Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
The system of exercises of teaching professionally
oriented english on the basis of cluster approach in the
field of natural sciences in academic lyceum
Charos ADILOVA
1
Gulistan State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received February 2021
Received in revised form
28 February 2022
Accepted 15 March 2022
Available online
25 April 2022
The process of teaching a foreign language is directly based
on exercises, and the development and implementation of a
system of exercises in accordance with the purpose of teaching
a foreign language is one of the factors determining the
effectiveness of education. This article analyzes the proposed
system of exercises in teaching professionally oriented English
in the field of natural sciences based on a cluster approach with
the analysis of local and international research on the teaching
of English in the pre-university system a and provides examples
to exercises.
2181-
1415/©
2022 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol3-iss2-pp
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
cluster approach,
exercise,
exercise system,
language exercises,
speech exercises,
receptive speech,
productive speech.
Akademik litsey tabiiy fanlar y
o‘
nalishida ingliz tilini
klasterli yondashuv asosida mutaxassislikka mos
o‘
qitish
mashqlar tizimi
ANNOTATSIYA
Kalit s
o‘
zlar:
klasterli yondashuv,
mashq,
mashqlar tizimi,
til mashqlari,
nutq mashqlari,
reseptiv nutq,
produktiv nutq.
Xorijiy tilni
o‘
qitish jarayoni bevosita mashqlarni bajarish
asosiga quriladi va xorijiy tini
o‘
qitish maqsadiga muvofiq
mashqlar tizimini ishlab chiqish va unga amal qilish ta’lim
samaradorligini belgilovchi omillardan biridir. Ushbu maqolada
oliy ta’limg
acha b
o‘
lgan tizimda ingliz tilini mutxassislikka mos
o‘
qitish borasidagi mahalliy va xalqaro tadqiqotlarni tahlil qilish
bilan tabiiy fanlar y
o‘
nalishida ingliz tilini klasterli yondashuv
1
trainee researcher, department of Educational psychology, Gulistan State University, Gulistan,
Uzbekistan
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
3
№
2 (2022) / ISSN 2181-1415
156
asosida mutaxassislikka mos
o‘
qitishda taklif etilgan mashqlar
tizimi tahlil qilinadi va misollar bilan mustahkamlanadi.
Система упражнений обучения профессионально
-
ориентированному английскому языку на основе
кластерного подхода в области естественных наук
академического лицея
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
кластерный подход,
упражнение,
система упражнений,
языковые упражнения,
речевые упражнения,
рецептивная речь,
продуктивная речь.
В основе процесса обучения иностранному языку лежат
непосредственные упражнения, а разработка и внедрение
системы упражнений в соответствии с целью обучения
иностранному языку является одним из факторов,
определяющих эффективность обучения. В данной статье
анализируется предлагаемая система упражнений в
обучении профессионально
-
ориентированному английскому
языку в области естественных наук на основе кластерного
подхода с анализом отечественных и зарубежных
исследований по преподаванию английского языка в
довузовской системе обучения и подкрепляется с примерами.
Zamonaviy metodikada chet tillarini
o‘
qitish jarayoni ketma-ket bajariladigan
mashqlarning uzluksiz zanjir sifatida qaraladi. Mashqlarning bajarilish sifati chet tilidagi
nutq faoliyatini
o‘zlashtirishdagi muvaffaqiyatga ta’sir qiladi. Mashqlar chet tillar
ni
o‘
qitish faoliyati xususiyatidan kelib chiqib til materiali va
o‘
qitish
o‘
rtasidagi aloqa
vazifasini bajaradi. Boshqacha aytganda, mashqlar nafaqat til materialini
o‘
zlashtirish,
balki nutqning har xil turlarini egallash vositasi hamdir. Chet til
o‘
rganish mashqlar
bajarishdan iborat jarayondir deyilsa, mubola
g‘
a yoki xato b
o‘
lmaydi. Bu
–
mashqning
dinamika (harakat) tarafi. Uning statika (holat) jihati
–
darslikda o ‘quv materiali tarzida
tashkil etilganligidadir [1].
Mashq tushunchasi ostida S.F.
Shatilov “Ta’lim sharoitida maxsus tashkil etiladigan
bir yoki k
o‘p martalik nutq yoki til xarakteridagi bir qator operatsiyalar yoki harakatlar”
ni tushunadi [2].
