Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Education and development of gifted students with modern
teaching methods
Zoirjon ARIPOV
1
, Markhabo SAIDUMAROVA
2
Fergana state university
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received October 2021
Received in revised form
15 November 2021
Accepted 20 December 2021
Available online
15 January 2022
This article describes modern methods of teaching, education
and development of gifted students. Interactive teaching
methods, didactic and methodological requirements are
considered. Functional requirements, interesting teaching
methods, didactic game technologies have been studied.
2181-
1415/© 202
1 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol2-iss11/S-pp
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
teaching methods,
techniques,
didactic game technologies.
Zamonaviy
o‘
qitish metodlari orqali iqtidorli
o‘
quvchilarni
tarbiylash va rivojlantirish
ANNOTATSIYA
Kalit s
o‘
zlar:
o‘
qitish metodlari,
usullari,
didaktik
o‘
yinli
texnologiyalar.
Ushbu maqolada zamonaviy
o‘
qitish metodlari, iqtidorli
o‘
quvchilarni tarbiyalash va rivojlantirish, interfaol
o‘
qitish usul-
lari, didaktik va uslubiy talablar, funksional talablar,
o‘
qitishning
qiziqtiruvchi metodlari, didaktik
o‘
yinli texnologiyalar bayon
etilgan.
Воспитание и развитие одаренных учащихся современными
методами обучения
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
методика обучения,
методики,
дидактические игровые
технологии.
В данной статье, описаны современные методы обучения,
воспитание и развитие одаренных учеников. Рассмотрены
интерактивные
методы
обучения,
дидактические
и
методические
требования.
Изучены
функциональные
требования, интересные методы обучения, дидактические
игровые технологии.
1
Lecturer, Fergana state university. Fergana, Uzbekistan.
2
Master level II, Fergana state university. Fergana, Uzbekistan.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
01 (2022) / ISSN 2181-1415
87
Hozirgi kunda zamonaviy
o‘
qitish metodlari orqali iqtidorli
o‘
quvchilarni
tarbiyalash va rivojlantirishda axborot texnologiyalari yordamida
o‘
qitishni tashkil etish,
ta’lim berishning yangi uslublaridan foydalanish nihoyatda dolzarb masalaga aylandi.
Ma’lumki, interfaol (interaktiv) tushunchasi inglizcha “interact” so‘
zidan kelib chiqqan
b
o‘lib, “inter” –
o‘zaro, “act” –
ish k
o‘rmoq, ishlamoq ma’nolarini anglatadi. Interfaol
o‘
qitish, avvalo, muloqotli
o‘
qitish b
o‘
lib, jarayonning borishida
o‘
qituvchi va
o‘
quvchi
orasida
o‘zaro ta’sir amalga oshiriladi.
Interfaol
o‘
qitishning mohiyati
o‘
quv jarayonini
shunday tashkil etishki, unda barcha
o‘
quvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan b
o‘
lib, erkin
va hamkorlikda fikrlash, tahlil qilish va birgalikda natijaviy fikrni hosil qilish
imkoniyatlariga ega b
o‘
ladilar.
Darslardagi interfaol faoliyat
o‘
zaro tushunishni, hamkorlikda faoliyat yuritishni,
mustaqil fikr yuritishni, umumiy, lekin har bir ishtirokchi uchun ahamiyatli masalalarni
birgalikda yechishga olib keladigan muloqotli aloqani tashkil etish va rivojlantirishni
k
o‘
zda tutadi. Shu bilan birga, interfaol usullar b
o‘
yicha
o‘qitish tashkil etilganda e’tibor
berilishi kerak b
o‘
lgan yana bir jihat darsga q
o‘
yilgan maqsad va vazifaning mazmuni
masalasidir [1]. Maqsad va vazifalarning mazmuni
o‘qitishning an’anaviy shakllariga
qaraganda boshqacharoq xarakterga ega b
o‘
lishi lozim.
