SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
121
LEKSIK BIRLIKLARNING IDEOGRAFIK TALQINI
Umida To'rayeva
Axborot texnologiyalari va menejment universiteti
Dotsent
https://doi.org/10.5281/zenodo.15688997
Annotatsiya
Ushbu maqola o‘zbek tilidagi leksik birliklarning ideografik talqinini
o‘rganib, so‘zlarning bevosita referentlaridan tashqari, qanday qilib tizimli
tushunchaviy ma’nolarni ifoda etishini tahlil qiladi. Muhokama zamonaviy
o‘zbek va xalqaro adabiyotlarga tayanib, leksikografiya, kognitiv semantika va
kompyuter tilini qayta ishlash sohasidagi so‘nggi lingvistik tadqiqotlarga
asoslanadi. Asosiy e’tibor semantik maydonlarga, madaniy o‘ziga xoslikka
hamda leksemalarning ham ona tili, ham qiyosiy tilshunoslik nuqtai nazaridan
o‘zgaruvchan talqinlariga qaratiladi. Shuningdek, maqolada ideografik tahlilning
tarjima, lug‘atshunoslik va til o‘rganish uchun ahamiyati ko‘rib chiqiladi, bunda
o‘zbek tilshunoslik maydonida texnologik integratsiyaga alohida e’tibor beriladi.
Kalit so’zlar
: O‘zbek tili, ideografik talqin, leksik ma’noshunoslik,
semantik sohalar, lug‘atshunoslik, kognitiv tilshunoslik
Leksik birliklarning ideografik talqini semantik tadqiqotlarda muhim
yondashuv hisoblanib, so‘zlarning alohida predmet yoki harakatlarnigina emas,
balki g‘oyalar va tushunchaviy toifalarga qanday bog‘lanishini o‘rganadi. O‘zbek
tili doirasida ideografik tahlil leksemalarning nafaqat semantik, balki madaniy
va kognitiv jihatdan qanday amal qilishini tushunishda hal qiluvchi ahamiyatga
ega. Bu usul alifbo tartibidagi yoki sof ma’lumotnoma lug‘atlaridan farqli o‘laroq,
lug‘at tarkibini tushunchaviy sohalar va aqliy tasavvurlar asosida tizimlashtiradi.
So‘nggi ilmiy tadqiqotlarda o‘zbek tilidagi ideografik leksikografiya turli
jihatlardan o‘rganilmoqda. Sadikova (2024a) ideografik lug‘atlarda semantik
maydonni tizimlashtirish zarurligini ta’kidlab, bunday guruhlash o‘zbek tilidagi
tushunchalarning o‘zaro aloqadorligini chuqurroq anglash imkonini berishini
asoslab beradi. Uning keyingi maqolasida (Sadikova, 2024b) esa ideografik
lug‘atlar tuzishning amaliy uslublari, xususan, korpus tahlili, leksik guruhlash va
madaniy tasniflash masalalari batafsil yoritilgan.
Semantik maydonlarni o‘rganish alohida ahamiyatga ega. Axmedova
(2023) semantik maydonlarni tematik yoki funksional jihatdan bog‘liq
so‘zlarning tushunchaviy guruhlari sifatida ta’riflaydi. Misol uchun, o‘zbek
tilidagi "oila" maydoni nafaqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarindoshlik atamalarini, balki
qaynona va kelin kabi madaniy xususiyatlarga ega kengaytmalarni ham o‘z
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
122
ichiga oladi. Bu atamalar tildagi jamiyat qadriyatlari va gender rollarini aks
ettiradi.
Bundan tashqari, kognitiv-semantik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek
tilidagi leksik birliklar ma’nosi ko‘pincha vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi yoki
qo‘shimcha metaforik ma’nolar kasb etadi. Baxtiyorov (2021) kognitiv
tilshunoslik orqali semantik o‘zgarishni o‘rganib, metafora, metonimiya va ko‘p
ma’nolilik ideografik rivojlanishga qanday hissa qo‘shishini ta’kidlaydi. Masalan,
dastlab jismoniy tushunchalar bilan bog‘liq bo‘lgan "ko‘ngil" kabi so‘zlar tez-tez
hissiy yoki axloqiy holatlarni ifodalash uchun ishlatiladi, shu tariqa ularning
g‘oyaviy qiymati boyib boradi.
Shevalar xilma-xilligi ideografik talqinni yanada chuqurlashtiradi.
Eshboyeva (2023) ba’zi mahalliy iboralarning an’anaviy ma’nolarni saqlab
qolishi yoki adabiy o‘zbek tiliga va boshqa tillarga oson tarjima qilinmaydigan
o‘ziga xos ma’nolarni ifodalashini ta’kidlaydi. Bunday lug‘aviy rang-baranglik
keng qamrovli ideografik tahlil uchun zarur bo‘lgan tarixiy va ijtimoiy-madaniy
nozikliklarni aks ettiradi.
Raqamli davrda kompyuter tilshunosligi ideografik ma’noni o‘rganish
vositalarini kengaytirdi. O‘zbek tili uchun yaratilgan SimRelUz semantik
baholash ma’lumotlar to‘plami so‘z juftliklarining o‘xshashlik va bog‘liqlik
darajalarini ko‘rsatib beradi. Bu esa sun’iy intellekt modellariga ideografik
munosabatlarni aniqroq baholash imkonini beradi (Salaev, Kuriyozov va Gómez-
Rodríguez, 2022). Shuningdek, UzbekStemmer va UzMorphAnalyser murakkab
so‘z shakllarini morfologik jihatdan tahlil qilishni osonlashtiradi. Bu esa
ideografik guruhlarda asosiy ma’noni aniqlash uchun juda muhimdir (Sharipov
va Yuldashov, 2022; Salaev, 2024).