Mashq yoki topshirish (1) (a) faqat ishtirokchilar
o‘
rtasidagi birgalikdagi harakat
natijasida erishish mumkin b
o‘
lgan maqsadga, (b) birgalikdagi harakatni tizimlashtirish
va ketma-
ketlashtirish mexanizmiga va (d) ma’no almashinuviga qaratilgan; (2) o‘
quvchi-
lardan ma’lum ish rejalarini bajarish jarayonida o‘
rganilayotgan tilni tushunish, boshqa-
rish va/yoki ishlab chiqarishni talab qiluvchi til
o‘
rganishdagi mashaqqatlarga ega
sinfdagi topshiriq yoki faoliyat [3].
Psixologlar mashqlarni muayyan harakatlar yoki harakat turlarini ularni
o‘
zlash-
tirish maqsadida tushunishga asoslangan va ongli nazorat va t
o‘g‘
rilash bilan birga
kechadigan takroriy bajarish deb tushunishadi [4].
I.L. Bim mashqlarda elementlarni
o‘
zlashtirish uchun
o‘
quvchining xorijiy til tizimi
elementlarini
o‘
zlashtirish b
o‘
yicha
o‘
quv faoliyatini tashkil etishning minimal birligini
k
o‘
radi.
O‘
rganish birliklari
o‘
quvchilar faoliyatida bevosita material birliklaridan foyda-
lanish usulini gavdalantiradi [5].
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
3
№
2 (2022) / ISSN 2181-1415
157
Mashqlar bir-biri bilan chambarchas bo
g‘
liq b
o‘
lib,
o‘
z tizimini tashkil qiladi. Aytish
mumkinki, mashqlar tizimi
o‘
qitish tizimining asosi b
o‘
lib, k
o‘
nikma va malakalarni
shakllantirishda
o‘quvchilarning aniq ta’lim maqsadiga erishishga qaratilgan birgalikdagi
va
o‘
zaro bo
g‘
liq harakatlarini ifodalaydi. Mashqlar tizimining majburiy belgilari: butun
tizimning ilmiyligi va kommunikativ y
o‘
naltirilganligi, mashqlarning
o‘
zaro bo
g‘
liqligi, til
materiali va nutqiy faoliyatning izchilligi va takrorlanishi.
Respublikamizda akademik litsey
o‘
quvchilarining ingliz tilidan leksik kompeten-
siyasini rivojlantirishda lingvistik lu
g‘
atlardan foydalanishni tadqiq qilgan Sh.T. Butayev
akademik litseyda leksikani
o‘
qitishdagi mashqlarni predmetlardan foydalanish asosidagi
mashqlar, rolli
o‘
yinlar, intellektual
o‘
yinlar, didaktik
o‘
yinlar kabi turlarga b
o‘
lgan. U
o‘
z
tadqiqotida akademik listey
o‘
quvchilari maktab
o‘
quvchilariga nisbatan kattaroq yoshda
b
o‘
lishlariga qaramasdan, ular uchun ham s
o‘
zlarni
o‘
yinlar orqali
o‘
zlashtirishga qizi-
qishlarini hamda ular uchun ham bunday usul juda ham samarali ekanligini tajribalar
k
o‘
rsatib berganligini qayd etgan [6].
Bundan tashqari, A.A. Isoqov akademik litsey
o‘
quvchilarining ingliz tilida
grammatik k
o‘
nikmalarini takomillashtirish texnologiyasi b
o‘
yicha tadqiqot olib borgan
va chet tili grammatikasini kommunikativ y
o‘
nalishda
o‘
qitishga q
o‘
yiladigan zamonaviy
lingvometodik talablardan kelib chiqib maxsus mashq turlarini taklif etgan [7].
Yana bir tadqiqotchi N.J. Shirinova ingliz tili darslarida akademik litsey
o‘
quvchi-
larining bilish faolligini oshirishda
o‘
ziga xos metod va uslublar haqida izlanishlar olib
borgan va mashqlarga
o‘
quvchilarning bilish faolligini oshirishdagi eng muhim
vositalardan biri deb qaragan [8].
