SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
140
BURNOUT SINDROMI: SABABLARI, TA’SIRI VA OLDINI OLISH
USULLARI
Shaxnoza Shavkatova Po‘lot qizi
Nizomiy nomidgi O‘zbekiston Milliy universiteti,
1-bosqich magistranti
E-mail: shahnozashavkatova20@gmail.com
ORCID ID: 0009-0004-7172-7685
https://doi.org/10.5281/zenodo.15796321
Annotatsiya
Burnout sindromi — bu uzoq davom etgan stress natijasida yuzaga
keladigan jismoniy, ruhiy va emotsional charchoq holati bo‘lib, ayniqsa sog‘liqni
saqlash, ta’lim va ijtimoiy sohalarda faoliyat yurituvchi shaxslarda keng
tarqalgan. Ushbu maqolada burnout sindromining asosiy sabab va natijalari,
shuningdek unga qarshi samarali kurashish usullari tahlil qilinadi. Burnoutni
aniqlashda keng qo‘llaniladigan Maslach Burnout Inventory (MBI) vositasi ham
ko‘rib chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
burnout sindromi, stress, emotsional charchoq, Maslach
Burnout Inventory, sog‘liqni saqlash xodimlari
Burnout sindromi — bu uzoq muddatli stress va bosim natijasida yuzaga
keladigan, jismoniy, emotsional va ruhiy charchoq holatidir. Bu holat ayniqsa
professional faoliyatda yuqori darajada javobgarlik va hissiy qiyinchiliklarga
duch keladigan shaxslarda — jumladan, tibbiyot xodimlari, o‘qituvchilar,
ijtimoiy ishchilar va boshqa xizmat ko‘rsatish sohalarida faoliyat yurituvchi
mutaxassislarda keng tarqalgan. Burnout atamasi dastlab 1970-yillarda psixolog
Kristina Maslach tomonidan aniqlangan bo‘lib, u uch asosiy komponent —
emotsional charchoq, depersonalizatsiya va shaxsiy natijadorlikning pasayishi
— bilan tavsiflanadi.
Zamonaviy jamiyatda ish hajmi va bosimning oshishi, shuningdek, ish
sharoitlarining qiyinlashuvi burnout sindromining tarqalishiga olib kelmoqda.
Bu holat shaxsning ishga bo‘lgan motivatsiyasini pasaytiradi, ish unumdorligini
kamaytiradi va umuman professional faoliyatga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa
sog‘liqni saqlash sohasida, u yerda inson hayoti va sog‘lig‘i bevosita
mutaxassislarning ish sifati bilan bog‘liq bo‘lgani uchun, burnoutning salbiy
oqibatlari yanada jiddiyroq bo‘lishi mumkin.
Tibbiyot xodimlari orasida burnoutning keng tarqalishi ularning kasbiy
faoliyatidagi charchoq, ruhiy tushkunlik va boshqa psixologik muammolar bilan
bog‘liq bo‘lib, bu holat bemorlarga ko‘rsatiladigan xizmat sifatining pasayishiga
ham olib keladi. Shu sababli, burnout sindromining oldini olish va uni samarali
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
141
boshqarish masalalari nafaqat individual, balki sog‘liqni saqlash tizimining
umumiy muammosi sifatida qaralmoqda.
Shuningdek, burnout nafaqat ish faoliyatiga, balki shaxsning oilaviy va
ijtimoiy hayotiga ham salbiy ta’sir qiladi. Uzoq davom etgan charchoq va ruhiy
tushkunlik odamlarning psixologik barqarorligini buzishi, ijtimoiy faollikni
kamaytirishi va hatto sog‘liq muammolarini keltirib chiqarishi mumkin.
Burnoutning keng tarqalishi sog‘liqni saqlash tizimining samaradorligiga, ishchi
kuchining barqarorligiga va iqtisodiy samaraga ham ta’sir qiladi.
Ushbu maqolada burnout sindromining tibbiyot xodimlari orasida
tarqalishi, uning asosiy sabablari va natijalari, shuningdek mavjud bo‘lgan oldini
olish va davolash usullari o‘rganiladi. Maqola orqali burnoutni aniqlashda
qo‘llaniladigan asboblar va ularning samaradorligi ham tahlil qilinadi. Mazkur
masala bo‘yicha ilmiy yondashuv va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilishi
zamonaviy tibbiyot va psixologiya sohalari uchun muhim ahamiyatga ega.
Metodologiya
Ushbu maqola tibbiyot, psixologiya va ijtimoiy fanlar sohasida chop etilgan
ilmiy tadqiqotlar, meta-tahlillar va sharh maqolalarining o‘rganilishiga
asoslanadi. Asosiy manbalar sifatida Maslach Burnout Inventory bo‘yicha
tadqiqotlar, sog‘liqni saqlash xodimlarida burnoutni o‘rganishga bag‘ishlangan
maqolalar va zamonaviy psixologik tadqiqotlar tanlandi.
