Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Principles for compiling an ideographic dictionary of
lexemes constituting the semantic field of "football" in
Uzbek, English, and Russian
Zafar KHASANOV
1
Uzbekistan State World Languages University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received January 2025
Received in revised form
15 January 2025
Accepted 25 February 2025
Available online
25 March 2025
This article analyzes the principles of ideographic
classification of lexemes forming the semantic field of "football"
in Uzbek, English, and Russian. The study examines the criteria
for systematizing football-related terms from a lexicographic
perspective. The process of compiling an ideographic dictionary
is explored, focusing on the semantic relationships of lexical
units, as well as their functional and cognitive characteristics.
2181-
1415/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol6-iss2/S-pp
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
football,
semantic field,
ideographic dictionary,
lexicon,
terminology,
multilingual lexicography.
Ўзбек, инглиз ва рус тилларида “футбол” семантик
майдонини
ташкил
этувчи
лексемаларнинг
идеографик луғатини тузиш тамойиллари
АННОТАЦИЯ
Калит сўзлар:
футбол,
семантик майдон,
идеографик луғат,
лексика,
терминология,
кўп тилли луғатшунослик.
Ушбу мақолада ўзбек, инглиз ва рус тилларида “футбол”
семантик майдонини ташкил этувчи лексемаларни
идеографик таснифлаш тамойиллари таҳлил қилинган.
Мавзу
доирасида
футболга
оид
атамаларнинг
луғатшунослик нуқтайи назаридан тартиблаш мезонлари
кўриб чиқилган. Идеографик луғат тузиш жараёнида
лексик бирликларнинг маъноий алоқалари, уларнинг
функционал ва когнитив хусусиятлари ўрганилган.
1
Uzbekistan State World Languages University.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2025) / ISSN 2181-1415
470
Принципы составления идеографического словаря
лексем, формирующих семантическое поле «футбол»
в узбекском, английском и русском языках
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
футбол,
семантическое поле,
идеографический словарь,
лексика,
терминология,
многоязычная
лексикография.
В
данной
статье
рассматриваются
принципы
идеографической классификации лексем, формирующих
семантическое поле «футбол» в узбекском, английском и
русском языках. Анализируются критерии систематизации
футбольной терминологии с точки зрения лексикографии.
В процессе составления идеографического словаря
исследуются семантические связи лексических единиц,
а также их функциональные и когнитивные особенности.
Кузатишларимиз шуни кўрсатадики, идеографик луғатлар билан боғлиқ
бўлган аксарият тадқиқотларда “Табиат” макромайдони борлиқ тушунчаси
заминида талқин этилади. Мазкур макромайдон мазмуний жиҳатдан органик
ҳамда ноорганик майдонларга бўлинади. Олима Ё.
Ҳамроева ўзининг илмий
мақоласида бу икки табиий бўлиниш бирдек тасаввур қилинган, лекин ҳаракат
фақат жонли организмларга тегишли бўлса, органик ва ноорганик олам учун ҳолат
тушунчасини қўллаш жоиздир.
Семантик майдон бу –
онгимизда тил тасвирларининг маъновий
туркумларга бўлиниб акс этиши деб ҳисобланар экан, бунда идеографик луғатда
сўзларни майдонлар ичида янада кичик микромайдонларга бўлиб изоҳлаш
самаралидир. Идеографик луғат назарияларига кўра сўзларни алоқадорлиги
асосида изоҳлаш нарса
-
ҳодиса ҳақида тасаввурни тез илғашга ёрдам беради.
Органик ва ноорганик олам семантик майдонларини ҳам идеографик талқин
қилишда ҳам майдон назариясига таяниш лозим. Табиат тушунчасини ушбу
бўлинишидаги сўзларни гуруҳлаштириш натижасида “Ҳайвонот олами” семантик
майдони таркиб топади ва бунда микромайдонлар “ёввойи ҳайвонлар”, “уй
ҳайвонлари”, “сув ҳайвонлари”, “ёввойи қушлар”, “йиртқич қушлар”, “уй
паррандалари”, “ҳашаротлар”, “судралувчилар” каби 8 та бўлим ажратилади.
