SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
84
YASHIL IQTISODIY O‘SISH TUSHUNCHASINING SHAKLLANISHI VA
RIVOJLANISH BOSQICHLARI
Toshboyev Bekzod Baxtiyorovich
PhD., dotsent
Guliston davlat universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.16402839
Annotatsiya.
Mazkur maqolada yashil iqtisodiy o‘sish tushunchasining
ilmiy-nazariy asoslari, uning shakllanish tarixi va rivojlanish bosqichlari tahlil
qilingan. Yashil iqtisodiyotning global miqyosdagi ahamiyati, atrof-muhitni
muhofaza qilish va barqaror rivojlanishni ta’minlashdagi o‘rni yoritilgan.
Shuningdek, yashil iqtisodiy o‘sish modelining asosiy tamoyillari, xalqaro tajriba
va O‘zbekistondagi joriy holat hamda istiqbollari o‘rganilgan. Tadqiqot
davomida yashil iqtisodiyotga o‘tishning ijtimoiy-iqtisodiy foydalari hamda bu
yo‘nalishdagi muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari ko‘rib chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
yashil iqtisodiyot, yashil iqtisodiy o‘sish, barqaror rivojlanish,
ekologik xavfsizlik, resurslardan samarali foydalanish, uglerod izini kamaytirish,
atrof-muhitni muhofaza qilish, iqtisodiy islohotlar
Kirish.So‘nggi yillarda jahon hamjamiyati oldida turgan eng dolzarb
muammolardan biri — ekologik muvozanatning buzilishi, iqlim o‘zgarishi, tabiiy
resurslarning cheksiz ishlatilishi va atrof-muhitga zarar yetkazayotgan an’anaviy
iqtisodiy modellar samaradorligining pasayishidir. Ushbu muammolarni
bartaraf etishda yangi, barqaror va ekologik xavfsiz iqtisodiy yondashuvlarni
joriy etish zarurati tobora ortib bormoqda. Shu nuqtayi nazardan, "yashil
iqtisodiyot" va "yashil iqtisodiy o‘sish" tushunchalari global miqyosda dolzarb
ahamiyat kasb etmoqda.
Yashil iqtisodiy o‘sish — bu iqtisodiy taraqqiyotning atrof-muhitga zarar
yetkazmasdan, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish orqali barqaror va uzoq
muddatli rivojlanishni ta’minlashga qaratilgan tamoyillari majmuidir. Ushbu
yondashuv nafaqat iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlarini yaxshilash, balki ijtimoiy
farovonlikni oshirish, sog‘lom ekologik muhit yaratish va kelajak avlodlar uchun
yashash sharoitlarini saqlab qolish imkonini beradi.
Tahlil va natijalar. Yashil iqtisodiy o‘sish tushunchasi XX asrning ikkinchi
yarmidan boshlab global ekologik muammolarning chuqurlashuvi fonida
shakllana boshlagan. Dastlab bu atama ekologik harakatlar va ilmiy doiralarda
qo‘llanila boshlangan bo‘lsa, keyinchalik xalqaro tashkilotlar — xususan, BMT,
Jahon banki, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) tomonidan
amaliy siyosatga tatbiq qilina boshladi. Ayniqsa, 2008–2012 yillarda global
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
85
moliyaviy inqiroz fonida yashil iqtisodiyot konsepsiyasining ahamiyati ortib, u
iqtisodiy tiklanishning muqobil va barqaror modeli sifatida ilgari surildi.
Bugungi kunda yashil iqtisodiy o‘sish quyidagi asosiy yo‘nalishlarni qamrab
oladi:
energiya samaradorligini oshirish va qayta tiklanuvchi energiya
manbalariga o‘tish;
ekologik toza texnologiyalardan foydalanish;
chiqindilarni qayta ishlash va resurslarni takroriy ishlatish;
uglerod chiqindilarini kamaytirish va iqlim o‘zgarishiga moslashuv
siyosatini amalga oshirish;
ekologik xavfsizlikni ta’minlash orqali sog‘lom ijtimoiy muhit yaratish.
