ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
43
BO’LAJAK TARIX FANI O’QITUVCHILARINING DIDAKTIK MADANIYATINI
RIVOJLANTIRISHDA TASHKILIY –PEDAGOGIK ASOSLARINING O‘RNI
Shertaylakova Gulnoza Bazarovna
JDPU
mustaqil izlanuvchi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14022934
Annotatsiya:
Tashkiliy-pedagogik sharoitlar-bu o'qituvchining kasbiy tayyorgarligiga
yo'naltirilgan tashkiliy shakllar, pedagogik o'zaro ta'sirlar va o'quv mazmuni to'plamidir.
Ushbu maqolada bo’lajak tarix fani o’qituvchilarining didaktik madaniyatini rivojlantirishda
tashkiliy-pedagogik sharoitlarning ahamiyati haqida fikr yuritilgan.
Аннотация:
Организационно-педагогические условия – это совокупность
организационных форм, педагогических взаимодействий и содержания образования,
направленных на профессиональную подготовку обучающегося. В данной статье
рассматривается значение организационно-педагогических условий в развитии
дидактической культуры будущих учителей истории.
Annotation:
Organizational and pedagogical conditions are a set of organizational
forms, pedagogical interactions and educational content aimed at the professional training of
the student. This article examines the importance of organizational and pedagogical
conditions in the development of the didactic culture of future history teachers.
Katil so‘zlar:
ta’lim mazmuni, pedagogik kompitent, didaktik tayyorgarlik, pedagogik
sharoit, muammoli o’qitish, o’yin texnologiyalari, kasbiy fikrlash, o’quv-uslubiy ta’minot,
diognostika, loyiga metodi,qadriyat.
Ключевые слова:
содержание образования, педагогическая компетентность,
дидактическая подготовка, педагогические условия, проблемное обучение, игровые
технологии, профессиональное мышление, учебно-методическое обеспечение,
диагностика, пластилиновый метод, ценность.
Keywords:
content of education, pedagogical competence, didactic training, pedagogical
conditions, problem-based learning, game technologies, professional thinking, educational
and methodological support, diagnostics, plasticine method, value.
Bugungi kunda didaktik madaniyatni rivojlantirish bo’lajak tarix fani o'qituvchilari
uchun muhim vazifalaridan biri sanaladi. Didaktik madaniyat bo’lajak tarix fani
o’qituvchilariga muvaffaqiyatli pedagogik faoliyatni olib borishga va didaktik madaniyatini
rivojlantirishga yordam beradi. Bunga darslarni rejalashtirish, samarali o'qitish usullarini
tanlash, tegishli ta'lim muhitini yaratish va o'quvchilarning muvaffaqiyatini baholash kiradi.
O'qituvchi turli o'quvchilarga moslasha olishi, yo’l qo’ygan xatolaridan kerakli xulosalar
chiqarish va o'z mahoratini doimiy ravishda oshirishi kerak. Shu o’rinda bo’lajak tarix fani
o’qituvchilarining didaktik madaniyatini shakllantirishda tashkiliy-pedagogik sharoitlar ta'lim
jarayonlarining tizimli va yo'naltirilgan ishlashini ta'minlaydi. Tashkiliy-pedagogik
sharoitlarning mohiyatini aniqlashga yondashuvlar quyidagicha ifodalanishi mumkin:
1)
moddiy muhitni tashkil etishni ta'minlaydigan bir qator chora-tadbirlar, mazmuni,
usullari va ta'lim shakllari;
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
44
2)
ta'lim muhitining o'quvchiga ta'siri (ta'lim mazmuni, vositalari, shakllari, aloqalari)
imkoniyatlarini aks ettiruvchi pedagogik tizimning elementi.
Tashkiliy-pedagogik sharoitlar - bu o'quvchining kasbiy tayyorgarligiga yo'naltirilgan
tashkiliy shakllar, pedagogik o'zaro ta'sirlar va o'quv mazmuni (fanlar) to'plamidir. Tashkiliy
- pedagogik sharoyitlarning pedagogik komponenti ta'limning mazmunini, bo’lajak tarix fani
o'qituvchisining didaktik madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan shakllar, usullar va
vositalarni tanlashni belgilaydi.