Юқорида таъкидлаганимиздек, идеография асоси ономасиология, яъни
шаклдан мазмунга назариясидан иборат бўлиб, шу боисдан идеографик луғат
мақоласида феъл лексемалар маъновий жиҳатдан от лексемалар билан тенг
қўлланилиш даражасига эга деб таҳлил қилинади.
Олима Ё.
Ҳамроева “Ҳайвонот олами” семантик майдонини микромайдонлари
билан бирга тизимли тадқиқ қилар экан, ушбу майдондан олдин эса “Ўсимликлар
дунёси” лексик
-
семантик майдони тизимли таҳлили эгаллашини маъқул деб
ҳисоблайди.
Тадқиқ этилаётган тилларда “Органик олам” макромайдонини ташкил
этувчи бирликларнинг идеографик луғатини тузишдан олдин уларнинг
микромайдонлар тизимини яратиб олиш зарур. Ушбу туркумга кирувчи
сўзларнинг серқирралиги уларни чуқур тадқиқ этишни талаб этади, чунки
“Органик олам” макромайдонига кирувчи лексемаларнинг турли парадигматик ва
синтагматик муносабатларини фақат идеографик луғатлар ёрдамидагина юзага
чиқариш
мумкин.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2025) / ISSN 2181-1415
471
Барчамизга сир эмаски, бугунги кунда спорт замонавий жаҳон
маданиятининг муҳим таркибий қисмини белгилайди. Замонамиз тадқиқотчилари
дунё тилларининг барчасида “спорт” концептининг мавжудлигини таъкидлашади.
Ҳозирги кунда энг машҳур спорт турларидан бири бу –
футбол. Тилдаги
маконда, бизнинг фикримизча, футбол тушунчаси луғавий маданият концепти
вазифасини бажаради ва у кўп маъноли лексик таркибга эга.
Лексикографиянинг, жумладан, идеографиянинг ушбу қисмини ифода
этувчи лексик воситалар (лексемалар) нинг таркибини аниқлаш бизга деярли
футболнинг кам ўрганилганлигини, ўрганилган бўлса ҳам бир тил миқёсида айрим
тадқиқот ишлари олиб борилганлигини кўрсатади.
Спорт лексемаларига бағишланган замонавий луғатлар асосан спорт
терминологиясини ўз ичига олади, унинг идеографик томонларини ёритиш
бўйича махсус идеографик луғатлар ҳали
-
ҳануз мавжуд эмас.
Умуман, спорт, шунингдек, унинг индивидуал турлари ҳам ушбу махсус соҳага
хос бўлган махсус терминологик хусусиятга эга. Автономия, ички мураккаблик,
шунингдек, маълум бир спорт турининг машҳурлиги терминологик тизимнинг
ривожланиши ва тармоқланишига ёрдам беради. Спорт терминологияси бир қатор
хусусиятларга эга: спорт атамалари нафақат илмий ва таълим соҳаларида, балки
замонавий оммавий ахборот воситаларининг машҳур таркибий қисми сифатида ҳам
ишлайди. Замонавий спорт нашрлари, спорт телевизион дастурлари, шунингдек,
тўғридан
-
тўғри футбол ўйинларини трансляция қилиш тили, албатта, унинг махсус
ишлатилишидан ташқари, замонавий тилнинг энг динамик қатламларидан бири
эканлигидан ҳам далолат беради.
Футбол тилининг алоҳида таркибий қисми бу замонавий луғатлар билан
қисман ўрнатиладиган спорт атамаларидир. Бугунги кунда футбол лексикаси
алоҳида мақомга эга. Умуман олганда, биз умумий футбол лексемасининг
иерархик тузилиши, уни намойиш этишнинг турли даражалари ҳақида кўплаб
фикр ва мулоҳазалар билдиришимиз мумкин. Шундай қилиб, тингловчига энг
қулай бўлган футбол атамаларига тааллуқли лексемаларнинг идеографик
луғатларини яратиш муаммоси ҳақида фикр ва мулоҳазалар юритамиз.
Бугунги кунда бир неча муаллифлар томонидан энг машҳур спорт турларига
бағишланган луғатлар пайдо бўлди. Футбол билан алоқадор бўлган, унинг махсус
тилига йўналтирилган бир нечта луғатлар мавжуд (босма ва электрон нашрлар).