O‘
qituvchi dars jaryonida interfaol
usullardan foydalanishdan oldin mavzu b
o‘yicha asosiy tushunchalar haqida ma’lumot
berib
o‘
tadi. Shundan s
o‘
ng bu tushunchalar
o‘
quvchilar tomonidan mustaqil ravishda
o‘
zlashtirishlari, takrorlashlari, kengaytirishlari va mantiqiy fikr yuritishlariga imkoniyat
beradi. Bunda interfaol usullarning ahamiyati oshadi. Quyida bunday usullardan
uchtasining dars jarayoniga tatbiqini k
o‘
rib chiqamiz.
I. Interfaol usullardan biri
–
“BT” (Biz tayyor) usulidir. Bu usul yordamida o‘
quv-
chilar
o‘
qituvchining passiv boshqaruvi ostida kerakli bilimlar haqida tushuncha hosil
qiladilar,
o‘
zlashtiradilar va takrorlaydilar.
O‘
quvchilarga savollar beriladi va mavzuni
o‘
zlashtirganlik darajasi aniqlanadi.
O‘
qituvchi
o‘
quvchilarni bir nechta guruhlarga
ajratadi va ularni doira shaklida joylashtiradi. Har bir guruhga savollar beriladi va savollar
muhokamasi boshlanadi. Qaysi guruh tayyor b
o‘
lsa, BT deb aytishadi. Shu zahoti hamma
guruhlarda muhokama t
o‘xtatiladi. Guruhning bir a’zosi tomonidan javob eshitiladi. Agar
javob t
o‘
la b
o‘
lmasa yoki not
o‘g‘
ri b
o‘
lsa, muhokama yana tiklanadi. Shu tarzda har bir
savol guruhlar tomonidan muhokama qilinib, t
o‘g‘ri javob aniqlanadi. Qaysi guruh a’zolari
k
o‘
p t
o‘g‘
ri javob berishiga qarab, ular baholanadilar.
II.
“Zanjirli kalit” usuli yordamida takrorlagan va o‘
zlashtirgan bilimlarini mustah-
kamlaydilar.
O‘
qituvchi yuqoridagi guruhlarni tarqatib yuboradi va ularni partalar
qatorlari b
o‘
yicha joylashtiradi (masalan, 3 qator). Yozuv taxtasi
o‘
zaro teng qator soni
(masalan, 3) ga b
o‘
linadi. Har bir qatorning birinchi partasidan bir
o‘quvchi (ya’ni guruh
sardori)ga kalit uchun oq qo
g‘
oz va maxsus ruchka (flomaster) tarqatiladi va guruh
sardorlariga yozuv taxtasida
o‘
zining guruhi ishlab chiqargan misol javobini ketma-ket
ravishda yozib borishi tushuntiriladi.
O‘
quvchi yozuv taxtasini teng 3ga b
o‘ladi (ya’ni
guruhlar soniga) va har bir guruhga bittadan zanjirli jadval
–
kalit k
o‘
rinishidagi sxema
beriladi (bu sxema
o‘
quvchilar soniga qarab tayyorlanishi mumkin.
Qaysi guruh tez va t
o‘g‘
ri kalitga ega b
o‘
lsa,
o‘
sha guruh
g‘
olib b
o‘
ladi, buning uchun
guruh sardoridan kalit r
o‘
yxati olinadi va
o‘
qituvchi tomonidan tekshiriladi. Natijada,
hay’at a’zolari ballarni hisoblaydi, baholaydi. Ko‘
p ball t
o‘
plagan guruh
g‘
olib deb topiladi.
G‘olib guruh a’zolar 5 baho oladilar, har ikkala guruh a’zolari rag‘
batlantiriladilar. Bunday
sinfdan tashqari tadbirlar
o‘
tkazilganda,
o‘
quvchilarning bilim salohiyati, fanga b
o‘
lgan
qiziqishlari yanada ortadi. Bilim, malaka, k
o‘
nikmalari shakllanadi va fanning asosiy
tushunchalarini farqlay oladilar [2].