Hamd
o‘
stlik mamlakatalaridan N.M. Smirnova ixtisoslashtirilgan maktab
o‘
quvchi-
larining fandan xabardorlik kompetensiyasini xorijiy til vositasida shakllantirish
borasida tegishli mashqlar tizimini ishlab chiqqan va u quyidagicha k
o‘
rinishga ega [9]:
Til mashqlari
Fonetik, leksik va grammatik k
o‘
nikma va
malakalarni shakllantirish
Nutq mashqlari
O‘
qish, gapirish, yozish va tinglash k
o‘
nikma
va malakalarini shakllantirish
Matn bilan aloqador va aloqador b
o‘
lmagan
mashqlar
Iqtisodiyotga tegishli ma’lumotlarni olish
bilan matnlarni tarjima qilish va sharhlash
k
o‘
nikmalari va malakalarini shakllantirish
L.M. Milovanova
o‘
zining maktab yuqori sinflarida xorijiy tillarni ixtisoslikka mos
holda
o‘
qitish borasidagi tadqiqotida maxsus mashqlar va topshiriqlar bankini
o‘
quv
maqsadini amalga oshirishdagi eng muhim vositalardan biri deb hisoblaydi va ular turli
xil nutq faoliyatlariga y
o‘nalirilishi lozimligini ta’kidlaydi. Muallif topshiriqlarni kom
-
munikativ mashqlar deb tushunib, ular til shakllariga emas, balki mazmunga y
o‘
nal-
tirilishi maqsadga muvofiq deb hisoblaydi va nutq faoliyatining reseptiv va produktiv
shakllarini alohida guruhlar sifatida tasniflaydi (1-jadavl) [9].
1-jadval
Reseptiv nutq faoliyati
Produktiv nutq faoliyati
O‘
qish
Tinglash
Gapirish
Yozish
–
matndagi maxsus ma’lumotlarni topish bilan –
vazifaviy kommunikativ mashqlar;
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
3
№
2 (2022) / ISSN 2181-1415
158
bo
g‘
liq mashqlar;
–
matndagi barcha asosiy va ikkinchi darajali
faktlarni t
o‘
liq va t
o‘g‘
ri tushunish;
–
ijtimoiy interaktiv mashqlar;
Mashqlarni tasniflash va turlarga ajratish b
o‘
yicha, turlicha qarashlarni
o‘
rganib,
tahlil qilib hamda tadqiqotimiz oldiga q
o‘
yilgan maqsad va vazifalardan kelib chiqib,
tabiiy fanlar y
o‘
nalishida q
o‘
llaniladigan bilim, k
o‘
nikma va malaka mashqlariga ajratdik
(1-rasm).
1-rasm
2-jadval
Quyida ushbu tasnifni jadval k
o‘
rinishida havola qilamiz:
BILIM
Til kompetensiyasi
(fonetika,
grammatika,
leksika) ni
rivojlantirishga
qaratilgan
reproduktiv
mashqlar
Fonetika
:
–
berilgan s
o‘
zlarni mos transkripsiyasi bilan moslang;
–
berilgan fe’llarni talaffuz qoidalariga asosan berilgan uchta guruhga
ajrating;
–
juftlikda ishlang va berilgan s
o‘
zlar talaffuzini mashq qiling;
–
tinglang va berilgan rasmlar qatoridan talaffuz qilingan s
o‘
zlarni toping;
–
talaffuz qilingan s
o‘
zlarni talaffuz piramidasi b
o‘
yicha belgilang.
Grammatika:
–
berilgan gaplar asosida umumiy va maxsus s
o‘
roq gaplar tuzing;
–
berilgan jadvalni kuzating va ikki turdagi
o‘
tgan zamon shakllarining
ishlatilish holatlarini solishtiring. Qoidalarni ishlab chiqishga harakat qiling;
–
berilgan s
o‘
zlardan foydalanib, kerakli zamonlarda gaplar tuzing;
–
qavs ichidagi fe’llar (sifatlar)ni gapga mos shakllarga o‘
zgartirib q
o‘
llang.
–
guruhda ishlang va berilgan matndagi grammatikaga oid 5 ta xatoni
toping;
–
grammatikaga oid testni ishlang;
Leksika
–
berilgan s
o‘
zlarni sinonim/antonim/ tarjima/ izoh/ rasmlari bilan
moslashtiring;
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
3
№
2 (2022) / ISSN 2181-1415
159
–
matnda berilgan rasmlarni leksik birliklarga aylantiring;
–
leksikaga oid testni ishlang;
–
berilgan aralash harflardan mavzuga oid s
o‘
zlarni tuzing;
–
berilgan s
o‘zlar qatoridan “ortiqcha”sini ajrating;
–
berilgan s
o‘
zlardan boshqa s
o‘
z turkumlariga oid s
o‘
zlar yasang;
–
berilgan s
o‘
zlardan foydalanib, matndagi b
o‘
shliqlarni t
o‘
ldiring;
–
berilgan gaplarni ona tilingizga tarjima qiling;
–
krossvordni yeching;
–
harflar qatorida yashiringan mavzuga aloqador s
o‘
zlarni toping.