Шу билан бирга, ушбу турдаги луғатларни таҳлил қилганимизда, мазкур
луғатларда берилган лексемалар тузилиши жиҳатидан ҳам, материални ташкил
қилиниши ва тавсифланиши бўйича ҳам маълум бир тартибда амалга
оширилмагани сир эмас.
Шу муносабат билан тилнинг, жумладан, ўзбек, инглиз ва рус тилларининг
ҳозирги ривожланиш босқичида, индивидуал спорт турлари тилини ҳисобга
оладиган юқори ихтисослашган лексикографик нашрларни яратиш энг долзарб
бўлиб туюлади.
Бизга маълумки, идеографик луғат луғатларнинг бир тури бўлиб, лексик
бирликлар қийматига асосланган ҳолда семантик майдонлар кўринишидаги
лексик
-
семантик тизимларни ифодаловчи луғатга жойлаштирилади. Бугунги кун
тадқиқотчилари ушбу турдаги луғатларнинг учта турларини ажратиб
кўрсатишади: тезаурус, синонимик ва тематик луғатлар. Ушбу кичик типларни
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2025) / ISSN 2181-1415
472
танлаш ўзига хосликни талаб этади. Бундай луғатлар сирасига, масалан,
О.С.
Барановнинг “Рус тилининг идеографик луғати” (1990, 1995), Л.Г.
Бабенко
томонидан таҳрирланган (2001) “Рус тилидаги отларнинг изоҳли луғати:
идеографик тавсиф. Инглиз эквивалентлари. Синонимлар. Антонимлар” ва
бошқалар киради.
Футбол терминларининг идеографик луғати ўз ичига кенгайтирилган
луғавий маълумотни олиши керак. Шу билан бирга, футбол терминининг янада
ёрқин тасвирини яратиши лозим. Сўзни янада ёрқинроқ идрок этиш учун энг
муҳим маълумотларни ҳисобга олган ҳолда, маълум бир футбол терминининг
янада яхлит тавсифи, шунингдек, барча лексикографик (идеографик)
параметрларини тизимли равишда акс эттириш ушбу турдаги луғат ўқувчисининг
коммуникатив эҳтиёжларини тўлиқ қондиради, десак муболаға бўлмайди.
Бу ўринда, масалан, Ю.Н.
Караулов терминологияси назариясига таяниб,
футболга оид лексемаларини мавзувий асосда бирлаштириш идеографик тус
олади. Футболга оид тил бирликларини қуйидагича изоҳладик.: аввало, “футбол”
сўзининг қиёсланаётган тиллардаги таърифларини бериб ўтиш мақсадга
мувофиқдир.
1.Демак, “футбол”га инглиз тилидаги “Longman Dictionary Of Contemporary
English” луғатида
қуйидагича таъриф берилади:
“a game played by two teams of
eleven players who try to kick a round ball into the other team's goal
”
.
Рус тилида Д.Н.
Ушаковнинг
«Толковый словарь русского языка» номли
луғатида эса футбол сўзига шундай таъриф берилган:
ФУТБОЛ
, а, мн. нет, м. [англ.
football].
Игра, состоящая в том, что две команды, по 11 игроков в каждой,
стараются ударами ноги загнать мяч в ворота противника.
Майдон (стадион) –
семантик майдон бўлиб, у қуйидаги майдон
тизимларини ўз ичига олади:
ўйинчиларнинг чигал ёзди машғулотларини олиб
бориладиган кичик майдонча, югуриш учун йўлаклар, томошабинлар учун ўтириш
жой (трибуна)лари, жамоа аъзолари учун махсус жойлар, дам олиш хоналари,
кийиниш хоналари, тиббий ёрдам кўрсатиш хоналари, шарҳловчилар учун махсус
хоналар ва бошқалар
.
Майдон (стадион)га инглиз ва рус тиллари луғатларида қуйидагича таърифлар
берилган: рус тилида,
СТАДИО́Н
–
[От греч. στάδιον –
место для состязания в беге]
Сооружение для спортивных занятий и игр, состоящее из футбольного поля,
площадок и беговых дорожек, окруженное трибунами для зрителей
.
Инглиз тилидаги “Longman Dictionary Of Contemporary English” луғатида
майдон (стадион)га нисбатан қуйидагича таъриф берилган:
”
A
stadium
(plural
stadiums
or
stadia
) is a place or venue for (mostly) outdoor sports, concerts, or other
events and consists of a field or stage either partly or completely surrounded by a tiered
structure designed to allow spectators to stand or sit and view the event.