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
01 (2022) / ISSN 2181-1415
88
Zamonaviy
o‘
qitish metodlari quyidagi talablarga javob berishi zarur:
1. Pedagogik talablar,
o‘
z navbatida, didaktik va uslubiy talablarga b
o‘
linadi.
2. Didaktik talablar:
•
amaldagi davlat ta’lim standartlari va o‘
quv dasturlariga t
o‘
la muvofiq b
o‘
lishi zarur;
•
ta’lim oluvchiga qiziqarli va
ilmning jamiyatdagi rivojlanish darajasiga mos
ilmiylikka ega b
o‘
lishi;
•
ta’lim berish jarayonida bilimni o‘
zlashtirish darajasini oshirish uchun fan
–
texnika va texnologiyalar erishgan yutuqlardan maksimal foydalanilishi;
•
berilishi zarur b
o‘
lgan
o‘
quv materialining hajmi
o‘
zlashtirilishi lozim b
o‘
lgan
bilim, k
o‘
nikma va malakalar darajasida b
o‘
lishi;
•
tavsiya etiladigan sinfdagi
o‘
quvchilar uchun taqdim etiladigan
o‘
quv materialini
berish intensivligini
o‘zgartirish imkoniyatini ta’minlash;
•
iqtidorli ta’lim oluvchilar uchun fanlar doirasida maxsus qo‘
shimcha bloklar taqdim
etish (olimpiada masalalari, nobel mukofotlariga taqdim etilgan tematikalar va h.k.);
•
foydalanuvchi uchun qulay, sodda, aniq, intuitiv va yosh xususiyatlarini hisobga
olgan holda ishlab chiqilgan b
o‘
lishi;
•
o‘
rganiladigan
o‘quv materialini ta’lim oluvchi (o‘
quvchi) osonroq
o‘
zlashtirilishi
uchun imkoniyat doirasida ovoz, animatsiya, rasm va shu kabi media fayllar bilan
boyitilgan b
o‘
lishi;
•
ta’lim oluvchining bilim
darajasiga moslashuvchan, uning tayyorgarlik darajasiga
bo
g‘
liq holda ishlaydigan, uning hissiy va jismoniy imkoniyatlarini ham hisobga olishi;
•
murakkab hisob-kitoblarni amalga oshirish, olinadigan natijalarni tahlil qilish,
natijalarni grafik interpretatsiya orqali namoyish etish,
o‘
rganiladigan fan mazmuniga
k
o‘proq e’tibor berish, masala va misollar yechish uchun sharoit yaratilishi;
•
o‘rganuvchining e’tiborini chalg‘
ituvchi ortiqcha elementlar b
o‘
lmasligi;
•
o‘
rganuvchining bilim, qobiliyat va psixologik xususiyatlari darajasining
o‘
quv
jarayoniga muvofiqligini ta’minlash;
•
o‘
rganiladigan fan b
o‘
yicha istalgan bosqichda
o‘
z-
o‘
zini nazorat qilishga imko-
niyat yaratish;
•
o‘
rganiladigan fan b
o‘
yicha tayyorlanadigan materiallarni istalgan tashuvchiga
o‘
tkazish imkoniyatining mavjudligi;
•
fanni
o‘
rganishda imkoniyat doirasida kalit s
o‘
zlar, q
o‘
shimcha adabiyotlar, giper-
k
o‘
rsatmalar va yordamchi funksiyalaridan foydalanish imkoniyatlarining b
o‘
lishi;
•
tavsiya etiladigan sinfdagi
o‘
quvchilarning barcha psixofiziologik va etnogenetik
xususiyatlarini hisobga olinishi shart.
