SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
67
ISLOM BANKLARINING XUSUSIYATLARI VA O’ZBEKISTONDA
JORIY ETISHNING ISTIQBOLLARI
Bobakulov Jaxongir
O’zbekiston Respublikasi Bank – moliya
akademiyasining magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14880909
Аnnotаtsiya
Maqolada islom banklarining ayrim jixatlari oʼrganilgan, asosiy
vositalarining xususiyatlari tavsiflangan, ularning afzalliklari va kamchiliklari
aniqlangan. Turli mamalakatlarda islom banki faoliyatining tajribasi oʼrganilgan
va Oʼzbekistonda islom banklarini joriy etish istiqbollari taxlil qilingan.
Kalit suzlar:
islom banki, mudaraba, ijara, istisna, murabaha, salam,
(riba)foiz, depozit.
O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sishi va barqarorligi islom banklarining
muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekistonda
so‘nggi yillarda iqtisodiy o‘sish sur'ati yuqori bo‘lib, turli sanoat va xizmatlar
sektorlari rivojlanmoqda. Bu, o‘z navbatida, moliya xizmatlariga talabni oshiradi.
Islom banklari iqtisodiyotning turli sohalarida (masalan, qishloq xo‘jaligi, sanoat,
kichik va o‘rta biznes) sarmoya kiritish va kreditlashni qo‘llab-quvvatlaydi.
Islom banklarining faoliyatini ta'minlash uchun iqtisodiy barqarorlik,
inflyatsiyaning past darajasi va pul-kredit siyosatining samaradorligi muhimdir.
O‘zbekiston markaziy banki tomonidan amalga oshirilayotgan pul-kredit
siyosatining samaradorligi islom banklarining operatsiyalarini muvofiqlashtirish
va ularning rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonning so‘nggi yillarda
inflyatsiyani kamaytirish va valyuta kursini barqarorlashtirishga qaratilgan
siyosatlari islom banklarining faoliyatiga ijobiy ta'sir qilishi mumkin.
Islom banklarining muvaffaqiyatli ishlashi uchun yaxshi rivojlangan va
diversifikatsiya qilingan moliyaviy bozorlar zarur. O‘zbekistonda moliya sektori
rivojlanayotgan bo‘lsa-da, u hali to‘liq global standartlarga javob bermaydi.
Shunga qaramay, islom banklarining rivojlanishiga oid normativ va huquqiy
bazaning shakllanishi, shu jumladan, islomiy moliya bozorlarining rivojlanishi,
davlat tomonidan moliyaviy bozorlarni tartibga solish va ular uchun maxsus
qoidalar ishlab chiqilishi bu sektorga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.
Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2023 yil 11 sentyabrdagi PF-158-
sonli «O’zbekiston-2030» strategiyasi to’gʼrisida»gi Farmonida bank tizimida
islohotlarni jadallashtirish, bank xizmatlari bozori hajmini oshirish va sohada
raqobatni rivojlantirish maqsadida kamida 3 ta tijorat banklarida islom moliyasi
meʼzon va tartiblarini joriy etish, islom moliyasining qonuniy asoslarini
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
68
shakllantirish belgilangan
1
.
Oʼzbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2023 yildagi hisobotiga
koʼra, Islom taraqqiyot banki bilan Oʼzbekistonda banklar tomonidan islomiy
moliyalashtirishga oid xizmatlarni koʼrsatish tizimini joriy qilish yoʼnalishlarida
xam hamkorlik olib borilmokda. Xozirgi kunda, O‘zbekistonning 12 ta banki,
jumladan, “Agrobank”, “O‘zsanoatqurilishbank”, “Mikrokreditbank”, “Ipak yo‘li”
banki va boshqalar xususiy sektorni rivojlantirish bo‘yicha Islom korporatsiyasi
kredit liniyalari orqali murobaha xizmatlarini ko‘rsatmoqda. “Trastbank"ning
Trast Muamalat shuba korxonasi islomiy lizing xizmatlarini taqdim etmoqda
2
.
