SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
101
NEOLITDAN DASTLABKI IDISHLARGACHA: KULOLCHILIKNING
PAYDO BO‘LISH SABABLARI VA EHTIYOJLARI
Egamberdiyeva Nafosat Jabborberganovna
Oʻzbekiston Respublikasi Ichki Ishlar Vazirligi Toshkent
2 akademik litseyi tarix fani oʻqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16899458
Annotatsiya.
Ushbu maqola kulolchilikning neolit davrida turli hududlarda
(Sharqiy Osiyo, Shimoliy Afrika, Janubiy Amerika) dehqonchilikdan avvalroq
paydo bo‘lganligini ko‘rsatuvchi arxeologik dalillarni tahlil qiladi va idish
yasashga olib kelgan ehtiyojlarni (ovqatni termik qayta ishlash, resurslarni
intensiv o‘zlashtirish — ayniqsa suv-baliq mahsulotlari, zaharli/og‘ir hazm
bo‘ladigan o‘simliklarni “detoksikatsiya” qilish, saqlash va ijtimoiy namoyish)
tizimli tarzda muhokama etadi. Ish usuli sifatida manbalar sharhi (systematic
literature review) hamda hududlararo qiyosiy tahlil qo‘llanadi. Natijalar
kulolchilik texnologiyasi bir necha marta mustaqil ravishda, ko‘pincha ovchi-
terimchilarda va iqlim hamda resurs sharoitlaridagi bosim ostida paydo
bo‘lganini ko‘rsatadi.
Kalit so‘zlar:
neolit, ilk kulolchilik, Xianrendong, Jomon, Green Sahara,
Taperinha, lipid qoldiqlari, ovqat pishirish, saqlash, ijtimoiy namoyish.
Kulolchilik ko‘pincha dehqonchilik bilan bog‘langan “neolit to‘plami”ning
bir qismi deb qaralsa-da, eng erta idishlar bir qator hududlarda dehqonchilikdan
ancha oldin paydo bo‘lgan. Sharqiy Xitoydagi Xianrendong g‘oridan topilgan
keramika taxminan 19–20 ming yil avvalga (kalibrlangan) tegishli bo‘lib,
hozircha eng qadimgi dalillardan biri sanaladi. Yaponiyadagi erta Jomon
majmualarida esa idishlardan foydalanish ovchi-terimchilar iqtisodida ham
davomiy bo‘lgan va ko‘pincha suv resurslari (baliq, mollyuskalar)ni qayta
ishlashga xizmat qilgan.
Bu manzaradan kelib chiqib, asosiy savol shunday: neolit ovchi-
terimchilarini og‘ir, sinuvchan va ishlab chiqarish xarajati yuqori bo‘lgan sopol
idish yasashga nima undadi? Ilk keramikaning eng erta sanalari va ijtimoiy-
iqtisodiy kontekstlari (ovchi-terimchi vs. dehqon).
1.
Idishlardan foydalanishning funktsional izlari (lipid qoldiqlari,
kuygan qoldiq, mikroqoldiqlar).
2.
Kulolchilikning iqlim va resurs o‘zgarishlari bilan bog‘liqligi.
3) Ehtiyojlar majmuasi
Termik qayta ishlash: qattiq va uzoq pishadigan oziq (tubery, don, baliq
suyak-suyagi bilan)ni hazmga yaroqliroq qilish. (Funksional iqtisodiy
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
102
yondashuvlar bu texnologiyaning “qimmat” bo‘lsa-da foydali ekanini
ta’kidlaydi.)
Saqlash va mavsumiy riskni kamaytirish: quruq va suyuq mahsulotlarni
saqlash, mavsumiy “ko‘p–kam” tebranishlarini yengillashtirish (qobiq uyumlari
konteksti).
Ijtimoiy namoyish/ritual: idish shakl-bezagi orqali guruh identiteti va
marosim (feasting) amaliyotlari; bu komponent ko‘pincha iqtisodiy funksiyaga
“yuklanib” keladi (ko‘p darajali funksiya). (Umumiy funksional adabiyot
sharhiga asoslangan.)
4) Iqlim va landshaft bosimi
Erta–o‘rta Golozen namlashuvi va keyingi aridlanish davrlarida (Saharada)
resurs tarkibi va migratsion rejimlar o‘zgargan; kulolchilik ayrim hududlarda
resurslarni intensiv qayta ishlash hamda ko‘chmas/yarim-ko‘chmas yashash
shakllari bilan qo‘shilib keladi.
Munozara
Kulolchilik “nega qimmat bo‘lsa-da” ommalashdi?
Sopol idishlar og‘ir, mo‘rt va ishlab chiqarish uchun vaqt/xarajat talab
qiladi. Shunga qaramay, uch omil texnologiyani oqlagan ko‘rinadi:
1.
Energiya va hazm samaradorligi: qaynatish va bo‘ktirib pishirish
ozuqadagi kaloriyalarni va mikroelementlar bioo‘zlashtirilishini oshiradi; suv-
baliq resurslarini suyakdan ajratib, sho‘rva/bo‘tqa ko‘rinishida tez qabul
qilinadigan taomga aylantiradi. Jomon lipid ma’lumotlari aynan shuni ko‘rsatadi.
2.
