Бобур ғазаллари лексикаси бўйича конкорданс-луғат (116та ғазал мисолида)

Жамият

ва

инновациялар

–

Общество

и

инновации

–

Society and innovations

Journal home page:

https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Concordance Dictionary of Babur

’

s Gazelles (On the

example of 116 gazelles)

Shakhnoza ZIYAMUKHAMEDOVA

1

Tashkent State Law University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received February 2021
Received in revised form

28 February 2022

Accepted 15 March 2022

Available online

25 April 2022

This is an article about a small coordinated study based on

the poetic gems of the ruler and the poet, illuminated by

examples of themes from Babur

’

s poetry and giving some idea

of the lexical units. In addition, a low-frequency dictionary of

the most frequently used words in ghazals, as well as isafet

combinations, is given.

2181-

1415/©

2022 in Science LLC.

DOI:

https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol3-iss2-pp

24-30

This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Keywords:

statistical method,
vocabulary,

frequency dictionary,
concordance,

gazelle,

lyrics,

isafet combination.

Бобур ғазаллари лексикаси бўйича конкорданс

-

луғат

(116

та ғазал мисолида)

АННОТАЦИЯ

Калит сўзлар:

статистик усул,

лексика,

частотали луғат,
конкорданс,

ғазал

,

лирика,

изофали бирикмалар.

Шоҳ ва шоирнинг шеърий марваридлари асосида кичик

конкорданс тадқиқот ҳақидаги мақола бўлиб, унда Бобур
шеъриятидаги мавзулар мисоллари билан ёритилган,
лексик бирликлари тўғрисида бироз тушунча берилган.

Бундан ташқари, ғазалларда энг кўп қўлланган сўзларнинг

кичик частотали луғати ҳамда изофали бирикмалари

берилган.

1

acting associate professor, Tashkent State Law University, Tashkent, Uzbekistan

Жамият

ва

инновациялар

–

Общество

и

инновации

–

Society and innovations

Issue

–

3

№

2 (2022) / ISSN 2181-1415

25

Конкорданс

-

словарь по лексике газелей

Бабура

(На примере 116 газелей)

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

статистический метод,

лексика,

частотный словарь,

конкорд,

газель,

лирика,

изафетное сочетание.

Это статья о небольшом согласованном исследовании,

основанном на поэтических жемчужинах правителя и

поэта, освещенном примерами тем из поэзии Бабура и

дающая некоторое представление о лексических единицах.

Кроме того, дан низкочастотный словарь наиболее часто

употребляемых в газелях слов, а также изафетных

сочетаний.

Сўнгги йилларда компьютер технологиялари ривожланиши ва уларнинг

имкониятлари ортиши муносабати билан тилшунослар математик усул –

лингво

-

статистикага тобора кўпроқ мурожаат қилмоқдалар. Тилшуносликда статистик

усул шунчаки қўлланмайди, балки маълумотларнинг асосли ва

ишончли бўли

-

шини таъминлаш учун ишлатилади. У ҳамиша ўрганилаётган объектнинг

хусусиятлари, тузилиши ва бирон

-

бир жиҳатини тушуниш учун ҳамда мана шу

сифатли хулосалар воситасида тегишли назарий хулосаларга келиш ёки уларни

амалиётда қўллаш учун ишлатилади. Тилшуносликда статистик тавсиф ва статис

-

тик эксперимент лингвистиканинг барча назарий ҳамда амалий масала

-

ларини

ҳал

қиладиган универсал метод эмас, у мазкур масалаларни ҳал этишда бир

усулдир.

Бирон миллатнинг машҳур ёзувчи ёки шоири асарларидаги энг кўп

қўлланадиган, юқори частотали сўзларни аниклаш ҳам назарий, ҳам амалий

жиҳатдан муҳим. Машҳур ёзувчи ёки шоир тилининг частотали луғатидан ёзувчи

-

нинг сўз қўллашдаги маҳорати, индивидуаллиги, у яшаган давр адабий тили билан

муносабати,

адабий тилга қўшган ҳиссаси, сўз қўллашда бошқа ёзувчилардан

фарқли жиҳатлари ва бошқалар ҳақида маълумотлар олиш мумкин. Бундан

ташқари, частотали луғат тилнинг семантик, фонетик ва морфологик структура

-

сини лингвостатистик усулда ўрганишда назарий ва амалий жиҳатдан катта ёрдам

беради. Частотали луғат ёзувчи асарларини филологик жиҳатдан чуқурроқ тадқиқ

этиш имкониятини ҳам беради.