Oʼzbekistonda moliyaviy banklarni joriy etish va bank-moliya tizimiga islomiy
moliyalash tamoyilining tatbiq etilishi moliyalashtirishni yanada kengaytirish,
ayniqsa, kichik va oʼrta biznesni rivojlantirish, real ishlab chiqarishni
ragʼbatlantirish, shuningdek ijtimoiy adolatni mustahkamlash, muqobil
moliyaviy mahsulotlar paydo boʼlishi hisobiga aholining moliyaviy xizmatlardan
foydalanish imkoniyatini kengaytiradi.
Islom bankining an'anaviy bank ishi o'rtasidagi asosiy farq shundaki, Islom
banki shariat tamoyillariga asoslangan bo'lsa, an'anaviy bank ishi faqat inson
tomonidan yaratilgan. Shunday qilib, mahsulotlarning xususiyatlari va biznes
yondashuvi kabi operatsiyalarning barcha jihatlari shariat qonunlaridan kelib
chiqqan bo'lib, bu an'anaviy banklarnikidan sezilarli farqga olib keladi.
Islom banki foyda ko'ruvchi tashkilot bo'lsa-da, Islom shariati qoidalariga
murosaga kelmaydi. Islomiy bank ishi odatdagi foizga asoslangan banklar
singari narx belgilash va pul ayirboshlash va foiz olishga asoslanmagan, balki u
tovar va xizmatlar sotiladigan va shariatga muvofiq foyda olish uchun tavakkal
qilib sarmoya kiritiladigan savdo tizimidir
3
.
Islom banki shariat printsiplariga asoslangan boʼlib, asosiy printsiplaridan
biri – foiz olishni taʼqiqlashdir. Bu esa, musulmon qonunlariga koʼra, ijtimoiy
adolat va tenglikni taʼminlashga qaratilgan.
Islomiy bank (riba)foiz shaklida mukofot olish, investitsiya depozitining
qaytarilishini yoki daromadini kafolatlash, tamaki, alkogol mahsulotlari, qurol-
yarog‘lar va o‘q-dorilar ishlab chiqarish savdosi, qimor o‘yinlari kabi
faoliyatlarni moliyalashtirish (kreditlash) huquqiga ega emas, shuningdek, Islom
moliya prinsiplari bo‘yicha kengash tomonidan moliyalashtirish (kreditlash)
taqiqlangan boshqa turdagi tadbirkorlik faoliyatini ham amalga oshira olmaydi.
1
https://lex.uz/ru/docs/6600413
2
https://cbu.uz/upload/medialibrary/c2e/jcu9sa4tbwawr6xfqqnyn4ivpbc7s2l1/Yillik-hisobot-2024.pdf
3
Akhmadjonov O. et al. Islom banki va an’anaviy banklar o ‘rtasidagi farqlar //Oriental renaissance:
Innovative, educational, natural and social sciences.
– 2022. – Т. 2. – №. 10-2. – С. 755-761.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
69
Islom foizni foyda olishning bir shakli sifatida qoralaydi, shuningdek Islom
bankining yana bir muhim printsipi – islom qonunlariga zid boʼlgan
faoliyatlarga, masalan, alkogol yeki chuchqa go’shti ishlab chiqarishga
investitsiya kiritishni taʼqiqlashdir.
Islom banki jismoniy va yuridik
shaxslarning mablagʼlarini jalb qilib, ularni biznes subʼyektlariga investitsiya
sifatida yo’naltiradi, bu esa aylanma yoki asosiy kapitalni moliyalashtirishga
qaratilgan. Yaʼni, Islom banki gʼarb banklarining moliyaviy vositachilik
vazifalarini bajaradi. Farqi shundaki, bu vazifalar qanday bajarilishi, mablagʼlar
qanday oshirilishi va ular qanday ishlatilishiga bogʼliq. Gʼarb banklaridan farqli
o’laroq, islom banki depozitlar bo’yicha foiz to’lamaydi
4
.
