SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
36
YIRIK SOLIQ TO‘LOVCHILARNI SOLIQQA TORTISH
MA’MURIYATCHILIGINI TAKOMILLASHTIRISH
Axmedov Ashrafjon Axadovich
Soliq qo‘mitasi Yirik soliq to‘lovchilar bo‘yicha hududlararo soliq inspeksiyasi
xodimi, mustaqil izlanuvchi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14857563
Annotatsiya
Yirik soliq to‘lovchilar mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda
muhim rol o‘ynaydi. Ushbu tezisda yirik soliq to‘lovchilarni soliqqa tortish
ma’muriyatchiligining dolzarb muammolari va ularni takomillashtirish yo‘llari
tahlil qilinadi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, soliq qonunchiligining murakkabligi,
soliq nazoratining yetarli darajada samarali olib borilmasligi hamda
shaffoflikning ta’minlanishi kabi muammolar mavjudligi aniqlangan. Ushbu
masalalarni hal qilish uchun soliq ma’muriyatchiligini raqamlashtirish, soliq
monitoringi tizimlarini kuchaytirish va soliq yukini optimal darajada taqsimlash
muhimligi ta’kidlanadi. Tadqiqot natijalari yirik soliq to‘lovchilarni soliqqa tortish
jarayonining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar
: yirik soliq to‘lovchilar, soliq ma’muriyatchiligi, soliq nazorati,
soliq yukini optimallashtirish, raqamlashtirish.
ANNOTATION
Large taxpayers play an important role in ensuring the economic system of
the country. The thesis identifies the problems of taxpayers' tax administration
and ways to ensure them. The complexity of tax legislation, insufficiently effective
tax control and transparency are identified. To solve these problems, the
importance of digitizing tax administration, improving tax monitoring systems
and optimally distributing the tax burden is emphasized. Progress serves to
control the burden of the taxation process on taxpayers.
Keywords: tax, taxpayers, tax administration, control, optimization of the tax
burden, digitization.
Mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi va davlat byudjetining
asosiy daromad manbalari yirik soliq to‘lovchilar tomonidan ta’minlanadi.
Ularning soliqqa tortish tizimi samarali tashkil etilishi nafaqat davlat byudjetiga
tushumlarning oshishiga, balki tadbirkorlik muhitining barqarorligiga ham ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, yirik soliq to‘lovchilarni soliqqa tortish
ma’muriyatchiligi masalasining dolzarbligi ortib bormoqda.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
37
Bugungi kunda yirik soliq to‘lovchilarni soliqqa tortish tizimida qator
muammolar mavjud bo‘lib, jumladan, soliq qonunchiligining murakkabligi, soliq
nazorati mexanizmlarining yetarlicha samarali emasligi va soliq yukini adolatli
taqsimlash bilan bog‘liq qiyinchiliklar dolzarb masalalar sifatida ko‘rilmoqda.
Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun zamonaviy soliq ma’muriyatchiligi
tamoyillarini joriy etish, soliq tizimini raqamlashtirish hamda yirik soliq
to‘lovchilarga nisbatan soliq monitoringini kuchaytirish talab etiladi.
Mazkur
tadqiqotda
yirik
soliq
to‘lovchilarni
soliqqa
tortish
ma’muriyatchiligini takomillashtirishning dolzarb jihatlari tahlil qilinadi va ularni
samarali boshqarish bo‘yicha ilmiy-amaliy takliflar ilgari suriladi.
Mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda yirik soliq to‘lovchilarning
o‘rni beqiyos. Chunki ular davlat byudjetining asosiy daromad manbalaridan biri
bo‘lib, iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlashda va moliyaviy barqarorlikni saqlashda
muhim rol o‘ynaydi. Biroq, bugungi kunda yirik soliq to‘lovchilarni soliqqa tortish
ma’muriyatchiligida qator muammolar mavjud bo‘lib, bu muammolar iqtisodiy
o‘sish sur’atlariga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Eng avvalo, soliq qonunchiligining murakkabligi va tez-tez o‘zgarishi yirik
soliq to‘lovchilarning huquqiy aniq bo‘lmagan sharoitda faoliyat yuritishiga sabab
bo‘ladi. Ba’zan soliqlarga oid me’yoriy-huquqiy hujjatlar murakkab tilda yozilgan
bo‘lib, ularni to‘g‘ri talqin qilish qiyinlashadi. Natijada, ba’zi korxonalar soliq
qonunchiligini noto‘g‘ri tushunib, xatolarga yo‘l qo‘yishi yoki soliq yukini
kamaytirish maqsadida turli sxemalardan foydalanishga urinishi mumkin.