Tashkiliy tarkibiy qism, o'z navbatida, kasbiy tayyorgarlik
doirasida o'quv jarayonini amalga oshirish va boshqarish bilan bog'liq. Ushbu sharoitlar
bo’lajak tarix fani o'qituvchisining didaktik madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan ushbu
tadqiqotning eksperimental ishlarni bajarish uchun asos bo’lib hizmat qiladi.
Muhim tashkiliy-pedagogik sharoitlardan biri bu
didaktik tayyorgarlik mazmunini
kengaytirish
bo'lib, u belgilangan tadqiqot maqsadlariga mos kelishi kerak. Bu bo’lajak tarix
fani o'qituvchisining didaktik madaniyatini rivojlantirish jarayonining yaxlitligini
ta'minlashga imkon beradi. Didaktik tayyorgarlikni ta'minlash uchun muhim qadam tarix fani
o'qituvchisining bo’lajak kasbiy faoliyatini hamda kasbiy standart talablarini tahlil qilish va
keyinchalik ushbu jihatlarni o'quv mazmuniga kiritishidir, deb hisoblaymiz. Ushbu yondashuv
o'quv jarayoni va bo’lajak kasbiy faoliyatning ehtiyojlari va talablari o'rtasida aloqa
o'rnatishga imkon beradi.
Bo’lajak tarix fani o'qituvchisini didaktik tayyorlashning mazmuni uchta yo'nalishni o'z
ichiga oladi: nazariy (bazariy bilimlarni o’zlashtirish); amaliy (bilim, ko'nikma va malakalarni
shakllantirish); shaxsiy (qadriyatlar, o'z-o'zini rivojlantirish).
Bo’lajak tarix fani o’qituvchilarida didaktik madaniyatni rivojlantirishning
ikkinchi
tashkiliy - pedagogik sharoit
sifatida o'quv-uslubiy qo'llab-quvvatlashni rivojlantirish jarayoni
etib belgilangan. Didaktik tayyorgarlikning yangi mazmunli komponentlarni kiritganimiz
sababli, bo’lajak tarix fani o'qituvchisining didaktik madaniyatini rivojlantirish jarayonini
tashkil etish va pedagogik qo'llab-quvvatlash uchun o'quv-uslubiy ta'minotni ishlab chiqish
zaruriyati aniqlandi. Ushbu sharoitni amalga oshirish jarayonida biz “Didaktika” fanidan
amaliy mashg'ulotlarni tashkil etish bo'yicha o'qituvchilar uchun uslubiy tavsiyalar; ishchi
dastur, ma'ruza matnlar, amaliy ishlarni bajarish bo'yicha ko'rsatmalar, “Tarix” fani uchun
tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Didaktik madaniyatni rivojlantirishning uchinchi muhim tashkiliy-pedagogik shart-bu
didaktik madaniyatning rivojlantirishni diagnostika qilish uchun vositalarni ishlab chiqish
hisoblanadai. Ushbu vositalar o'quv jarayonini nazorat qilish, diagnostika jarayonlarini
o'tkazish, shuningdek, didaktik madaniyat sohasida bo’lajak tarix fani o'qituvchisining
rivojlanishini boshqarish va o'zini o'zi boshqarishni ta'minlashi kerak. Bunday vositalarni
ishlab chiqish talabalarning rivojlanishini muntazam ravishda kuzatib borish, ularning kuchli
va zaif tomonlarini aniqlash va tahlil qilish, shuningdek didaktik madaniyatni rivojlantirish
jarayonini korrektsiyalash va takomillashtirish bo'yicha maqsadli choralar ko'rish imkonini
beradi.
Biz bo’lajak tarix fani o'qituvchilarining didaktik madaniyatini rivojlantirish uchun turli
xil texnologiyalarni (ta'limni rivojlantirish, muammoli va loyiha asosida o'qitish, o'yin
texnologiyalari va AKT) qo'llaymiz. Ushbu texnologiyalarning asosiy maqsadi talabalarning
pedagogik, didaktik va ijodiy ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam beradigan faol ta'lim
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
45
muhitini yaratishdir. Biz vazifalarning kasbiy yo'nalishi va amaliy yo'nalishiga, ta'limni
individuallashtirishga, tadqiqot yondashuviga, pedagogik loyihalashga yordam beradigan
boshqa jihatlarga alohida e'tibor qaratamiz.