Islom
bankida
quyidagi asosiy vositalar ajratiladi:
• musharika,
• mudoraba,
• ijara,
• istisno,
• salam,
• murobaxa.
Umumlashtirilgan holda, islom banki vositalarining xususiyatlari,
afzalliklari va kamchiliklari 1-jadvalda keltirilgan
5
.
4
Chernoskutov F. А. Islamskiy banking: osobennosti i perspektivы vnedreniya v Rossii //Vesennie dni nauki: sbornik
dokladov Mejdunarodnoy konferentsii studentov i molodыx uchenыx.—Ekaterinburg, 2023. – Izdatelьstvo Izdatelьskiy
Dom «Аjur», 2023. – S. 1246-1249.
5
Широкова, К. С. Исламский банкинг: мировой опыт и перспективы распространения в России / К. С.
Широкова, А. В. Рыжова // Ислам в Сибири: вызовы времени: сборник докладов Международной научной
конференции, Омск, 12–13 мая 2016 года. – Омск: Омский государственный технический университет, 2016. –
С. 79-82.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
70
1-jadval – Islom bankiniing vositalarini tahlil qilish
Vosita
Tavsifi
Afzalliklari
Kamchiliklari
Musharaka
Tadbirkor va bank
qo’shma
korxona
tashkil qiladi, uning
foydasi va zararini
har bir tomonning
kiritgan
kapitaliga
nisbatan
proportsional boʼladi
(bu
izoh
shuni
anglatadiki,
ham
tadbirkor ham bank
o’zlarining
sarmoyalari
miqdoriga
koʼra
korxonaning
foydasidan
yoki
zararidan
manfaatdor bo’ladi).
Bu usul karvon savdosi
davridan
qoʼllanib
kelinadi, demak, uning
qoʼllanilishi “vaqt bilan
sinovdan oʼtgan”.
Xavf kapital egalari
urtasida
ularning
sarmoyalariga
proportsinal ravishda
taqsimlanadi
(bu
usulning uzoq tarixga
ega ekanligi va uning
ishonchliligi
taʼkidlanmoqda,
shuningdek
xavfning
adolatli taqsimlanishi
xaqida
soʼz
yuritilmoqda).
Tomonlarning hech
biriga foyda olish
kafolati mavjud emas,
yaʼni
sheriklari
urtasidagi shartnoma
yoki kelishuvda foyda
olish haqida hech
qanday
kafolat
berilmaydi.
Mudaraba
Bu islomiy moliya va
biznes
sohasida
ishlatiladigan
shartnoma turidir. U
ikki tomon o'rtasida
tuziladi: biri "rab al-
mal" (mablag' egasi),
boshqasi
esa
"mudarib"
(ishni
amalga oshiruvchi).
Shartnoma asosida,
mablag'
egasi
kapitalni
taqdim
etadi, mudarib esa
bu mablag'ni ishga
soladi va tadbirkorlik
faoliyatini
amalga
oshiradi.
Agar
loyiha
zarar
ko'rsatsa, zarar faqat
mablag' egasiga tegishli
bo'ladi, mudarib esa
o'zining
mehnatini
yo'qotadi,
lekin
moliyaviy
zarar
ko'rmaydi.
Foyda
oldindan
kelishilgan
nisbata
asosida bo'linadi, bu
esa ikki tomonning
manfaatlarini
muvozanatlashga
yordam beradi.
Mudoraba
shartnomasida foizlar
mavjud
emas.
Bu
islomiy
moliya
tizimining
asosiy
prinsipi bo'lib, barcha
Mudaribning
o'z
mehnatiga
e'tibor
bermaslik yoki kam
ishlash xavfi mavjud.
Agar mudarib o'z
ishiga
jiddiy
yondashmasa,
mablag' egasi zarar
ko'rishi
mumkin.