3. Uslubiy talablar:
•
katta hajmdagi
o‘
quv materialini
o‘
zlashtirish va qayta ishlash imkoniyatini berish,
olingan natijalarni tahlil qilish uchun grafik interpretatsiyalardan foydalanish;
•
ta’lim beruvchiga darsni mustaqil dars ko‘
rinishda
o‘
tkazishga sharoit yaratish, bu
holatda ta’lim beruvchi maslahatchi rolida ishtirok etishini ta’minlash;
•
ta’lim oluvchiga mustaqil o‘
rganish, zarur holatlarda misol, masala, laboratoriya
ishlari va topshiriqlarni mustaqil bajarishga sharoit yaratish;
•
darslarga tayyorgarlikni
o‘
qituvchiga qulay usulda amalga oshirishga imkoniyat
yaratishi (slayd, matn, videomaterial va h.k. tayyorlash imkoniyatini berish);
•
o‘
rganiladigan
o‘
quv materialining sistemali, mantiqiy ketma-ketligini, modul-
liligini va ular orasidagi uzviylikni ta’minlash;
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
01 (2022) / ISSN 2181-1415
89
•
o‘qituvchiga ta’lim oluvchilar o‘
zlashtirgan bilim darajasini turli xil murak-
kablikdagi (murakkablik darajasi shakllantiriladigan) nazorat dasturlari yordamida
nazorat qilish imkoniyatini berish zarur.
4. Funksional talablar:
•
mazmun qo
g‘
oz variantdagi kitobga
o‘
xshash tarzda kalit s
o‘
zlarni qidirish
imkoniyati mavjud, fanni t
o‘
ldiradigan q
o‘shimcha ma’lumotlar bilan boyitilgan;
•
moslashuvchanlik
–
ta’lim oluvchining o‘
zlashtirish darajasiga bo
g‘
liq ravishda,
o‘
tilgan mavzuni qaytarish, ustida ishlashni individual tempda amalga oshirish;
•
k
o‘
pterminalli
–
statik ma’lumotlarni tahlil qilish imkoniyati mavjud, sinfdagi
o‘
quvchilarning darslikdan foydalanish chastotasi, test natijalari, t
o‘g‘
ri-not
o‘g‘
ri javoblar,
o‘
quvchilarning qaysi mavzuni yomon
o‘
zlashtirayotganligini tahlil qilish imkoniyatlari;
•
interaktivlik
–
tabiiy muloqotni imitatsiyalash, ya’ni EATR bilan o‘
quvchi
o‘
rtasida
muloqot
o‘
rnatib,
o‘
qituvchi yoki
o‘
rgatuvchi mavjudligi hissini tashkil etish;
•
interaktivlik ta’minlash va individual ta’lim olishga sharoit yaratish imkoniyati
-
ning mavjudligi;
•
elektron axborot texnologiyalarida mavjud b
o‘
lgan imkoniyatlardan foydalangan
holda yuqori sifatli k
o‘
rgazmalilikka ega b
o‘
lishi shart [3].
O‘qitishning qiziqtiruvchi metodlari. Ma’lumki, fanlarning o‘
quv predmetining
asosiy vazifasi
o‘quvchilarni zamonaviy ta’limning umumiy g‘
oyalari bilan tanishtirish,
ta’limning amaliyotdagi
tatbi
g‘
ini va zamonaviy hayotdagi rolini ochib berishdan iborat.
Lekin didaktik tamoyillarni hisobga olgan holda,
o‘quvchilarga nafaqat faktlarning qat’iy
ilmiy bayonini berish, balki
o‘
qitishning turli qiziqarli metodlarini ham q
o‘
llash lozim.
Masalan, ko
‘pchilikka ma’lum va ommabop bo‘
lgan krossvord
o‘
yini bolalarda qiziqish
uy
g‘
otishi tabiiydir.