Rivojlangan davlatlar bu yo‘nalishda faol siyosat olib borayotgan bo‘lsa,
ko‘plab rivojlanayotgan davlatlar, jumladan O‘zbekiston ham, ushbu
yondashuvni milliy taraqqiyot strategiyalariga kiritmoqda. O‘zbekistonda
“Yashil iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi” (2019–2030 yillar) qabul qilingan bo‘lib,
unda energiya samaradorligi, suv resurslarini boshqarish, chiqindilarni
kamaytirish kabi ustuvor yo‘nalishlar belgilangan. Bu esa mamlakatda yashil
iqtisodiy o‘sish asoslarini bosqichma-bosqich shakllantirishga xizmat qilmoqda.
Natijalar shuni ko‘rsatadiki
, yashil iqtisodiy o‘sish:
iqtisodiy o‘sishni ekologik xavfsizlik bilan uyg‘unlashtiradi;
tabiiy resurslar tanqisligi va ekologik muammolar oldida innovatsion
yechimlarni taklif etadi;
xalqaro hamkorlikni kuchaytirish va global ekologik xavflarni
bartaraf etishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi;
O‘zbekiston singari rivojlanayotgan davlatlar uchun iqtisodiy
o‘sishning yangi, zamonaviy modelini taqdim etadi.
Shuningdek, yashil iqtisodiyotga o‘tish yo‘lida ayrim to‘siqlar ham mavjud -
texnologik yetishmovchilik, moliyalashtirish manbalarining cheklanganligi,
aholining ekologik madaniyati yetarli darajada emasligi shular jumlasidandir.
Ammo bu muammolar bosqichma-bosqich hal etilmoqda va yashil iqtisodiy
rivojlanish istiqbollari ijobiy baholanmoqda.
1-jadval
Yashil iqtisodiy o‘sish tushunchasining shakllanishi va rivojlanish
bosqichlari
Bosqich
Davr
Asosiy xususiyatlar
Asosiy yo‘nalishlar va
tashabbuslar
1. Nazariy shakllanish
bosqichi
1960–
1980-
Ekologik muammolarning
kuchayishi, resurslar
“Cheksiz o‘sishning
chegarasi” (1972) kabi
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
86
yillar
tanqisligi haqidagi
ogohlantirishlar. Yashil
iqtisodiyot atamasi hali keng
qo‘llanilmagan.
hisobotlar, atrof-muhitni
muhofaza qilish bo‘yicha
ilk xalqaro forumlar.
2. Tushuncha va
tamoyillarni
shakllantirish
bosqichi
1980–
2000-
yillar
Barqaror rivojlanish
tushunchasi paydo bo‘ldi,
ekologik va iqtisodiy
muvozanatni ta’minlashga
qaratilgan ilmiy
yondashuvlar rivojlandi.
BMTning “Agenda 21”
dasturi (1992), Rio-de-
Janeyro sammiti, ekologik
qonunchilikning
shakllanishi.
3. Amaliy joriy etish
bosqichi
2000–
2015-
yillar
Yashil iqtisodiy o‘sish davlat
siyosati darajasiga ko‘tarildi.
Yashil texnologiyalar va
energiya manbalari
rivojlana boshladi.
Qayta tiklanuvchi
energiya, uglerod
chiqindilarini kamaytirish,
“yashil” investitsiyalar,
Yevropa Ittifoqi va ASEAN
tashabbuslari.
4. Integratsiyalashgan
rivojlanish bosqichi
2015-
yildan
hozirga
qadar
Yashil iqtisodiyot barqaror
rivojlanish maqsadlari
(SDG) doirasida global kun
tartibiga kiritildi. Ko‘plab
mamlakatlar milliy
strategiyalarni ishlab
chiqmoqda.
Parij iqlim kelishuvi
(2015), “Yashil
iqtisodiyotga o‘tish
strategiyalari”,
O‘zbekistonda 2019–2030
yillar uchun strategik
hujjat qabul qilinishi.
Yashil iqtisodiy o‘sish tushunchasining shakllanishi insoniyatning ekologik
inqiroz tahdidiga javob sifatida vujudga kelgan bo‘lib, uning taraqqiyoti bir
necha bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Bu bosqichlar bir-biri bilan uzviy bog‘liq
bo‘lib, har bir yangi davrda konsepsiyaning mazmuni chuqurlashib, amaliyotga
yaqinlashgan.
Birinchi bosqich — nazariy shakllanish bosqichi (1960–1980-yillar)
.