Ўзбек луғатшунослари, тилшунослари ва компьютер дастурчилари олдида

машҳур ёзувчи, шоирларимизнинг частотали луғатлари, бир неча ўн миллион

сўзшакл асосида ҳозирги ўзбек тилининг мукаммал алфавитли

-

частотали

луғатини тузишдек улкан ҳамда долзарб вазифалар турибди. Бобур асарларининг

тўлиқ частотали луғати, Бобур асарлари тилининг мукаммал луғатини яратиш ҳам

мана шундай вазифалардандир. Бунда Бобур асарлари тилини тадқиқ этиш йўли

билан унинг сўз қўллашдаги индивидуаллиги, у яшаган давр тилининг хусусият

-

лари, адабий тил билан муаллиф тили ўртасидаги муштараклик ва тафовут

кабиларни аниқлаш имконияти пайдо бўлади.

Биз ҳам Бобур ғазалларига

мурожаат қилишга қарор қилдик. Унинг

116 ғазали мисолида шеъриятининг лексикасини ўрганишга ҳамда кичик часто

-

тали луғат тузишга ҳаракат қилиб кўрдик. Бобур ғазалларида, биламизки, ҳаёт

-

нинг турли қирралари намоён бўлган. Жумладан, унинг лирикасидаги вафо, вафо

-

дорлик, бевафоликка тўхталадиган бўлсак:

Жамият

ва

инновациялар

–

Общество

и

инновации

–

Society and innovations

Issue

–

3

№

2 (2022) / ISSN 2181-1415

26

Не вафо умрумда ул жону жаҳондин кўргамен,

Ким вафо жондин кўрубтурким, мен ондин кўргамен?!

Ёки:

Сендек менга бир ёри жафокор топилмас,

Мендек сенга бир зори вафодор топилмас.

Ёки:

Ул вафосиз ёрдин чекмак не, яъни мунча ғам,

Ҳусн

аҳли, чунки, Бобур, дунёда бисёр эмиш.

Бобур тазод санъатидан фойдаланишда маҳорат кўрсатиб, зид маъноли икки

сўзни эмас, тўрт сўзни эмас, олти сўзни бир байтда қарама

-

қарши маъноларда ҳам

қўя

олган:

Нетгаймен ул рафиқ билаким, қилур басе,

Меҳру вафо –

рақибға, жавру жафо –

манга.

Байтдаги ўзаро зид маъноли тазод кўрсаткичларини кўрайлик:

рафиқ –

рақиб;

меҳр –

жавр;

вафо –

жафо.

Бобур ғазалларида вафо сўзи 18 марта, вафодор сўзи 2 марта, вафосиз,

бевафо сўзлари эса 4 марта қўлланган.

У она шаҳри, Ватани соғинчларини шеърда ифодалар экан, Ҳиндистон

шаҳаншоҳининг беихтиёр ўзининг андижонлик ғариблигига ишора бор:

Не ерда бўлсанг, эй гул, андадур чун жони Бобурнинг,

Ғарибингға

тараҳҳум айлагилким, андижонийдур.

Шоир шеъриятидаги толеъсизлик, ҳеч кимдан яхшилик кўрмаслик ҳолат

-

лари таъсирчанликни оширади:

Жонимдин ўзга ёри вафодор топмадим,

Кўнглумдин ўзга маҳрами асрор топмадим.

Ёки:

Неча даврон ғуссаси бўлғай менинг жонимга хос,

Кошки ўлса, доғи бу ғуссадин бўлсам халос!

Ёки:

Ким кўрубдур, эй кўнгил, аҳли жаҳондин яхшилиғ?

Кимки, ондин яхши йўқ, кўз тутма ондин яхшилиғ!

Ёки:

Юз жавру ситам кўрган, минг меҳнату ғам кўрган,

Осойиши кам кўрган мендек яна бир борму?!

Жамият

ва

инновациялар

–

Общество

и

инновации

–

Society and innovations

Issue

–

3

№

2 (2022) / ISSN 2181-1415

27

Лекин бунинг зидди бўлган ҳаётга

умид, ишонч, оптимистик кайфият ҳам

мавжуд:

Эй кўнгул, юз пора қилса ёр тиғи, ғам ема,

Лутф этиб, гар боғлар ўлса ёғлиғини ёр анга.

Ёки:

Жаҳондин манга ғам бўлса, улусдин гар алам бўлса,

Не ғам юз мунча хам бўлса, сенингдек ғамгусорим бор.

Ёки:

Ҳар

нечуктур умрни, Бобур, хуш ўткармак керак –

Ким, бу беш кун умр ғамгин бўлғали қилмас гари.

Бобур ғазалларининг асосий мавзуси телбаларча ошиқлик, ҳижрон, эҳтирос,

изтироблару куйиб

-

ёнишлардир.