Krossvord k
o‘
rinishidagi s
o‘
rov shakli
o‘
quvchilar uchun har doim qiziqarli va
o‘
ziga
tortadigan metoddir. Ushbu
o‘
yinga
o‘
quvchilar shu darajada kirishib ketadilarki, hatto,
o‘
zlari ham fanlarning turli mavzulari b
o‘
yicha krossvordlar tuzishlari mumkin. Mustaqil
ijodiy faoliyatning bunday shakli foydali b
o‘
lishi bilan birga, faqatgina kuchli
o‘
quvchi-
larnigina emas, balki kuchsizlarni ham qamrab oladi. Boshqa
o‘
quv predmetlaridan
kuchsiz
o‘
zlashtiruvchi
o‘
quvchilar, k
o‘
pincha, fanlardan yaxshi va tirishqoq
o‘
quvchilarga
aylanadilar. Krossvordlar, rebuslar va boshqotirmalar sodda b
o‘
lishi bilan birga, mashhur
olimlar, allomalar ismlariga, maxsus atamalarga diqqatini jalb etishning samarali vositasi
hamdir.
O‘
yinli vaziyat, krossvord va rebusni yechishdagi qiyinchiliklarni yengib
o‘
tishdagi
elementlari iqtidorli
o‘
quvchilarni shunday
o‘ziga tortadiki, beixtiyor ularni ta’lim
sohasidagi bilimlarini t
o‘
ldirishga ra
g‘
batlantiradi.
Ta’lim jarayonida didaktik o‘
yinli texnologiyalar didaktik
o‘
yinli dars shaklida
q
o‘
llaniladi. Ushbu darslarda
o‘
quvchilarning bilim olish jarayoni
o‘
yin faoliyati bilan
uy
g‘
unlashtiriladi. Shu sababli
o‘
quvchilarning bilim olish faoliyati
o‘
yin faoliyati bilan
uy
g‘
unlashgan darslar didaktik
o‘
yinli darslar deb ataladi. Bola hayotida
o‘
yin faoliyati
orqali quyidagi vazifalarni amalga oshiradi:
1.
O‘yin orqali shaxsning ma’lum bir faoliyatga bo‘
lgan qiziqishi ortadi.
2.
Kommunikativ
–
muloqot madaniyatini egallashga yordam beradi.
3.
O‘
z iqtidori, qiziqishi, bilimi va
o‘
zligini namoyon etishga imkon yaratadi.
4.
Hayotda va
o‘
yin jarayonida yuz beradigan turli qiyinchiliklarni yengishga
tayyorlaydi, m
o‘
ljalni t
o‘g‘
ri olish k
o‘
nikmalarini hosil qiladi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
01 (2022) / ISSN 2181-1415
90
5.
O‘
yin jarayonida ijtimoiy normalarga mos xulq-atvorni egallash, kamchiliklarga
barham berish imkoniyati yaratiladi.
6.
Shaxsning ijobiy xislat va fazilatlarini shakllantirishga zamin tayyorlaydi.
7.
Insoniyat uchun ahamiyatli b
o‘
lgan
qadriyatlar tizimi, ayniqsa, ijtimoiy, ma’naviy
-
madaniy, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni
o‘rganishga e’tibor qaratiladi.
8.
O‘
yin ishtirokchilarida jamoa muloqot madaniyatini rivojlantirish k
o‘
zda tutiladi.
O‘
yin bilan bo
g‘
liq faoliyat
o‘
zining to`rtta xususiyati bilan ajralib turadi:
1.
Erkin rivojlantiruvchi faoliyatning vujudga kelishi (bunda
o‘
yin ishtirokchilari
rollarni, vazifalarni tanlash,
o‘
z faoliyatidan k
o‘
ngli t
o‘
lishi nazarda tutiladi).
2.
Ijodiy muhitning tarkib topishi (
o‘
yin ishtirokchilari tegishli ijodiy va mustaqil
faoliyatga ega b
o‘
ladilar).
3.
His-hayajonli vaziyatning paydo b
o‘
lishi (
o‘
yin davomida musobaqa, raqobat,
hamkorlik,
o‘
zaro yordam vujudga keladi).
4.
O‘
yin davomida belgilangan qonun-
qoidalarga qat’iy amal qilinish
i (
o‘
yin
mazmuni, borishi, mantiqiy ketma-ketligi, vaqt balansi va h.k.).