K
O‘
NIKMA
Reseptiv nutq
(
o‘
qish, tinglash)
kompetensiyasini
rivojlantirishga
qaratildan
mashqlari
O‘
qish/tinglash:
Matn oldi mashqlar:
–
matn sarlavhasiga va berilgan rasmlarga qarang va matn nima haqida
ekanligini taxmin qiling;
Matndan keying mashqlar:
–
matnni
o‘
qing/tinglang va savollarga javob bering;
–
matnni
o‘
qing/tinglang va berilgan gaplarning t
o‘g‘
ri yoki not
o‘g‘
ri
ekanligini aniqlang;
–
matnni
o‘
qing/tinglang va jadvalni t
o‘
ldiring;
–
matn asosida testni yeching;
MALAKA
Produktiv nutq
kompetensiyasini
rivojlantirishga
qaratilgan
mashqlar
Gapirish:
Shartli-kommunikativ mashqlar:
–
juftlikda ishlang va berilgan vaziyat asosida dialog tuzing;
–
guruhda ishlang va berilgan vaziyatni sahnalashtirib, ijro eting (rolli
o‘
yinlar);
Sof kommunikativ mashqlar:
–
yozilgan mavzu doirasida 1 daqiqa davomida gapiring (short talks);
–
mutaxassislikka oid buyum rasmini guruhning boshqa a’zolari topishi
uchun tasvirlang (show and tell);
–
kimyo/ biologiya laboratoriyasida ishlash xavfsizlik texnikasi haqida
taqimot qiling;
–
guruhda ishlang va berilgan mazvu yuzasidan k
o‘p ma’lumotlarni taqdim
qilish musobaqasini tashkillashtiring.
Yozish
:
Shartli kommunikativ mashqlar:
–
matnni
o‘
qing va matnning qisqacha mazmunini yozing;
–
berilgan matnga xulosa yozing;
–
o‘
qituvchingiz/d
o‘
stingizga berilgan holat b
o‘
yicha xat yozing;
Sof kommunikativ mashqlar:
–
laboratoriyada ishlash qoidasi b
o‘
yicha eslatma yozing;
–
o‘
zlashtirilgan mavzu yuzasidan bayon yozing.
Matnlar tizimini ishlab chiqishda va amalda q
o‘
llashda bosqichma-bosqichlilik,
juftlik va guruhlarda ishlash, matnlarning autentliligi, k
o‘
rgazmaliligi tamoyillariga
ergashildi. Dastlab bilimlarning til kompetensiyalari shaklida berilishi keyingi bosqichda
reseptiv mashqlarni bajarish orqali nutq kompetensiyasi k
o‘
nikmalarini rivojlantirishga
zamin yaratadi. S
o‘
ngra oxirgi bosqichda egallangan k
o‘
nikmalar shartli va sof
kommunikativ mashqlar bajarilishi bilan malakaga aylantiriladi. Bu mashqlarning
bosqichlilik tamoyiliga mos ekanligini k
o‘
rsatadi.
O‘
quvchilarning yosh xususiyatlaridan kelib chiqib, mashqlarni tashkil qilishda
k
o‘
rgazmalilik va
o‘yin usullariga katta e’tibor berildi. Quyidagi kimyo laboratoriya
xonasiga tegishli predmetlarning xorijiy tilda nomlanishi va ularning vazifalarini
tasvirlash topshiri
g‘
ida ushbu predmetlarning ramslaridan k
o‘
rgazmali foydalanildi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
3
№
2 (2022) / ISSN 2181-1415
160
Akademik litsey tabiiy fanlar y
o‘
nalishida ingliz tilini klasterli yondashuv asosida
o‘
qitishga doir mashq va topshiriqlarga misollarni keltirib
o‘
tamiz.
Mashqlarning noodatiy shakllarda berilishi
o‘
quvchilar diqqatini jalb etishda katta
yordam berishi aniqlandi. Bu mashqda uzluksiz harf ketma-ketligidan tirik organiz-
mlarga xos 7 ta belgini ajratish s
o‘
raladi.
The names of the seven characteristics for living things are hidden in
wordsnake. The scientific term for a living thing is also in the wordsnake. Draw lines
between the words to separate them.
Mutaxassislikka oid atamalarni
o‘
qitishda ularni izohlari bilan moslashtirishda
ham noodatiy usullar mashqlarning samaradorligini oshirishini quyidagi mashqda
k
o‘
rish mumkin. Bu mashqda kimyo faniga oid atamalar izohlari 1-shaxs sifatida berilgan
va
o‘
quvchilardan bu izohlar qaysi atamaga tegishli ekanligini topish s
o‘
raladi.