Телба бўлмоқлиғддин ўзга чорае йўқтур манга,

Ул парирў ногаҳон ар чиқса уйдин ёсаниб.

Ёки:

Эшикингга бош урармен телбалар янглиғ юруб,

Эй пари, йўл бер висолингғаки, кетмай бош уруб.

Ёки:

Ғурбату

ҳижронға қолдим, оҳ, ул жон илгидин,

Жонға еттим эмди ғурбат бирла ҳижрон илгидин.

Ғазалларда

ишқ –

73,

ошиқ сўзи 12 марта, ёр –

71, пари сўзи 17 марта, ҳажр

сўзи 32 марта, ҳижрон сўзи эса 17 марта

қўлланган

.

Шоир ёрнинг нози, гул юзи, қаддини шундай чиройли ташбеҳлар билан

ифодалаган.

Қуёш

янглиғ юзунгга мендурурмен волаю ҳайрон,

Янги ойдек қошингға мендурурмен ошиқу

мойил.

Ёки

:

Қани

Ширин била Лайлики,сендан ноз ўрганса?

Қани

Фарҳоду Мажнунким, аларға ишқ ўргатсам?!

Ёки:

Гул юзунг эрур лола, вале, лолаи худрўй,

Тор оғзинг эрур ғунча, вале ғунчаи хандон.

Ғазалларида

шоир гул сўзини 45 марта, ноз сўзини 6, юз сўзини 68 марта,

зулф сўзи 27, соч сўзи 21 марта, лаб сўзи 16, кўз сўзи 60 марта, ораз сўзини

5 маротаба қўллаган.

Бобур лирикасида васл, висол ҳам алоҳида ўрин тутади.

Висоли лаззатидин руҳ топмоғлиқ эрур душвор,

Фироқи шиддатида йўқса жон бермакли осондур.

Ёки:

Висолинким тиларсен, нозини хуш тортғил, Бобур –

Ки, олам боғида топмоқ гули бехор мушкилдур.

Жамият

ва

инновациялар

–

Общество

и

инновации

–

Society and innovations

Issue

–

3

№

2 (2022) / ISSN 2181-1415

28

Ёки:

Васлининг қадрини чун билмади бу телба кўнгул,

Ҳажрининг

тиғи онинг юрагини тилса керак.

Шоир ғазалларида васл сўзи 24 марта, висол сўзи 10 маротаба қўлланган.

Шоир энг кўп мурожаат қилган мавзу кўнгил, жон, унинг кўйи эканлигини

англаш мушкул эмас.

Жонимдек ўзга жонни дилафгор кўрмадим,

Кўнглим киби кўнгулни гирифтор топмадим.

Ёки

:

Кўнгулни ишқ бузди, не асиғ панду насиҳатдин,

Менинг мажруҳ кўнглумга ярашмас ушбу марҳамлар.

Ёки:

Чархнинг мен кўрмаган жавру жафоси қолдиму?!

Хаста кўнглум чекмаган дарду балоси қолдиму?!

Шоир ғазалларида кўнгил сўзи 123 марта, жон сўзи эса 72 маротаба қўлланган.

Бобур яшаб ижод этган давр ўзбек ва тожик халқлари учун иккитиллилик

даври эканлиги мутахассислар томонидан эътироф қилинган. Ана шу ижтимоий

-

лисоний шароит туфайли ўзбек тилига тожикча лексик ва фразеологик воситалар

билан бир қаторда айрим тожикча морфологик аффикслар ҳам ўзлашган. Шулар

-

дан бири изофа ҳодисасидир. Бобурнинг ғазалларида ҳам жами 88 та изофали

бирикма қайд этилган:

Ёри вафодор

Махрами асрор

Қадди

хушхиром

Хатти мушкфом

Заҳри қотил

Шарбати юҳйил

-

изом

Зулфи паришон

Тарки ватан

Қоши

ёсин

Занжири ғам

Тиғи ситам

Висоли ёр

Қомати

шамшод

Бути қотил

Балои ишқ

Айши меҳнат

Аҳли жаҳон

Ороми жон

Толеи гумроҳ

Чархи кажрафтор

Фурқати хунхор

Овораи икки жаҳон

Чеҳраи зар

Тори мў

Дуди оҳ

Кунжи ғам

Юзи наврўз

Андишаи маҳол

Лолаи нуъмон

Сарви хиромон

Доғи бисёр

Гули бехор

Жоми ажал

Хатти сигаоқи(й)