Ўзбек тилида “майдон (стадион)”га нисбатан қуйидаги таъриф берилган:
“Футбол ва бошқа спорт ўйинлари майдони, югуриш йўллари ва томошабинлар учун
трибуналари бўлган катта спорт даргоҳи”.
Берилган таърифлардан майдон лексемасининг фақат ўйингоҳ эмас, турли
тадбирлар ўтказиш учун мўлжалланган макон сифатида ҳам маъноси
кенгайганлигини, шунингдек, тилшуносликда семантик майдон каби тури ҳам
унинг илмий термин сифатида ишлатилиши кўринади.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2025) / ISSN 2181-1415
473
2. “Жамоа” –
қиёсланаётган уччала тилда ҳам ўз ичига қуйидаги
лексемаларни олади:
жамоа раҳбари (президенти), жамоа бошқаруви раҳбари
(менежер), тренер, тренер ёрдамчилари, ўйинчилар, жамоа шифокори, жамоа
ҳайдовчиси, жамоа ошпази ва бошқалар
.
1)
“Футбол ўйини” 2 таймдан иборат бўлади. Бундан ташқари “футбол
ўйини” семантик майдони ўз ичига
ўйинчи: дарвозабон, ҳимоячи, марказий ҳимоячи,
плеймейкер, ҳужумчи, ҳужум, ҳимоя, ўйин ҳолати (ўйиндан ташқари ҳолат), аут,
офсайд, бурчак тўпи, ўйин бузилиши ҳолати (штраф), карточкалар (сариқ. қизил),
судьялар: асосий судья, қанот судьялари ва бошқаларни
олади.
Юқоридагилардан кўриниб турибдики, айрим “Футбол ўйини” семантик
майдони билан боғлиқ бўлган лексемалар система ичида система тамойилига кўра
яна бир неча микромайдонларга бўлиниб кетади. Бундан ташқари
қоида бузилиши
семантик майдони мавжуд бўлиб, бу ҳам ўз доирасида иккига бўлинади:
а) судьянинг ваколатлари ва қарорлари; б) ўйинчиларнинг ҳаракатлари. Бир
-
биридан фарқлаш учун таклиф қилинган семантик майдон ҳудудлари маълум
функционал соҳаларда кесишиши мумкин, аммо бундай кесишма ҳар бир алоҳида
кўриб чиқилаётган ҳудуднинг "шахсий" маконини бузмайди.
Спорт соҳаси терминологиясини ривожлантириш учун унинг микромайдон
тизимини ҳосил қилиб, ўқув машғулотлари дастури доирасини қамраб олувчи
идеографик луғатларини ҳамда бутун соҳа макромайдон тизимидаги идеографик
луғатларни яратиш муҳимдир. Спортнинг оммалашган тури футбол лексик
бирликлари жамланган микроидеографик луғатларни яратиш, нафақат, футбол
соҳаси вакиллари, балки бутун футбол ишқибозлари учун ҳам аҳамиятли бўлиб,
бундай луғатлар ушбу ўйин тури терминларини тушунишни осонлаштришга ва
стандартлаштиришга имконият яратади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Бережная, Е. В. (2018).
Футбольная лексика в современном русском языке:
особенности
употребления
и
функционирования
.
Вестник
Московского
университета
.
2.
Kabakçı, A. (2015).
Football Discourse and Language Use in Fan Communication
.
Journal of Sports Studies.
3.
Crystal, D. (2008).
A Dictionary of Football Language
. Oxford University Press.
4.
Караулов
,
Ю
.
Н
. (2010).
Русский язык и языковая личность
. Москва:
Едиториал УРСС.
5.
Шайхиева, М. (2017).
Лингвомаданий tadqiqotlarda leksik
-semantik tahlil
.
Тошкент: Фан.
6.
Хужаназаров
,
Р
. (2021).
Zamonaviy o‘zbek sport termi
nologiyasining
shakllanishi va rivojlanishi
.
Тошкент
:
Фан
ва
технология
.
7.
Gottlieb, N. (2012).
Football Language and Globalization
. Cambridge University Press.
8.
Fairclough, N. (1995).
Critical Discourse Analysis: The Critical Study of Language
.
London: Longman.