O‘
yin tarkibiga quyidagi masalalar kiradi:
a)
o‘
yinning syujeti;
b) muayyan rollar, vazifalar;
v) ushbu rollarni amalga oshirish uchun bajariladigan amallar (usullar);
g) aniq o
‘
yinlar yoki shartli ravishdagi
o‘
yin vositalaridan foydalanish;
d)
o‘
yin ishtirokchilari
o‘
rtasidagi munosabat, muloqot.
O‘
yin faoliyatining tarkibi quyidagilardan tashkil topadi:
1.
O‘
yindan k
o‘
zda tutilgan maqsadni aniqlash, loyihalash.
2.
Ushbu maqsadni amalga oshirish y
o‘
llarini belgilash.
3.
Olingan natijalarni tahlil qilish.
4.
O‘
yin strukturasiga tegishli
o‘
zgartirishlar kiritish.
Didaktik
o‘
yinlarning turlari: syujetli-rolli
o‘
yinlar; ijodiy
o‘
yinlar; ishbilarmonlar
o‘
yini; konferensiya,
o‘
yin-mashqlar. Kundalik hayotdagi ijtimoiy munosabatlarni, tabiat
va tabiiy hodisalarning obyektlari
o‘
rtasidagi aloqalarni badiiy k
o‘
rinish tarzida yoritish
asosida vujudga keltirilgan muammolarni
o‘
quvchilarning
o‘
zlaridagi bilim zaxiralariga
tayangan holda hamkorlikda, bosqichma-bosqich hal etish jarayonida yangi bilimlarni
egallashga qaratilgan didaktik
o‘
yinlar syujetli-rolli
o‘
yinlar deb ataladi. Bunda
o‘
yin
syujeti jamiyatdan yoki tabiatdan olinadi. Ba’zan jamiyat va tabiatdagi muammolar
uy
g‘
unlashtiriladi.
O‘
quvchilarning ijodiy izlanishi, mantiqiy fikrlashini rivojlantirish va q
o‘
shimcha
bilim olishga b
o‘
lgan ehtiyojlarini qondirishda ijodiy
o‘
yinlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Ta’lim jarayonida vujudga keltirilgan muammoli vaziyatlarni o‘
quvchilar guruhining
o‘
zaro hamkorlikda avval
o‘
zlashtirgan bilim, k
o‘
nikma va malakalarini ijodiy q
o‘
llanish va
izlanish orqali hal etishga zamin tayyorlaydigan didaktik
o‘
yinlarni ijodiy
o‘
yinlar deb
atash lozim.
Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni aks ettirishga,
o‘
quvchilarning muay-
yan bilim, k
o‘
nikma va malakalarini shakllantirishga qaratilgan hamda kasbiy sifatlarini
tarkib toptirish, ularni ongli ravishda kasbga yo
‘
llash, ilmiy dunyoqarashini kengaytirishga
m
o‘
ljallangan didaktik
o‘
yinlar ishbilarmonlar
o‘
yini deyiladi. Ishbilar-monlar
o‘
yini ham
boshqa
o‘
yinlar kabi
o‘
qituvchi va
o‘
quvchilardan puxta tayyorgarlik k
o‘
rishni talab etadi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
01 (2022) / ISSN 2181-1415
91
O‘
qituvchi ishbilarmonlar
o‘
yinini uyushtirishda quyidagi vazifalarni bosqichma-
bosqich amalga oshirishi zarur:
•
O‘
yin mavzusini oldindan belgilashi.
•
Didaktik
o‘
yinning maqsadi, vazifalari, borishi, mantiqiy ketma-ketligi,
o‘
quvchilar
bajarishi lozim b
o‘
lgan topshiriqlarni aniqlash va rejalashtirish.
•
Didaktik
o‘
yin davomida
o‘
quvchilar oldiga q
o‘
yiladigan
o‘
quv-bilishga oid
muammoli vaziyatlar tizimini vujuga keltirish y
o‘
llarini aniqlash va loyihalash.
•
O‘
quvchilarni didaktik
o‘
yinning maqsad va vazifalari bilan tanishtirish, didaktik
o‘
yin talab etadigan vazifalarni taqsimlash, har bir
o‘
quvchiga aniq y
o‘
llanma berish.
