SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
48
XX ASR BOSHLARIDAGI JADID MATBUOTI VA UNING ADABIY
JARAYONGA TA’SIRI
Sobirov Zuhriddin Najmiddin o‘g‘li
Oriental universiteti, “Tarix” kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15738487
Annotatsiya:
Mazkur maqolada XX asr boshlarida Turkistonda vujudga
kelgan jadid matbuotining o‘zbek adabiy jarayoniga ta’siri yoritiladi. “Oyna”,
“Sadoyi Turkiston”, “Sadoyi Farg‘ona” kabi nashrlar asosida jadidlar tomonidan
ilgari surilgan estetik qarashlar, badiiy janrlar, til va uslub masalalari tahlil
qilinadi. Shuningdek, bu merosning hozirgi davrdagi dolzarbligi ham yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
jadid matbuoti, adabiy jarayon, estetika, badiiy uslub, XX asr,
o‘zbek adabiyoti.
Annotation:
This article explores the influence of the early 20th-century
Jadid press on the Uzbek literary process. It analyzes the aesthetic views, literary
genres, language, and stylistic elements expressed in publications like
Oyna
,
Sadoyi Turkiston
, and
Sadoyi Farg‘ona
. The relevance of this literary heritage to
contemporary cultural life is also discussed.
Key words:
Jadid press, literary process, aesthetics, literary style, 20th
century, Uzbek literature.
Аннотация:
В статье рассматривается влияние джадидской
периодики начала XX века на узбекский литературный процесс. На основе
изданий
Ойна
,
Садоий Туркистон
,
Садоий Фаргона
анализируются
эстетические взгляды, жанровые особенности, язык и стиль
произведений. Также освещается актуальность этого наследия в
современной эпохе.
Ключевые слова:
джадидская пресса, литературный процесс,
эстетика, стиль, XX век, узбекская литература.
XX asr boshlarida Turkistonda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar bilan
birga, adabiy hayotda ham yangi davr boshlandi. Jadid ziyolilari bu davrda
matbuot orqali o‘z qarashlarini ifoda etish, xalq tafakkurini uyg‘otish va adabiy-
estetik muhitni yangilashga harakat qilishdi. Ayniqsa, 1906–1917 yillar orasida
chop etilgan gazetalar va jurnallar — “Oyna”, “Sadoyi Turkiston”, “Sadoyi
Farg‘ona” va boshqalar — yangi adabiy fikr maydonini shakllantirdi.
Bu maqolada o‘sha davr jadid matbuotining adabiy jarayonga ta’siri, til,
janr, uslubiy xususiyatlari va ularning hozirgi adabiy-estetik tafakkurga ta’siri
yoritiladi.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
49
XX asr boshlarida Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi ostida edi.
Siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy turg‘unlik jamiyatning turli qatlamlarida norozilik
uyg‘otdi. Aynan shu tarixiy fon ostida jadidchilik harakati yuzaga keldi.
1905 yildagi Rossiya inqilobi natijasida matbuotga nisbatan ma’lum
darajada erkinlik berildi. Bu imkoniyatdan foydalangan holda jadid ziyolilari o‘z
gazeta va jurnallarini nashr eta boshladilar. Ulardan eng mashhurlari
quyidagilardir: “Oyna” (Muharriri: M.Behbudiy) — ma’rifiy, adabiy va tanqidiy
maqolalar e’lon qilindi. “Sadoyi Turkiston” — dolzarb ijtimoiy va siyosiy
masalalar bilan bir qatorda adabiy chiqishlar ham berildi. “Sadoyi Farg‘ona” —
Farg‘ona vodiysidagi jadid ziyolilarining faoliyati bilan bog‘liq adabiy maqolalar,
nasriy va she’riy asarlar e’lon qilinardi.
Bu nashrlar matbuotning xalq ongini o‘zgartirishdagi o‘rnini anglatgan va
o‘z davrining adabiy tafakkurini shakllantirgan. Jadid matbuoti orqali adabiyot
keng ommaga yaqinlashdi, badiiy-estetik tafakkur ijtimoiy muammolar bilan
bog‘liq holda shakllandi.