Лаби хандон

Ёри жафокор

Зори вафодор

Васли шом

Расвои олам

Ёри дилнавоз

Қомати

раъно

Руҳи зебо

Қади

шохи гул

Шабҳои тор

Тарки ишқ

Донаи хол

Жамият

ва

инновациялар

–

Общество

и

инновации

–

Society and innovations

Issue

–

3

№

2 (2022) / ISSN 2181-1415

29

Ёри нодон

Сарви сийминтан

Сарви қад

Даҳри дун

Зоти пок

Сарви равон

Мақтули ҳижрон

Сарви боло

Рухсораи зебо

Мояи савдо

Дунёи фарсуда

Шамъи ҳижрон

Хотири хуррам

Жумлаи олам

Пири ноболиғ

Даъвои ҳусн

Овози чангу най

Бути Чин

Тарки диёр

Жумлаи олам

Шароби ноб

Кўйи жаннат

Шўхи базморо

Тарки ишқ

Шоми ҳижрон

Субҳи васл

Шоми ҳажр

Жисми зорим

Телбаи ҳайрон

Ҳажри

қотил

Дарди муҳлик

Телбаи ҳайрон

Лутфи намоён

Чанги ғам

Балои жон

Ўқи равон

Умри жовидон

Шоми фурқат

Меҳнати ҳижрон

Бобури гумраҳ

Гўшаи хол

Қомати

шамшод

Бобур шеъриятида изофали бирикмаларнинг кўп қўлланиши сабаби, авва

-

ламбор, ўша давр тилининг анъанаси бўлса, иккинчидан, Бобур ҳам бошқа ижод

-

корлар сингари тасвирнинг тантанавор, тилининг таъсирли бўлишига интил

-

ганидир.

Бобур ғазалларида энг кўп қўлланган сўзларнинг частотаси:

Кўнгил –

123

Ишқ –

73

Жон –

72

Ёр –

71

Юз –

68

Кўз –

60

Гул –

45

Ҳажр

–

32

Вафо –

18

Ҳижрон

–

17

Пари –

17

Лаб –

16

Қуёш

–

15

Бало –

15

Ошиқ –

12

Фироқ –

12

Лола

–

11

Висол –

10

Ғам

–

27

Зулф –

27

Васл –

24

Жафо –

24

Дард –

24

Соч –

21

Олам

–

21

Жаҳон –

19

Сўз

–

7

Фалак –

6

Ноз –

6

Ораз –

5

Фарёд –

5

Дунё –

4

Хаста –

3

Булбул –

3

Жамият

ва

инновациялар

–

Общество

и

инновации

–

Society and innovations

Issue

–

3

№

2 (2022) / ISSN 2181-1415

30

Қизиғи, шоҳ сўзи шоирнинг ғазалларида фақат 2 жойдагина, султон сўзи бир

жойда учраган.

Конкорданс кейинги тадқиқотлар учун жиддий замин тайёрлаб беради.

Хулоса қилиб айтганда, лингвистик статистика, частотали луғат ва конкорданслар
муаллиф тилининг ўзига хос хусусиятлари, унинг тилидаги юқори ва кам часто

-

тали сўзларнинг нисбати, адиб ёки шоирнинг сўз қўллашдаги маҳорати, бошқа

-

лардан фарқли ва муштарак жиҳатларини ўрганишда, ёзувчи, шоир тилининг
мукаммал изоҳли луғатини яратишда ишончли манба бўлиб хизмат қилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:

1.

Аманлаев

А.Х., Шукурова

Ф.Х. Литературное наследие Бабура и его

жизненный путь. Интеллектуальное наследие Бабура и современность., Сборник
статей и тезисов докладов Международной научно

-

практической конференции

(28 февраля 2020 года), стр. 68–

71.

2.

Иброҳимов

А. Частотали луғат ва конкорданс яратишда компьютер

технологияларининг аҳамияти, Тилшуносликнинг долзарб масалалари, Илмий
мақолалар тўплами, 3

-

сон, Т., 2006 йил. 193–197 бетлар

3.

В.

Раҳмонов. Бобур шоҳ ва адиб. “Маърифат” газетаси, 28.04.2012.

4.

Г

.

Гулямова. “Til –

huquqning yasha

sh sharti”.

Yuridik fanlar axborotnomasi.,

2021-yil, 4-son.

5.

Д

.

Расулмухамедова

,

Л

.

Турабаева. “Выражение

идеи

свободы

в

творчЕСТВЕ

Гафура

Гуляма” –

Academic research in educational sciences, 2022

–

№3, 530–

536

стр

.

6.

У.

Пулатова. Отбор и описание лингвистических средств, представленных

в уголовно

-

процессуальных документах –

Общество и инновации, 5/S, 2021. –

С. 30–

38.