Tarjimashunoslik va ikki tilli lug‘atshunoslik ham ideografik talqindan
foyda ko‘radi. Asosiy qiyinchilik nafaqat semantik muqobillarni topishda, balki
turli tillar orasida tushunchaviy muvofiqlikni saqlashda ham namoyon bo‘ladi.
O‘zbek-ingliz tezaurus loyihasi (UzWordNet) semantik maydonlarni
moslashtirish orqali ushbu muvofiqliklarni aks ettirishga intiladi. Bu esa
tarjimonlar va tabiiy til ishlov berish dasturlariga ikki til o‘rtasidagi
tushunchaviy farqlarni bartaraf etishda yordam beradi.
Ideografik talqinning oqibatlari ko‘p qirrali:
• Leksikografiya
, ayniqsa ta’lim sohasida, yanada tushunarli va mazmunli
lug‘atlar yaratish orqali foyda keltiradi. So‘zlarni alifbo tartibida joylashtirish
o‘rniga, ideografik tashkil etish usuli atamalarni tushunchalar bo‘yicha
guruhlaydi, bu esa ularni eslab qolish va tushunishni osonlashtiradi.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
123
• Til o‘rganish jarayoni
o‘quvchilarga so‘zlarni nafaqat ma’nosi, balki
madaniy bog‘lanishlari bilan ham aks ettiruvchi mavzuli to‘plamlar orqali
taqdim etilganda yaxshilanadi.
• Tabiiy tilni qayta ishlash tizimlari
ideografik tarzda tuzilgan
ma’lumotlar asosida o‘qitilganda, o‘zbek tilida mashina tarjimasi, axborot
qidirish va his-tuyg‘ularni tahlil qilishni takomillashtirib, ko‘proq semantik
aniqlikka erishadi.
• Tarjima aniqligi
ideografik mulohazalar hisobga olinganda oshadi, bu
esa madaniy moslashuv va tushunchaviy moslikni yaxshilashga imkon beradi.
Xulosa o‘rnida, o‘zbek tili leksik birliklarining ideografik talqini til tuzilishi,
madaniy o‘ziga xoslik va tushunchaviy tizimlarni tahlil etishda kuchli vosita
vazifasini o‘taydi. So‘nggi ilmiy yutuqlar va texnologik taraqqiyot o‘zbek tilida
so‘zlarning ideografik jihatdan qanday ishlashini yanada chuqurroq tushunishga
hissa qo‘shmoqda. Semantik maydonlar, kognitiv modellar va kompyuter
vositalarining joriy etilishi o‘zbek leksik semantikasining madaniy tajriba va
zamonaviy tilshunoslik izlanishlariga chuqur ildiz otgan, hamda doimiy
rivojlanib borayotgan manzarasini namoyon etadi.
Adabiyotlar ro’yxati:
1.
Axmedova, M. B. (2023). O‘zbek tilshunosligida semantik maydon: ilmiy
tadqiqotlar tahlili. Markaziy Osiyo adabiyot, falsafa va madaniyat jurnali, 4(12),
89–94.
2.
Baxtiyorov, M. Y. (2021). Semantik o‘zgarishlarning kognitiv ahamiyati
(o‘zbek va ingliz tillaridagi leksik birliklar misolida). Filologiya fanlari bo‘yicha
zamonaviy tadqiqotlar jurnali, 2(11), 44–47.
3.
Eshboyeva, F. (2023). O‘zbek tilidagi shevaga oid so‘zlar va ularning
semantik tahlili haqida. Ta’lim fanlari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar va tendensiyalar
jurnali, 2(3), 117–121.
4.
Sadikova, S. A. (2024a). Ingliz va o‘zbek tillaridagi ideografik lug‘atlarning
semantik maydonlari. Efiopiya xalqaro ko‘p tarmoqli tadqiqotlar jurnali, 11(11),
526–528.
5.
Sadikova, S. A. (2024b). Ingliz va o‘zbek tillarida ideografik lug‘atlar
yaratish jarayonlari, usullari va ularning samaradorligi. Ethiopian International
Journal of Multidisciplinary Research, 11(11), 522–525.
6.
Salaev U., Kuriyozov E., Gómez Rodríguez C. (2022). SimRelUz: O‘zbek tili
uchun semantik baholash ma’lumotlar to‘plami sifatida o‘xshashlik va
aloqadorlik ko‘rsatkichlari. arXiv. https://arxiv.org/abs/2205.04522
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
124
7.
Sharipov M., Yuldashov O. (2022). UzbekStemmer: O‘zbek tili uchun
qoidalarga asoslangan so‘z negizini aniqlash algoritmining ishlab chiqilishi.
arXiv. https://arxiv.org/abs/2210.05762
8.
Salaev U. (2024). UzMorphAnalyser: Qo‘shimchalardan foydalangan holda
o‘zbek
tili
uchun
morfologik
tahlil
modeli.
arXiv.
https://arxiv.org/abs/2401.01893
9.
UzWordNet. (2024). Ingliz va o‘zbek tillari uchun ikki tilli tezaurusni
ishlab chiqish tahlili. https://til.gov.uz