Jadid matbuoti o‘zbek adabiy-estetik tafakkurini shakllantirishda muhim
vosita bo‘ldi. Unda adabiy asarlar orqali jamiyatdagi muammolar ko‘tarildi,
ijtimoiy islohotlar targ‘ib qilindi, yangi adabiy janrlar va uslublar paydo bo‘ldi.
Ushbu bosqichda uch asosiy tamoyil ajralib turadi:
1. Ma’rifiylik tamoyili. Jadidlar asarlarida eng ko‘p uchraydigan mavzu bu
— ilm, ta’lim va ongli hayotga da’vatdir. She’rlarda zamonaviy bilim olish,
dunyoqarashni kengaytirish, xalqni jaholatdan qutqarish g‘oyalari ilgari suriladi.
Masalan, Mahmudxo‘ja Behbudiy she’rlarida “ilmga ochilish” asosiy mavzu
sifatida ko‘tariladi.
2. Tanqidiy-realist yondashuv. Jadid asarlarida jamiyatdagi illatlar tanqid
qilinadi: zo‘ravonlik, jaholat, qoloqlik, xotin-qizlar erksizligi va maktablarning
nochor holati. Bunday realizm publitsistik maqolalar bilan birga, hikoya va
she’rlar orqali ifodalangan. Xususan, Fitrat va Avloniylarning maqolalari bu
yondashuvni mustahkamladi.
3. Janrlarning kengayishi va yangilanishi. Jadid matbuotida: Nasr: maqola,
hikoya, ocherk, felyeton. Nazm: o‘gitnoma, didaktik she’rlar, da’vatnoma. Drama:
sahna asarlari, milliy uyg‘onish ruhidagi pyesalar (masalan, “Padarkush”). Bular
orasida felyeton eng muhim janrlardan biri bo‘lib, jamiyatdagi illatlarni satira
orqali ochib berishga xizmat qildi. Til oddiy, tushunarli va ta’sirchan bo‘ldi. Jadid
nashrlaridagi matnlar oddiy xalq tushunadigan tilda yozilgan. Arabcha-forscha
terminlar bilan birga turkiy so‘zlar keng ishlatilgan. Tilning badiiyligi sodda
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
50
ifoda bilan uyg‘unlashgan. Bu, ayniqsa, xalq orasida keng o‘qilishi uchun muhim
edi.
Jadid matbuoti orqali adabiy-estetik tafakkurda quyidagi o‘zgarishlar sodir
bo‘ldi: Adabiy janrlar kengaydi, estetik mezonlar yangilandi, tanqidiy qarashlar
kuchaydi, matnlar jamiyat muammolariga yo‘naltirildi. Bu jihatlar XX asr
boshidagi o‘zbek adabiyotining shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynadi.
Jadid matbuoti adabiy tafakkurning o‘sishida asosiy omil bo‘ldi. Nashrlarda
berilgan maqolalar, she’rlar va hikoyalar xalqni o‘ylantirish, anglash va yangicha
fikrlashga yo‘naltirardi. Jadid nashrlari bir vaqtning o‘zida ham xabar manbai,
ham adabiy maktab bo‘ldi. Ular: O‘quvchini estetik did bilan tanishtirdi. yangi
adabiy shakllarni joriy qildi, tanqidiy tafakkurga o‘rgatdi. “Oyna” jurnalidagi
maqolalar she’r tahlili, til uslubi, janr talqini kabi masalalarni ham ko‘tarar edi.
Bu esa o‘quvchilarni adabiy ongga olib keldi. Jadid matbuoti orqali bir qancha
yangi nomlar adabiyotga kirdi. Fitrat, Avloniy, Behbudiy, Cho‘lpon ilk asarlarini
aynan matbuotda e’lon qilgan. Nashrlar ularning fikrlarini ommaga yetkazdi va
tanitdi.