Bu davrda atrof-muhitga zarar yetkazuvchi iqtisodiy faoliyat oqibatlari haqida
ilk dolzarb ogohlantirishlar paydo bo‘ldi. Jahon miqyosida resurslar
cheklanganligi, sanoat korxonalarining ekologiyaga salbiy ta’siri haqida ilmiy
doiralarda munozaralar avj oldi. Ayniqsa, Rim klubi tomonidan tayyorlangan
“Cheksiz o‘sishning chegarasi” (1972) nomli hisobot global jamoatchilik
e’tiborini jalb qildi. Bu davrda yashil iqtisodiyot atamasi hali shakllanmagan
bo‘lsa-da, uning nazariy ildizlari aynan shu yillarda paydo bo‘la boshladi.
Ikkinchi bosqich — tushuncha va tamoyillarni shakllantirish bosqichi
(1980–2000-yillar)
. Bu davrda “barqaror rivojlanish” tushunchasi paydo bo‘lib,
u yashil iqtisodiy o‘sishning asosiy negizlaridan biriga aylandi. Atrof-muhit va
iqtisodiy rivojlanish o‘rtasida muvozanatni ta’minlash zarurati BMT tomonidan
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
87
qabul qilingan “Agenda 21” dasturi (1992) va boshqa xalqaro hujjatlar orqali
ilgari surildi. Rio-de-Janeyroda o‘tkazilgan BMT sammitida ekologik xavfsizlik
global kun tartibiga kiritildi. Bu bosqichda yashil iqtisodiy yondashuvning asosiy
tamoyillari — samarali resurslardan foydalanish, ekologik muvozanat, ijtimoiy
adolat — shakllandi.
Uchinchi bosqich — amaliy joriy etish bosqichi (2000–2015-yillar)
.
Mazkur bosqichda yashil iqtisodiy o‘sish endilikda nazariy kontseptsiya emas,
balki amaliy siyosiy va iqtisodiy yo‘nalish sifatida shakllandi. Qayta tiklanuvchi
energiya manbalari rivojlana boshladi, chiqindilarni qayta ishlash, uglerod
chiqindilarini kamaytirish va “yashil” texnologiyalarni ishlab chiqish yo‘lga
qo‘yildi. Yevropa Ittifoqi, Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari va boshqa hududlar
bu borada muhim tashabbuslarni ilgari surdi. Shuningdek, ko‘plab davlatlar
yashil iqtisodiyotga oid milliy dasturlarni ishlab chiqa boshladilar.
To‘rtinchi bosqich — integratsiyalashgan rivojlanish bosqichi (2015-
yildan hozirga qadar)
. Bu bosqichda yashil iqtisodiy o‘sish global siyosatning
ajralmas qismiga aylandi. 2015-yilda imzolangan Parij iqlim kelishuvi dunyo
davlatlarini birlashtirib, ekologik barqarorlikka qaratilgan sa’y-harakatlarni
muvofiqlashtirishga xizmat qilmoqda. BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari
(SDG) doirasida yashil iqtisodiyotga asoslangan yondashuv keng qo‘llanila
boshladi. O‘zbekiston ham bu jarayonlardan chetda qolmagan holda, 2019–2030
yillar uchun “Yashil iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi”ni qabul qildi. Unda qayta
tiklanuvchi energiya, suv resurslaridan oqilona foydalanish, chiqindilarni
kamaytirish va ekologik innovatsiyalar asosiy ustuvor yo‘nalishlar sifatida
belgilandi.
Yashil iqtisodiy o‘sish tushunchasi oddiy ekologik xavotirdan boshlab,
bugungi kunda davlat siyosati, xalqaro huquqiy hujjatlar va iqtisodiy model
darajasiga ko‘tarilgan keng qamrovli konsepsiyaga aylangan. Uning shakllanish
va rivojlanish bosqichlari orqali insoniyat taraqqiyoti bilan ekologik xavfsizlikni
uyg‘unlashtirishga qaratilgan uzluksiz intilish namoyon bo‘lmoqda.
Xulosa. Yashil iqtisodiy o‘sish - bu zamonaviy iqtisodiy taraqqiyot
modelining muhim va ajralmas yo‘nalishidir. U nafaqat iqtisodiy ko‘rsatkichlarni
yaxshilash, balki ekologik barqarorlik va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashga
xizmat qiluvchi kompleks tushunchadir. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki,
ushbu konsepsiyaning shakllanishi bir necha bosqichda amalga oshgan bo‘lib,
har bir bosqichda u ilmiy, siyosiy va amaliy jihatdan boyib borgan.