Bunday
holatlarda,
mablag'
egasining
foyda
olish
imkoniyati kamayadi.
Mablag' egasi o'z
kapitalini
ishga
solishga
rozi
bo'lishiga
qaramasdan, loyiha
muvaffaqiyatsiz
bo'lsa,
u
barcha
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
71
operatsiyalar
"riba"
(foiz olish) dan holi
bo'ladi
va
shuning
uchun halal (ruxsat
etilgan) hisoblanadi.
zararlarni
o'z
zimmasiga oladi. Bu
mablag'
egasining
katta
xavf
ostida
qolishiga olib kelishi
mumkin,
ayniqsa,
loyiha
muvaffaqiyatsiz
yakunlansa.
Ijara
Bank aktivni sotib
olib, uni lizingga
beradi, baʼzida uni
sotib olish huquqi
bilan berishi ham
mumkin. Bu holatda
bank maʼlum bir
mulkni yoki aktivni
sotib oladi va uni
lizing asosida ijaraga
beradi.
Lizing
muddati
oxirida,
ijarachi
aktivni
belgilangan
narx
bo’yicha sotib olish
huquqiga ega bo’ladi.
Faoliyatning
mavsumiyligini
inobatga olgan holda,
to’lovlar
uchun
moslashuvchan jadval
tuziladi.
To’lovlar jadvali mijoz
faoliyatining mavsumiy
o’zgarishlarini hisobga
olib,
moslashtirilganligini
bildiradi. Masalan, agar
biznes faoliyati yilning
maʼlum
vaqtlarida
ko’proq
daromad
keltirsa, to’lovlar ham
shu
davrga
mos
ravishda
belgilanishi
mumkin.
Аgar
mulk
lizing
oluvchining
aybi
bilan bulmagan xolda
xalok bo’lsa, bank
zarar koʼradi. Bu
xolatda,
lizing
shartnomasi bo’yicha
mulkning
zarar
koʼrishi
yoki
yuqolishi
bankning
hisobidan
amalga
oshirilishi mumkin,
agar
bu
lizing
oluvchining
xatosi
yoki
beparvoligi
tufayli
boʼlmagan
boʼlsa
.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
72
Istisna
Bank
mijoz
va
ishlab chiqaruvchi
urtasida
loyixa
moliyalashtirish
doirasida vositachi
sifatida chiqadi. Bu
xolatda
bank
moliyalashtirish
jaraenida mijoz va
ishlab chiqaruvchi
urtasidagi
aloqalarni tashkil
etadi
va
ular
urtasida mablagʼlar
yeki
resurslar
almashinuvini
amalga oshiradi.
Ishlab
chikarishni
soddalashtirish
imkonini
beradi.
Tulovning
moslashuvchanligi:kelishuvga
binoan tulovlarni qismlar
bilan
amalga
oshirish
mumkin. Ishlab chiqarish
jaraenini osonlashtirish va
tulovlarni qismlarga boʼlib,
mos
keladigan
shartlar
asosida
amalga
oshirish
imkoniyati mavjud boʼladi.
Narx
shartnoma
tuzish
paytida
belgilanadi,
shu
sababli
narxlarning keskin
uzgarish
xavfi
yuzaga keladi. Bu
xolatda,
narx
shartnoma
tuzilgan
vaktga
bogʼliq
boʼlib,
kelajakda narxlar
oʼzgarishi mumkin,
bu esa moliyaviy
xavf tugʼdiradi.
Salam
Bank mijozi uchun
tovarni sotib oladi,
sungra uni mijozga
bank
xizmatlari
uchun tulovni uz
ichiga olgan narx
bilan qayta sotadi,
shu bilan birga
mijoz
tulovni
oldindan
amalga
oshiradi
.