Jadid adabiyotining asosiy g‘oyalari: ma’rifat, vatanparvarlik, adolat, inson
huquqlari – barchasi matbuot orqali tarqaldi. Shu bois bu bosma nashrlar adabiy
tafakkurning asosiy vositasiga aylandi. Jadid matbuoti adabiyot bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, adabiy fikrni shakllantirgan, ijodkorlarni
yetishtirgan va g‘oyaviy yo‘nalishni belgilagan. Bu aloqa XX asr boshidagi o‘zbek
adabiyotining asosiy tayanchi bo‘ldi.
Jadidlar ilgari surgan g‘oyalar bugungi jamiyatda o‘z dolzarbligini saqlab
qolmoqda. Ularning ilmga, vatanparvarlikka, so‘z erkinligiga va ayollar
huquqlariga doir qarashlari XXI asrda ham muhim ahamiyatga ega. Jadidlar
ta’limni jamiyat taraqqiyotining asosiy poydevori deb bilgan. Bugungi ta’lim
tizimidagi: zamonaviy maktablar, xotin-qizlarning keng ishtiroki, innovatsion
yondashuvlar — bularning barchasi jadidlar orzu qilgan yangilanishga
muvofiqdir.
Ayollar mavqei. Jadidlar ayollarning o‘qishi, jamiyatda erkin yashashi uchun
kurashgan. Hozirgi jamiyatda ayollarning davlat boshqaruvi, fan, madaniyat,
ta’limda faol ishtirok etayotgani — bu g‘oyaning davomidir.
So‘z va fikr erkinligi. Jadid matbuoti orqali erkin fikr bildirish madaniyati
shakllangan edi. Bugungi erkin axborot vositalari, blogerlik, ochiq tanqidiy
maqolalar — jadidlar boshlab bergan so‘z erkinligining zamonaviy ko‘rinishidir.
Milliy o‘zlik va ma’naviyat. Jadidlar xalqni o‘z tarixini, tilini, madaniyatini
tan olishga chorlagan. Mustaqillik yillarida milliy o‘zlikka qaytish, tarixiy
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
51
adolatni tiklash, ajdodlar merosiga baho berish – bu qarashlarning davomiy
natijasidir. Jadid adabiyoti va matbuotining asosiy g‘oyalari zamonaviy
O‘zbekiston jamiyatida hayotiy bo‘lib qolmoqda. Ular milliy g‘urur, ilmiy
taraqqiyot, adolatli jamiyat qurish kabi yo‘nalishlarda bizga ilhom manbai bo‘lib
xizmat qilmoqda.
Bugungi yosh avlod jadidlarning g‘oyaviy merosiga tobora ko‘proq
murojaat qilmoqda. Maktab va oliy ta’lim tizimida, ommaviy axborot
vositalarida, san’atda jadidlar hayoti va ijodiga bo‘lgan qiziqish ortib bormoqda.
Ta’lim tizimida. O‘zbekiston ta’lim muassasalarida jadidlarning asarlari va
faoliyati, darsliklar va qo‘llanmalarda o‘rganiladi, ilmiy-ijodiy davralarda
muhokama qilinadi, maktab o‘quvchilari va talabalar orasida mushoira, insholar
mavzusi bo‘lmoqda. Bu — ularning g‘oyalari hali ham tarbiyaviy va ma’naviy
ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.
San’at va madaniyatda. So‘nggi yillarda jadidlar haqida filmlar (“Ishq o‘tida
yonmoq”), sahna asarlari, kitoblar chop etilmoqda. Bu orqali yoshlar ularning
ma’rifatparvarlik, vatanparvarlik, ijtimoiy adolat haqidagi qarashlari bilan
tanishmoqda.
Yoshlar ongida. Jadidlar hayoti va kurashi yoshlar ongida quyidagilarni
shakllantiradi: erkin fikrlashga bo‘lgan ehtiyoj, vatanparvarlik va ma’rifatga
bo‘lgan ishonch, milliy o‘zlikni anglash. Ularning “xalq uchun yashash” tamoyili
bugungi yoshlar ongida kuchli motivatsiyaga aylanmoqda. Jadidlar merosi yosh
avlodni o‘zlikka qaytaradi, ma’naviyatga chorlaydi, kelajakni ilm va ezgulik bilan
qurishga undaydi. Bu meros — bugungi yoshlar uchun qadriyatlar maktabidir.