Mazkur
o‘
quv-bilishga oid muammoli vaziyatlarni hal etishda
o‘
quvchilarning
avvalgi mavzulardan
o‘
zlashtirgan bilim, k
o‘
nikma va malakalarini tanish, odatiy va yangi
kutilmagan vaziyatlarda q
o‘
llanish imkoniyatlarini aniqlash.
O‘
quvchilarning didaktik
o‘
yinga tayyorgarlik faoliyatini kuzatish va nazorat qilish [4].
Yuqoridagilarni bajarish
o‘
quvchilarda iqtidorlilikni, intellektual qobiliyatni talab
etadi. Iqtidorlilik
–
faoliyat
ning muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlovchi qobiliyatlarning
o‘
ziga xos sifatli yi
g‘
indisi; aqliy salohiyat yoki intellekt; bilish imkoniyatlari va
o‘
rganishga
b
o‘
lgan qobiliyatlarning individual tavsifi. Iqtidorli
o‘
quvchi
o‘
zining intellekt darajasi,
bilish imkoniyatlari, qobiliyati bilan boshqa
o‘
quvchilardan ajralib turuvchi individual
salohiyat egasidir.
Intellektual qobiliyat
–
t
o‘g‘
rilik nuqtayi nazaridan aniq vaziyatlarda intellektual
faoliyatning muvaffaqiyatini tavsiflovchi intellekt xususiyati hamda vazifalarni hal etish
jarayonida axborotlarni qayta ishlash tezligi,
g‘
oyalarning originalligi va xilma-xilligi,
ta’lim olganlikning yuqori sur’ati va chuqurligi, bilish usullarida individuallikning aks
etishidir.
Iqtidorli
o‘
quvchilar bu umumiy va maxsus qobiliyatlarni
o‘
zida mujassam etgan
bolalardir. Ular boshqa bolalardan quyidagi belgilari bilan ajralib turadi:
–
qiziquvchanligi; doimo turli savollarga javob izlashlari; nutqi, tafakkuri,
xotirasining tez rivojlanishi; erta yoshdanoq musiqa, rasm chizish, kitob
o‘
qish,
matematikaga qiziqishi; yuqori darajadagi bilish faolligi va
o‘
quv faoliyati; masalalarning
yechimini topishda maqsadga intiluvchanlik va originallik; tafakkurning unumdorligi.
Iqtidorli
o‘
quvchilar bilan tashkil etiladigan
o‘
quv-bilish faoliyatini tashkil etishning
quyidagi didaktik parametrlari aniqlashtirildi:
–
o‘
quv jarayonini yuqori darajadagi murakkablik asosida tashkil etish, bunda
o‘
quv
materiallari murakkablik darajasining aniq ifodalanishiga amal qilish;
–
o‘
quv materiallarini jadal tarzda
o‘
zlashtirish imkonini beradigan usul va
texnologiyalarni q
o‘
llash;
–
ta’limning dastlabki bosqichida nazariy bilimlarning yetakchi o‘
rin egallashiga
e’tibor qaratish; o‘
quvchilarning
o‘
quv jarayoni mohiyatini tushunishlariga erishish
kabilar [5].
O‘
quvchining ijodiy intellektual salohiyatini rivojlantirish jarayonini shakllan-
tirishda quyidagi jihatlar e’tiborga olinishi kerak:
–
intellektual salohiyatni rivojlantirish jarayoni maksimal darajada texnokratik b
o‘
lishi
kerak. Buning uchun pedagogik texnologiyalarni amaliyotga keng joriy etish lozim; intellektual
salohiyatni rivojlantirish, ta’lim
-tarbiya jarayoniga singdirilishi k
o‘
zda tutilayotgan tegishli
texnologiyalarni ilmiy asoslash va ishlab chiqish lozim; intellektual salohiyatni rivojlantirishga
qaratilgan faoliyatning dastlabki bosqichida ijtimoiy-psixologik muhitni aniq tahlil qilish hamda
taktik jarayonni mukammal ishlab chiqish kerak.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
01 (2022) / ISSN 2181-1415
92
Iqtidor asosida umumiy intellektual va insonning bilish imkoniyatlarini belgilaydigan,
tabiat tomonidan in’om etilgan qobiliyatlar, biror
-
bir faoliyatda (masalan, ta’lim, ijodiy, kasbiy,
ilmiy) muvaffaqiyatga erishishni ta’minlaydigan maxsus qobiliyatlar yotadi.