Bunday holatlar esa soliq ma’muriyatchiligida noaniqliklarni keltirib chiqaradi.
Bundan tashqari, soliq nazorati tizimining yetarlicha samarali emasligi ham
muhim masalalardan biridir. Hozirgi kunda yirik soliq to‘lovchilarga nisbatan
nazorat ko‘pincha an’anaviy usullar asosida amalga oshiriladi. Ushbu jarayonda
davlat soliq organlari soliq to‘lovchilarning moliyaviy faoliyatini kuzatishda
yetarlicha zamonaviy texnologiyalardan foydalana olmayotgani sababli soliq
oqimi samarali boshqarilmay qolmoqda. Xususan, soliq nazorati tizimini
raqamlashtirish, soliq monitoringini kuchaytirish va sun’iy intellekt
texnologiyalarini joriy etish orqali bu muammolarni bartaraf etish mumkin.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
38
1-jadval
Davlat ulushi mavjud TOP-10 yirik soliq to‘lovchilar:
№
Korxona nomi
To‘langan soliq miqdori
(mlrd so‘m)
1
Navoiy
kon-metallurgiya
kombinati AJ
2 400
2
Olmaliq
kon-metallurgiya
kombinati AJ
390
3
UzGasTrade AJ
210
4
Hududgazta’minot AJ
200
5
O‘zbekneftgaz AJ
170
6
Navoiyuran DK
140
7
UzAuto Motors AJ
98
8
O‘zmilliybank
74,6
9
O‘zbektelekom AJ
63,8
10
O‘ztransgaz AJ
60
Manbaa:stat.uz
Yana bir muhim masala – soliq yukining teng taqsimlanmasligi. Yirik
korxonalar ko‘p hollarda soliq imtiyozlari yoki soliqdan qochish strategiyalaridan
foydalangan holda kichik va o‘rta biznes subyektlariga nisbatan ancha qulay
sharoitlarga ega bo‘lishi mumkin. Bu esa iqtisodiyotda notekis soliq yukining
shakllanishiga olib keladi va biznes muhitida adolatsizlikni yuzaga keltirishi
mumkin. Shu sababli, soliq tizimining ochiqligini ta’minlash, imtiyozlarning
samaradorligini qayta ko‘rib chiqish va soliq yukini optimal darajada taqsimlash
bo‘yicha islohotlarni amalga oshirish zarur.
Yuqorida sanab o‘tilgan muammolarni bartaraf etish uchun bir nechta
takliflarni ilgari surish mumkin. Birinchidan, soliq qonunchiligini soddalashtirish
va uni biznes vakillari uchun tushunarli shaklda ishlab chiqish lozim. Bu orqali
yirik soliq to‘lovchilar soliqlarga oid talablarni aniq anglab, soliq majburiyatlarini
o‘z vaqtida bajarishlari mumkin bo‘ladi.
Ikkinchidan,
soliq
nazorati
jarayonlarini
avtomatlashtirish
va
raqamlashtirish zarur. Masalan, real vaqt rejimida soliq tushumlarini monitoring
qilish tizimini yo‘lga qo‘yish soliq organlariga soliq oqimlarini yanada samarali
nazorat qilish imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, blokcheyn va sun’iy intellekt
texnologiyalaridan foydalanish orqali soliqqa oid operatsiyalarni avtomatik
kuzatish va noqonuniy sxemalarni oldindan aniqlash mumkin.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
39
2-jadval
Xususiy sektordagi TOP-10 yirik soliq to‘lovchilar:
№
Korxona nomi
To‘langan
soliq
miqdori (mlrd so‘m)
1
UZBAT AJ QK
231
2
Enter Engineering Ltd.
54,2
3
Tashkent Tobacco MChJ 43,4
4
Kapitalbank
33,9
5
Unitel MChJ QK
29,2
6
Gid License Plate MChJ
XK
26,8
7
Hamkorbank
23,8
8
ADM Jizzakh MChJ
20
9
Eriell GMH DM
19,1
10
Epsilon
Development
Company
17,5
Manbaa:stat.uz
Uchinchidan, soliq yukini teng va adolatli taqsimlashga erishish kerak.