What am I? Choose from
:
compound, element, formula, reaction, salt, solution,
symbol, water
.
a.
I’m a substance that consists of only one type of atom. I’m an
........................
b.
I’m one or two letters representing a chemical substance. I’m a ........................
c.
I’m a substance consisting of two or more elements chemically combined.
I’m a ........................
d.
I’m a set of letters and
numbers showing the elements that a substance is made
of. I’m a ........................
Quyidagi mashqni bajarishda
o‘
quvchilar 2 guruhga b
o‘
linishadi va ikki guruhdan
vakillar navbatma-navbat doskaga chiqishadi. Doskaga chiqqan
o‘
quvchi mutaxassislikka
oid s
o‘
zlar yozilgan kartalardan birini tanlaydi va guruhdoshlariga shu s
o‘
zni topishga
yordam beradigan 3 ta s
o‘
z aytadi. Har bir guruhga belgilangan s
o‘
zlarni topish uchun
5 daqiqadan vaqt ajratildi.
Reseptiv mashqlardan na’munalar:
Read the passage and give each paragraph a title by putting the correct
number in the box. Choose from the following.
Composition of atoms
Phase changes
States of matter
MICROSCOPE
Magnify, glass, lens
ZOOLOGY
science, animals,
study
HOMEOSTASIS
balance, organism,
environment
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
3
№
2 (2022) / ISSN 2181-1415
161
Definition of matter
Properties of matter
Say if the following statements are true (T), false (F) or not mentioned (NM) in
the text.
1. A physical change involves changes in composition and in properties.
2. Chemical changes are usually accompanied by the liberation or the absorption of
energy, in the form of light, heat or electricity.
3. Atoms undergo changes in the course of chemical reactions.
Xulosa qilib aytganda, mashqlar bir-biri bilan chambarchas bo
g‘
liq b
o‘
lib,
o‘
z
tizimini tashkil qiladi. Aytish mumkinki, mashqlar tizimi
o‘
qitish tizimining asosi b
o‘
lib,
k
o‘
nikma va malakalarni shakllantirishda
o‘quvchilarning aniq ta’lim maqsadiga
erishishga qaratilgan birgalikdagi va
o‘
zaro bo
g‘
liq harakatlarini ifodalaydi. Mashqlar
tizimining majburiy belgilari: butun tizimning ilmiyligi va kommunikativ y
o‘
nal-
tirilganligi, mashqlarning
o‘
zaro bo
g‘
liqligi, til materiali va nutqiy faoliyatning izchilligi va
takrorlanishidir
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
J.
Jalolov “Chet til o‘qitish metodikasi” Toshkent “O‘
qituvchi 2012
–
B. 14.
2.
Т.П.
Фролова (2016). Комплекс упражнений в обучении иноязычной
диалогической
речевой
деятельности
на
основе
профессионально
-
ориентированной информации. Вестник Костромского государственного
университета. Серия: Педагогика. Психология. Социокинетика, 22 (2), –
C. 194.
3.
Li 2000:32 Lee, J. 2000. Tasks and Communicating in Language Classrooms. New
York: McGraw-Hill.
4.
Беспалько
В.П. Слагаемые педагогические технологии. –
Москва:
Педагогика, 1989. –
C. 192.
5.
N. Shamov Methods of teaching foreign languages: Society. course / resp. ed. A.
–
M.: AST Moscow; Publishing house East-West, 2008.
–
P. 253.
6.
Sh.T. B
o‘tayev “Akademik litsey o‘
quvchilarining ingliz tilidan leksik
kompetensiyasini rivojlantirishda lingvistik lu
g‘atlardan foydalanish metodikasi”, dis.
T., 2018,
–
B. 85.
7.
A.A.
Isoqov “Akademik litsey o‘
quvchilarining ingliz tilida grammatik
k
o‘nikmalarini takomillashtirish texnologiyasi” dis.
T., 2008.
–
78.
8.
N.J.
Shirinova “Ingliz tili darslarida akademik litsey o‘
quvchilarining bilish
faolligini oshirish”, dis.
T., 2006.
9.
N.M. Smirnova
«Формирование информационно
-
предметной компетентности
учащихся средствами иностранного языка)»
Нижний Новгород
–
2012,
–
C. 115.
10.
L.M. Milovanova
«Профильно
-
ориентированное обучение иностранным
языкам (английский язык, старшая ступень средней школы)»
дис. Волгоград
–
2006
–
С.
162.