Dastlab, yashil iqtisodiy o‘sish ekologik xavotirlar, resurslar cheklanganligi
va sanoatlashuv oqibatlarining tahliliga asoslangan holda nazariy tushuncha
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
88
sifatida shakllangan. Rim klubi hisobotlari, “barqaror rivojlanish” atamasining
xalqaro maydonga kirib kelishi va BMT doirasidagi siyosiy hujjatlar bu
tushunchaning ilmiy asoslanishiga zamin yaratdi. Keyingi bosqichlarda esa
yashil iqtisodiyot davlatlar siyosatida o‘z aksini topa boshladi — qayta
tiklanuvchi energiya, chiqindilarni boshqarish, resurslardan samarali
foydalanish, ekologik innovatsiyalar va “yashil” texnologiyalar amaliyotga joriy
etildi.
Bugungi kunda yashil iqtisodiy o‘sish atamasi tor doiradagi ekologik
faoliyat bilan cheklanmaydi. U iqtisodiy-ijtimoiy tizimlarning barcha
qatlamlarini qamrab oluvchi, ko‘p yo‘nalishli yondashuvga aylangan. Yashil
iqtisodiyotning asosiy tamoyillari — iqtisodiy samaradorlik, ekologik
barqarorlik va ijtimoiy adolat — o‘zaro uyg‘un holda olib borilishi lozim. Aynan
shu jihatlar uni an’anaviy iqtisodiy o‘sish modelidan ajratib turadi.
O‘zbekiston Respublikasi ham global tendensiyalardan kelib chiqib, yashil
iqtisodiyotga o‘tish bo‘yicha bir qator strategik hujjatlarni qabul qilgan. Xususan,
2019–2030 yillarga mo‘ljallangan “Yashil iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi”
respublikaning barqaror rivojlanish yo‘lini tanlaganini ko‘rsatadi. Bu
strategiyada energetika samaradorligini oshirish, ekologik toza texnologiyalarni
rivojlantirish, chiqindilarni kamaytirish, iqlim o‘zgarishiga moslashuv bo‘yicha
aniq maqsadlar belgilangan.
Shu asosda xulosa qilish mumkinki, yashil iqtisodiy o‘sish — bu
vaqtinchalik trend emas, balki kelajak taraqqiyotining fundamental modeli
hisoblanadi. U ekologik xavfsizlik, iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy farovonlik
o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlovchi yagona yo‘ldir. Ilg‘or xalqaro tajriba va
milliy siyosiy iroda uyg‘unlashgan taqdirda, yashil iqtisodiyot nafaqat atrof-
muhitni saqlashga, balki raqobatbardosh va innovatsion iqtisodiyotni
shakllantirishga ham xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 4-oktabrdagi PQ–4477-
sonli “O‘zbekiston Respublikasining yashil iqtisodiyotga o‘tish strategiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori // www.lex.uz
2.
Xaydarov A. R., Abdurahmonov K. X. Yashil iqtisodiyot: nazariy asoslari va
rivojlanish istiqbollari // Iqtisodiyot va ta’lim. – 2022. – №2. – B. 45–52.
3.
Брунтланд Г. Наше общее будущее: Доклад Всемирной комиссии по
окружающей среде и развитию. – М.: Прогресс, 1989. – 416 с.
4.
Всемирный банк. Зелёный рост, устойчивое развитие и включение. –
Вашингтон: ВБ, 2012. – 88 с.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
89
5.
Кузнецов А. В. Экономика устойчивого развития: учебник. – М.:
Инфра-М, 2020. – 368 с.
6.
Кузьмина О. В., Беляева Т. Н. Зеленая экономика как фактор
устойчивого развития региона // Региональная экономика. – 2021. – №4. –
С. 112–118.
7.
Meadows D. H., Meadows D. L., Randers J. The Limits to Growth. – New
York: Universe Books, 1972. – 205 p.
8.
Организация Объединённых Наций. Повестка дня на XXI век (Agenda
21). – Нью-Йорк: ООН, 1992.
9.
Тодосийчук А. В. Зелёная экономика: теория и практика. – СПб.:
Питер, 2019. – 192 с.
10.
United Nations. Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable
Development. – New York: UN, 2015. – 41 p.