Natijalar
Burnout sindromining asosiy sabablari orasida ish yukining ortishi, shaxsiy
boshqaruv hissining pasayishi, noaniq kasbiy rollar va qo‘llab-quvvatlash
tizimlarining yetishmasligi ko‘rsatildi. Burnout sog‘liqni saqlash xodimlarida
emotsional charchoq, ishga bo‘lgan qiziqishning kamayishi va kasbiy malakaga
shubha tug‘ilishiga olib keladi. Bu holat nafaqat shaxsiy sog‘liqqa, balki
bemorlarga ko‘rsatilayotgan xizmat sifatiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Maslach
Burnout Inventory (MBI) burnoutni o‘lchashda eng keng tarqalgan vosita
hisoblanadi, biroq uning ayrim subyektiv va strukturaviy kamchiliklari
mavjudligi haqida ham bahs yuritilgan. Burnoutni kamaytirish uchun individual
darajada stressni boshqarish ko‘nikmalarini rivojlantirish, ijtimoiy va
professional qo‘llab-quvvatlash tizimlarini kuchaytirish muhim ahamiyatga ega.
Muhokama
Burnout sindromining oldini olishda institutlar va tashkilotlarning roli
katta. Shifokorlar va boshqa sog‘liqni saqlash xodimlari uchun o‘quv
dasturlarida stressni boshqarish va o‘z-o‘zini parvarish qilish ko‘nikmalarini
o‘rgatish zarur. Shuningdek, ish muhiti sharoitlarini yaxshilash, ish yukini
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
142
adolatli taqsimlash va psixologik yordam xizmatlarini yo‘lga qo‘yish ham muhim
choralardandir. Shaxsiy darajada esa sog‘lom turmush tarzini qo‘llab-
quvvatlash, muntazam jismoniy faollik va ruhiy salomatlikka e’tibor qaratish
tavsiya etiladi.
Xulosa
Burnout sindromi nafaqat individual, balki tashkilot va jamiyat darajasida
hal qilinishi kerak bo‘lgan murakkab muammodir. Uning oldini olish va davolash
uchun kompleks yondashuv zarur bo‘lib, bu jarayonda ta’lim muassasalari, ish
beruvchilar va sog‘liqni saqlash tizimi hamkorlikda faoliyat yuritishi lozim.
Burnoutni aniqlash va oldini olish bo‘yicha doimiy tadqiqotlar olib borilishi
kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Aguayo, R., Vargas, C., De la Fuente, E. I., & Lozano, L. M. (2011). The
Maslach Burnout Inventory-General Survey (MBI-GS): Reliability and validity in
a sample of Spanish workers. Anales de Psicología, 27(1), 93-99.
https://doi.org/10.6018/analesps.27.1.100691
2.
Bianchi, R., Schonfeld, I. S., & Laurent, E. (2014). Burnout–depression
overlap:
A
review.
Clinical
Psychology
Review,
36,
28-41.
https://doi.org/10.1016/j.cpr.2015.02.004
3.
Garcia-Williams, A. G., Moffitt, L. B., & Kaslow, N. J. (2014). Stress and
coping among health professions students: The influence of anxiety and
depression.
Journal
of
Health
Psychology,
19(9),
1187–1196.
https://doi.org/10.1177/1359105313488570
4.
Iacovides, A., Fountoulakis, K. N., Kaprinis, S., & Kaprinis, G. (2003). The
relationship between job stress, burnout and clinical depression. Journal of
Affective
Disorders,
75(3),
209-221.
https://doi.org/10.1016/S0165-
0327(02)00012-3
5.
Maslach, C., Jackson, S. E., & Leiter, M. P. (1996). Maslach Burnout
Inventory manual (3rd ed.). Consulting Psychologists Press.
6.
Mazurek Melnyk, B., Kelly, S. A., & Jacobson, D. L. (2016). Stress,
depression, and health behaviors among graduate students in health
professions.
Nursing
Outlook,
64(6),
542-550.
https://doi.org/10.1016/j.outlook.2016.05.003
7.
Parola, A., Coelho, A., Cardoso, D., & Apóstolo, J. (2017). Burnout and health
among healthcare professionals: A systematic review. Psychology, Health &
Medicine, 22(9), 1149-1163. https://doi.org/10.1080/13548506.2017.1317375
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
143
8.
Rotenstein, L. S., Ramos, M. A., Torre, M., Segal, J. B., Peluso, M. J., Guille,
C., ... & Mata, D. A. (2016). Prevalence of depression, depressive symptoms, and
suicidal ideation among medical students: A systematic review and meta-
analysis. JAMA, 316(21), 2214-2236. https://doi.org/10.1001/jama.2016.17324
9.
Shetty, V., Dhar, R., & Dutta, S. (2015). Coping strategies and burnout
among healthcare professionals: A review. Journal of Mental Health, 24(6), 318-
324. https://doi.org/10.3109/09638237.2015.1069624
10.
Talih, M., Azar, R., & Youssef, R. (2018). Burnout and sleep deprivation
among healthcare workers: A review. Sleep Medicine Reviews, 37, 25-34.
https://doi.org/10.1016/j.smrv.2017.01.005