Sotuvchi ishlab chikargan
tovarning tuliq xajmda sotib
olinishi kafolatini oladi, mijoz
esa
buyurtma
kilingan
tovarni belgilangan miqdorda
va yuqori sifatda olishi
kafolatlanadi. Bu xolatda
sotuvchi va xaridor oʼrtasida
tovar sotib olish va sotish
shartlari buyicha kafolatlar
mavjud, bu esa tomonlarning
oʼzaro ishonchini taʼminlaydi.
Shartnoma
buyicha tovarning
yetkazib
berish
vaktida
anik
narxini
belgilashning
imkonsizligi
mavjud.
Bu
xolatda, shartnoma
tuzilgan
paytda
tovarning
narxi
anik
boʼlmasligi
yeki
kelajakda
o’zgarishi
mumkun.
Murabaha
Mijoz
bankka
maʼlum tovarlarni
sotib olishni iltimos
kiladi, bank esa
sotib olish, saklash
va tashish ishlarini
uz zimmasiga oladi.
Keyinchalik bank
tovarni
mijozga
shartnomada
Shartnomaning
nisbatan
soddaligi shundaki, bunda
foyda
tovarning
narxiga
kushilgan kushimcha narxdan
iborat boʼladi. Bu xolatda
shartnoma
oddiy
boʼlib,
bankning daromadi tovarning
asl
narxiga
qushilgan
qoʼshimcha narxdan olinadi.
Mijozning tovarni
sotib
olishdan
bosh tortish xavfi
mavjud.
Ushbu
vosida
koʼplab
mutaxassislar
tomonidan
yashirin foizlarni
xavfi tufayli tanqid
qilinadi.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
73
belgilangan
qushimcha
narx
bilan sotadi. Bu
xolatda bank mijoz
uchun
tovarlarni
xarid qilish, saklash
va
tashish
jaraenlarini
boshqaradi, sungra
belgilangan narxga
asosolanib, ularni
mijozga sotadi.
Asosan Islom banklari Yaqin Sharq, Fors ko’rfazi mamlakatlari va
Malayziyadagi hududlarda joylashgan. 2020 yilda shariat qoidalari bo’yicha
boshqarilayotgan moliyaviy resurslar hajmi 3 trillion dollarga yetgan
6
. Batafsil
ma’lumot 2-jadvalda keltirilgan.
2 - jadval – 2022 yil davomida islom banklari aktivlarini eng katta oʼsishini
koʼrsatgan mamlakatlar reytingi
7
№
Davlat
2022-yil Islom banklari
aktivlarining xajmi, mil.
dollar.
2021 – yilga nisbatan
o’zgarish, %
1
Saudiya Аrabistoni
385,590
27,82
2
Iroq
80,850
27,46
3
Qatar
149,361
21,92
4
Pokiston
21,792
16,17
5
Ummon
13,314
13,26
6
Indoneziya
16,267
11,87
7
Bangladesh
55,186
10,44
8
Shri-Lanka
66,600
10,17
9
Bahrayn
76,357
5,95
10
Quvayt
107,584
4,99
6
Юсупов С. В России появится исламский банкинг. Что это такое, почему запрещен доход с процентов и какие
перспективы, banki.ru [Электронный ресурс] https://www.banki.ru/news/daytheme/?id=10971107 (Дата
обращения: 08.04.2023)
7
John Everington. The Banker’s Top Islamic Financial Institutions 2022, thebanker.com [Электронный ресурс]
https://www.thebanker.com/Marke.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
74
MDX mamlakatlarida islom moliya xizmatlari sektori boʼyicha Qozogʼiston
Respublikasi yetakchi hisoblanadi: 2025 yilga kelib, Islom banklari aktivlarining
bank sektori umumiy aktivlaridagi ulushi 3% ga oshirilishi rejalashtirilgan.
Qirgʼiziston Milliy banki 2025 yilga kelib islom moliyasining ulushini 5% ga
oshirishni maqsad qilgan
8
.