Buning uchun yirik soliq to‘lovchilarni soliqqa tortishning shaffofligini oshirish,
soliq imtiyozlarini qayta ko‘rib chiqish va soliqlarning samaradorligini tahlil
qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Xulosa qilib aytganda, yirik soliq to‘lovchilarni soliqqa tortish
ma’muriyatchiligi iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish uchun muhim vosita
hisoblanadi. Agar soliq tizimi soddalashtirilsa, soliq nazorati raqamlashtirilsa va
soliq yukining teng taqsimlanishi ta’minlansa, mamlakat iqtisodiyoti uchun
yanada qulay biznes muhiti yaratilishi mumkin. Bu esa davlat byudjetining
barqaror daromad manbalarini oshirishga xizmat qiladi.
XULOSA
Yirik soliq to‘lovchilar mamlakat iqtisodiyotining barqarorligi va davlat
byudjetiga tushumlarni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ularni soliqqa tortish
ma’muriyatchiligini takomillashtirish iqtisodiy samaradorlikni oshirish bilan
birga, soliq yukining adolatli taqsimlanishiga ham xizmat qiladi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, yirik soliq to‘lovchilarni soliqqa
tortish tizimida hali ham bir qator muammolar mavjud. Soliq qonunchiligining
murakkabligi, soliq nazoratining yetarlicha samarali olib borilmasligi hamda soliq
yukining notekis taqsimlanishi ushbu sohada hal etilishi lozim bo‘lgan asosiy
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
40
masalalar hisoblanadi. Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun quyidagi
choralarni amalga oshirish zarur:
Soliq qonunchiligini soddalashtirish va barqarorligini ta’minlash
– yirik
soliq to‘lovchilar uchun soliqqa oid qonunlar tushunarli va izchil bo‘lishi kerak.
Soliq ma’muriyatchiligini raqamlashtirish
– zamonaviy texnologiyalar,
xususan, sun’iy intellekt va blokcheyn tizimlarini joriy etish orqali soliq
monitoringi samaradorligini oshirish mumkin.
Soliq yukining adolatli taqsimlanishini ta’minlash
– soliq imtiyozlari va
yuklamalarining qayta ko‘rib chiqilishi soliq tizimining shaffofligini oshiradi.
Soliq nazorati mexanizmlarini takomillashtirish
– soliq to‘lovchilarning
daromadlari va soliq majburiyatlari to‘g‘ri hisob-kitob qilinishini ta’minlash
lozim.
Agar ushbu chora-tadbirlar amaliyotga tatbiq etilsa, yirik soliq to‘lovchilar uchun
qulay ishbilarmonlik muhiti yaratilishi bilan birga, davlat soliq siyosati ham
samarali amalga oshiriladi. Bu esa iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta’sir ko‘rsatib,
davlat byudjeti barqarorligini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. – O‘zbekiston Respublikasi Qonun
hujjatlari ma’lumotlari bazasi, 2024.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Soliq ma’muriyatchiligini
takomillashtirish va soliq yukini optimallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
qarori. – 2023.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi. Rasmiy veb-sayt.
https://soliq.uz
4.
Kiyosov A.V. Nalogovoe administrirovanie krupnyx nalogoplatel’shhikov:
problemy i perspektivy. – Moskva: Ekonomika, 2021.
5.
Stiglitz J.E., Rosengard J.K. Economics of the Public Sector. – W.W. Norton &
Company, 2015.
6.
Tanzi V. Taxation and Economic Development. – Cambridge University
Press, 2018.
7.
Musayeva D.X. Soliq siyosatini takomillashtirishning nazariy asoslari. –
Toshkent: Iqtisodiyot, 2022.
8.
Yusupov A.I. O‘zbekistonda soliqqa tortish tizimini isloh qilish tamoyillari.
// Moliyaviy tahlil jurnali. – 2023. №4.
9.
World Bank. Tax Administration Diagnostic Assessment Tool (TADAT). –
2022. www.worldbank.org
10.
OECD. Tax Administration 2023: Comparative Information on OECD and
Other Advanced and Emerging Economies. – OECD Publishing, 2023.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
41
11.
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston,
2021.
12.
Aliev A.B. Yirik soliq to‘lovchilarga nisbatan soliq nazoratining o‘ziga xos
xususiyatlari. // Iqtisodiy tadqiqotlar jurnali. – 2023. №3.
13.
International Monetary Fund (IMF). Revenue Administration: Rethinking
Taxpayer Segmentation. – IMF Report, 2022.
14.
Bryzgalov K.V. Nalogovaya sistema v usloviyax tsifrovoy ekonomiki. –
Moskva: Nauka, 2020.