Mavsumiylik va xavfni boshqarish: saqlash idishlari ortiqcha
mavsumdan tanqis mavsumga resurs “ko‘chirish”ga imkon beradi; qobiq
uyumlaridagi kontekstlar daryo/qirg‘oq resurslariga tayangan iqtisodda buni
dalillaydi.
3.
Ijtimoiy tarmoqlar va namoyish: idishlarning bezagi va shakli
ijtimoiy signal vazifasini bajaradi; marosim va kollektiv ovqatlanish (feasting)da
keramika “ko‘paytiruvchi” rol o‘ynaydi (ishlab chiqarish xarajatlari—prestij
nisbatini oqlaydi). Mustaqil ixtiro(lar) va diffuziya
Xianrendong—Jomon—Sahara—Amazon chizig‘i kulolchilikning ko‘p
markazli paydo bo‘lganini ko‘rsatadi: ya’ni, texnologiya bitta markazdan
tarqalmay, turli ekologik va ijtimoiy bosimlar ostida mustaqil (yoki tez mustaqil
adaptatsiya) tarzida yuzaga kelgan. Bu xulosa vaqt-makon tafovutlarini yagona
“neolit paketi” bilan izohlab bo‘lmasligini bildiradi.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
103
“Organik idishlar” muammosi
Perishabli (teri, o‘simlik tolalari) idishlar ham suyuqlikni qizdirish uchun
ishlatilgan bo‘lishi mumkin (masalan, qizigan toshlarni solish), ammo
eksperimental ishlar bunday idishlarning xizmat muddati va issiqlikka
chidamliligi cheklanganini ko‘rsatadi; sopol idish esa takroriy termik sikllarda
barqarorroq. Demak, sopol keramika uzoq muddatli, yuqori haroratli
pishirish/saqlash uchun barqaror texnologik yechim bo‘lgan.
Xulosa
Ilk kulolchilik — dehqonchilikning oqibati emas, balki ko‘pincha ovchi-
terimchilar iqtisodida iqlim, resurs va ijtimoiy omillar tutashgan sharoitda
paydo bo‘lgan moslashuv texnologiyasidir. Eng erta namunalar (Xianrendong
~20 ming yil; Jomon; Sahara 11–10 ming yil; Amazon 8–7 ming yil) idishlarning
qaynatish va saqlash funksiyalarini, ayniqsa suv resurslari va qattiq hazm
bo‘ladigan o‘simliklarni o‘zlashtirishda, yaqqol ko‘rsatadi. Kulolchilikning
foydasi ishlab chiqarish xarajatini oqlagan — ayniqsa mavsumiy xavflar va
resurs intensivatsiyasi sharoitida.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Жамолов, А. Ш., & Ахмедова, Н. А. (2022). Psychological aspects of
commitment treatment Of patients with rheumatoid arthritis (Doctoral
dissertation, Doctoral Dissertation, Ташкент).
2.
Файзиев, О. Р. (2017). Потребность населения в растительном масле в
условиях Узбекистана и методические аспекты её определения. Экономика
и предпринимательство, (12-2), 305-309.
3.
Davletov, I., Fayziyev, O., & Умарова, З. (2023). Moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlariga muvofiq moliyaviy hisobotlarni konsolidatsiyalash
tamoyillari. Центральноазиатский журнал образования и инноваций, 2(5),
148-151.
4.
Mahamadaliyeva, N. B. (2019). The role of grammar skill in
communicative-oriented teaching of English language. Scientific Bulletin of
Namangan State University, 1(5), 376-379.
5.
Sherzodovna, T. S., & Mamatkulovna, D. N. FEATURES OF CURRICULUM IN
SECONDARY EDUCATION.
6.
Fattohovich, D. F. To the problems of complete assimilation of educational
materials at schools. European Journal of Humanities and Educational
Advancements, 1(4), 55-57.
7.
Fattoxovich, J. F. (2019). Psychology in teaching foreign languages.
Достижения науки и образования, (8-3 (49)), 70-71.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
104
8.
Yumutbaevna, N. A. (2022). Pedagogical issues of formation of tolerance
among youth in conditions of globalization.
9.
Yumutbaevna, N. A. (2022). Pedagogical issues of formation of tolerance
among youth in conditions of globalization.
10.
Тагаева, Т. (2022). Индивидуальные особенности художественного
стиля УС Моэма. Общество и инновации, 3(11/S), 132-137.
11.
Тагаева, Т. Б. (2018). ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКАЯ ИНФОРМАЦИЯ
В СЕМАНТИКЕ АНГЛИЙСКИХ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ. In Культурные
инициативы (pp. 205-207).
12.
Rasulova, S. U. (2021). INTERPRETATION OF THE EASTERN SUBJECT IN
THE WORK OF WASHINGTON IRVING. ББК 74.48 К90, 282.
13.
ULUGBEKOVNA, R. S. (2020). The First Period of Washington Irving's.
14.
Davlatovna, T. K. (2021). Cognitive Linguistic Approach to the Analysis of
Language Units. European Scholar Journal, 2(5), 236-242.
15.
Lucquin, A., et al. (2016). Ancient lipids document continuity in the use of
early hunter-gatherer pottery in East Asia. PNAS, 113(15), 3991–3996. PNAS
16.
Lucquin, A., et al. (2018). The impact of environmental change on the use
of early pottery in hunter-gatherer societies. PNAS, 115(25), 6478–6483. PNAS