XX asr boshlarida vujudga kelgan jadidchilik harakati, xususan, jadid
matbuoti nafaqat ijtimoiy-siyosiy uyg‘onishning ifodasi, balki o‘zbek
adabiyotining yangi davrga o‘tish bosqichi bo‘ldi. Mahmudxo‘ja Behbudiy,
Abdulla Avloniy, Fitrat, Cho‘lpon kabi jadidlar matbuot orqali xalq tafakkurini
shakllantirdi, adabiy jarayonni yangiladi va ilg‘or g‘oyalarni ommaga yetkazdi.
Ular asarlarida savodsizlik, jaholat, mutaassiblik, ayollarning huquqsizligi,
mustamlaka zulmi kabi muammolarni ko‘tarib chiqishdi. Bu holat o‘zbek
adabiyotida realistik, tanqidiy va ijtimoiy yondashuvning kuchayishiga olib
keldi. Shuningdek, jadidlar yangi janrlar – felyeton, ocherk, maqola, didaktik
hikoyalar orqali xalqni ogohlikka, bilimga, taraqqiyotga da’vat etdilar.
Jadid matbuoti: o‘zbek tilining soddalashuvi va xalqchil tilda adabiy asarlar
yozilishiga xizmat qildi, adabiyotda estetik mezonlar va badiiy shakllarning
boyishiga turtki berdi, davr adabiy tafakkurining jamiyatdagi o‘zgarishlar bilan
uyg‘unlashuvini ta’minladi.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
52
Bugungi kunda jadidlar tomonidan ilgari surilgan ma’rifatparvarlik, ilm,
vatanparvarlik, tenglik va taraqqiyot g‘oyalari O‘zbekistonning mustaqil
taraqqiyot yo‘lida asosiy g‘oyalardan biri sifatida namoyon bo‘lmoqda.
Jumladan: ta’lim tizimida yangilanishlar, ayollar faoliyatining kengayishi,
matbuot va fikr erkinligining o‘sishi, milliy tarix va o‘zlikka qiziqishning ortishi
— bular jadidlar merosining amaliy samarasidir.
Shuningdek, jadidlar haqida ilmiy izlanishlar, sahna asarlari, badiiy filmlar,
zamonaviy talqinlar, internetda targ‘ib etilayotgan videoroliklar va maqolalar bu
harakatning bugungi avlod ongiga yetib borayotganining dalilidir. Yoshlar
ongidagi o‘zlikni anglash, mustaqil fikr yuritish va ma’naviy boylikka intilish
bevosita jadidlar ruhiy merosi bilan bog‘liq. Ularning hayoti va ijodi yoshlarni
mas’uliyat, mehnat, bilim, iymon va halollik sari yetaklovchi manba bo‘lib xizmat
qilmoqda.
Xulosa qilib aytganda
, jadidchilik harakati va ayniqsa, uning matbuotdagi
ifodasi — XX asr boshidagi o‘zbek adabiyotini yangi bosqichga olib chiqdi. Bu
meros bugungi kunda nafaqat tarixiy qadriyat, balki amaliy hayotiy zarurat
sifatida yashab kelmoqda. Uning dolzarbligi — xalq tafakkurining yangilanishi,
jamiyatning ma’naviy yuksalishi va milliy ongning mustahkamlanishi bilan
chambarchas bog‘liqdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
D. Alimova. Jadidchilik fenomeni. – Toshkent: Akademnashr, 2022.
2.
G‘ulomov Mirzohid. O‘rta Osiyoda jadidchilik harakati va milliy uyg‘onish.
– Toshkent: Yangi asr avlodi, 2003.
3.
A. Erkinov. Jadidchilik va o‘zbek adabiyoti. – Toshkent: Yozuvchi, 2007.
4.
A. Donish. Navodirul vaqoe (Nodir voqealar) – Toshkent: Fan. 1994.
5.
Khalid Adeeb. The politics of Muslim Cultural Reform. Jadidism in Central
Asia. Berkley-Los-Angeles-London, 1988.
