent: O‘zbekiston.
2. Jo‘rayev, A., & Qosimov, M. (2021). Bank ishi va to‘lov tizimlari. Toshkent:
Iqtisodiyot va moliya nashriyoti.
3.
Abdurahmonov,
Q.
(2020).
O‘zbekiston
bank-moliya
tizimini
modernizatsiyalash istiqbollari. Toshkent: Fan va texnologiya.
4. Basel Committee on Banking Supervision. (2021). Principles for Operational
Resilience in Digital Banking. Basel: Bank for International Settlements.
5. Xoshimov, B., & Xoliqov, A. (2019). Raqamli iqtisodiyot va moliyaviy
barqarorlik. Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti.
6. Mishkin, F. S. (2020). The Economics of Money, Banking, and Financial
Markets (13th ed.). New York: Pearson.
7. Kohn, M. (2018). Financial Institutions and Markets. Oxford: Oxford University
Press.
8. World Bank Group. (2022). The Future of Payments: Innovation and
Regulation in a Digital World. Washington, D.C.: World Bank Publications.
9. https://bank.uz
10. https://cbu.uz