Islom banki joriy etilganda yuzaga kelishi mumkin boʼlgan xavf –
fuqarolarning uning imkoniyatlari haqida yetarlicha maʼlumotga ega emasligi va
uning omma tomonidan notoʼgʼri qabul qilinishi, shuningdek, qonun loyihasining
qabul qilinishi bilan moliya bozoriga yangi ishtirokchilar kirib kelishi, bu esa
fuqarolarda maʼlum darajada ishonchsizlikni keltirib chiqarishi mumkin.
Аyrim olimlarning fikriga qo’shilgan holda, taʼkidlash lozimki, tijorat
banklari oʼz xodimlarining islom banki xizmatlari tamoyillari va faoliyati
boʼyicha oʼqitilishini taʼminlashi shart. Bunga xodimlarni shariat moliya
qoidalariga oʼrgatish va tegishli mahsulotlarni sotish kiradi. Xodimlarni shariat
moliyalashtirish qoidalari va tegishli mahsulotlarni sotish tartibiga oʼrgatish
shariat moliyalashtirish bilan shugʼullanuvchi bank faoliyatining muhim
qismidir. Bu xodimlarga ushbu sohani tartibga soluvchi asosiy tamoyillar va
qoidalarni tushunish imkonini beradi.
Xulosa sifatida taʼkidlash lozimki, O’zbekistonda Islom banklarini joriy etish
va islom banki maxsulotlarini rivojlantirishning xuquqiy asoslarini yaratish,
Islom banklarini tashkil qilish uchun alohida litsenziya va tartibga solish
mexanizmlari joriy etilishi zarur. Islom banklari faqat shariatga mos faoliyat
ko‘rsatadigan banklar sifatida ro‘yxatga olinishi va faoliyatini shu asosda olib
borishi kerak.
Foydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro’yxаti:
1.
Akhmadjonov O. et al. Islom banki va an’anaviy banklar o ‘rtasidagi farqlar
//Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. –
2022. – Т. 2. – №. 10-2. – С. 755-761.
2.
Абсаматов А. Э. ЎЗБЕКИСТОНДА ИСЛОМ БАНК ХИЗМАТЛАРИНИ
ЖОРИЙ ҚИЛИШ ИМКОНИЯТЛАРИ //Scientific Journal of Actuarial Finance
and Accounting. – 2024. – Т. 4. – №. 01. – С. 347-353.
3.
Юсупов С. В России появится исламский банкинг. Что это такое,
почему запрещен доход с процентов и какие перспективы, banki.ru
8
Широкова, К. С. Исламский банкинг: мировой опыт и перспективы распространения в России / К. С.
Широкова, А. В. Рыжова // Ислам в Сибири: вызовы времени: сборник докладов Международной научной
конференции, Омск, 12–13 мая 2016 года. – Омск: Омский государственный технический университет, 2016. –
С. 79-82.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
75
[Электронный ресурс] https://www.banki.ru/news/daytheme/?id=10971107
(Дата обращения: 08.04.2023)
4.
Широкова, К. С. Исламский банкинг: мировой опыт и перспективы
распространения в России / К. С. Широкова, А. В. Рыжова // Ислам в
Сибири: вызовы времени: сборник докладов Международной научной
конференции, Омск, 12–13 мая 2016 года. – Омск: Омский государственный
технический университет, 2016. – С. 79-82.
5.
Chernoskutov F. А. Islamskiy banking: osobennosti i perspektivы
vnedreniya v Rossii //Vesennie dni nauki: sbornik dokladov Mejdunarodnoy
konferentsii studentov i molodыx uchenыx.—Ekaterinburg, 2023. – Izdatelьstvo
Izdatelьskiy Dom «Аjur», 2023. – S. 1246-1249.
6.
John Everington. The Banker’s Top Islamic Financial Institutions 2022,
thebanker.com [Электронный ресурс] https://www.thebanker.com/Marke.
7.
https://lex.uz/ru/docs/6600413
8.
https://cbu.uz/upload/medialibrary/c2e/jcu9sa4tbwawr6xfqqnyn4ivpbc
7s2l1/Yillik-hisobot-2024.pdf.