O‘
quvchilar iqtidorining rivojlanishida ularning tu
g‘ma qobiliyat va iste’
dodining
o‘
rni muhim ahamiyatga ega.
Tu
g‘
ma qobiliyatga ega b
o‘lgan yoshlarimiz kattalarning har bir ta’limiy, tarbiyaviy va
kasbiy ta’limotlarini tez ilg‘
ab oladilar va uni faol
o‘
zlashtirib hayotga tatbiq eta oladilar. Lekin
barcha yoshlarimizga bu qobi
liyat va iste’dod, tug‘
ma talant nasib etavermaydi. Shunday ekan,
qobiliyatni shakllantirib borish, yoshlarning iste’dodini oshirib boorish, birinchi navbatda,
pedagoglarimizga va keng jamoatchilik zimmasiga, ya’ni oila, mahalla, ta’lim muassasalari va
korxona, tashkilot, ustaxona boshqaruvchilari zimmasiga tushadi [6].
Darhaqiqat, iqtidorli
o‘
quvchilarning
o‘
ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda
o‘quv jarayonni tashkil etishda ularning mustaqilligi, tashabbuskorligi va mas’uliyatlarini
oshirish imkoniyatlarini izlash
o‘
qituvchilarning muhim vazifalaridan biridir. Iqtidorli
o‘
quvchilar muayyan
o‘
quv predmetlari yoki ularning qismlarini
o‘
z xohishlariga k
o‘
ra
chuqurroq
o‘
zlashtirishga erishadilar. Ular turli bilimlar va axborotlarni tez, chuqur
o‘
rganishni xohlaydilar va
o‘
zlarining
o‘
quv harakatlarini rejalashtiradilar. Shularni
hisobga olgan holda iqtidorli
o‘
quvchilarga mustaqil izlanish,
o‘
zlarini qiziqtirgan savol-
larga javob topishga k
o‘
maklashadigan pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish ehtiyoji
mavjud.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Войтенко
Т. Обучение через саморазвитие и самовоспитание
// Ж.
Директор школы. –
М., 2000. –
№3. –
С. 76–
86.
2.
Княгина
Н., Янбарисова
Д. Поддержка талантливой молодежи: опыт России
и зарубежных государств. Образовательная
политика. №
1(71), 2016.
3.
Karimova M., Tuychieva R. The pedagogical basics of training students for
professional, Moral and educational function // Scientific Bulletin of Namangan State
University.
–
2019.
–
Т
. 1.
–
№ 10. –
PP. 311
–
317.
4.
Karimova M.O., Saidullaeva A.R. Pedagogical basis of the use of universal and
national values in the spiritual and moral education of children in the family // PalArch
’
s
Journal of Archaeology of Egypt/Egyptology.
–
2020.
–
Т
. 17.
–
№.
7.
–
PP. 8547
–
8555.
5.
Методические рекомендации по организации работы специалистов сферы
общего образования по выявлению и сопровождению детей, проявивших
выдающиеся способности. Авторысоставители: Яковлева
Н.И., Иванова
Т.С. и др.
МОН РФ ГОУ ВПО Московский государственный областной университет.
2017
г
.
6.
Rahmatova F.
G‘
. Iqtidorli
o‘
quvchilar bilan ishlashning nazariy-texnologik
jihatlari. Uslubiy q
o‘
llanma. Samarqand-2019.
–
S. 46
–
48, 66
–
68.