Rivojlanayotgan ta'lim talabalarning faol o'quv faoliyatini nazarda tutadi, unda ular
nafaqat bilimlarni ko'paytiribgina qolmay, balki mustaqil ravishda yangisini kashf etadilar.
O'qituvchilar yetarli darajada fundamental bilimlarni ta'minlashlari, shuningdek talabalar
tomonidan mustaqil kashfiyotlar uchun sharoit yaratishlari kerak.
Muammoli ta'lim:
uning asosi talaba uchun muammoli vazifalar yoki ta’limiy
muammolari zanjirini yaratishdir, ularni mustaqil ravishda to'g'ri harakatlarni izlash orqali
hal qilish (o'qituvchi nazorati ostida) intizom maqsadlariga erishishni ta'minlaydi. Bo’lajak
tarix fani o'qituvchilari uchun qiyin muammoli vaziyatlarni tashkil etish uchun yaratilgan
vazifalar shunday bo'lishi kerakki, ular yechimlarni topishda mustaqillikni rag'batlantiradigan
mumkin bo'lgan qiyinchiliklarga duch kelishadi. Undan tashqari, ular yangi didaktik bilim,
ko'nikma va malakalarni o'zlashtirishga hissa qo'shishi va talabalar uchun qiziqarli va ijodiy
yo'naltirilgan bo'lishi kerak.
Didaktik loyihalar mavzulari talabalarning qiziqishlari va kasbiy yo'nalishini hisobga
olgan holda tanlanadi. Ular o'zaro bog'liq harakatlarga asoslanadi, didaktik bilimlarni amaliy
bajarishni talab qiladi, ular o’z navbatida to'ldirilishi va kengaytirilishi mumkin. Loyiha
metodi talabalarning shaxsiy va kasbiy rivojlanishiga hissa qo'shadi hamda ularda mustaqil
yondashuvni rivojlantiradi.
O'yin texnologiyalari
qaror qabul qilishda kasbiy mahorat va mustaqillikni rivojlantirish
uchun o'yin vaziyatlaridan foydalanishga imkon beradi. Ular ma'lumot qidirishni, o'z-o'zini
anglashni va professional sohada amaliy faoliyatni rag'batlantiradi.
Kasbga yo'naltirilgan
didaktik o'yinlar o'z-o'zini anglashga yordam beradi bo’lajak tarix fani o'qituvchilarida zarur
didaktik tajribani to'plash yordamida quyidagi maqsadlarga erishish mumkin:
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT)
foydalanish o'quv jarayonini yanada
samarali tashkil etish uchun turli xil axborot vositalari va resurslardan foydalanishga imkon
beradi.
Bo’lajak tarix fani o'qituvchilarida didaktik madaniyatini rivojlantirishda biz asosan
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan yordamchi vosita sifatida foydalanamiz,
masalan, onlayn ma'ruzalar o'tkazish, ma'lumot qidirish, loyiha taqdimotlarini yaratish va
taqdim etish, testlarni o'tkazish va diagnostika xaritalarini yuritish.
Bo’lajak tarix fani o'qituvchisining didaktik madaniyatini rivojlantirishda biz
foydalanadigan pedagogik texnologiyalar quyidagilarni ta'minlaydi:
-
kasbiy fikrlash va individual pedagogik qobiliyatlarni rivojlantirish;
-
ta’limiy va kasbiy faoliyatni rejalashtirish, o'zini o'zi boshqarish va mustaqillik faoliyat
ilib borish ko'nikmalarini shakllantirish bo’lajak tarix fani o'qituvchilarining didaktik
madaniyatini rivojlantirishning muhim qismidir.
-
kasbiy faoliyatda to'g'ri pedagogik qarorlar qabul qilishni belgilaydigan bo’lajak tarix
fani o'qituvchisining dialektik tafakkurini shakllantirish;
-
- umumiy didaktik tayyorgarlikni takomillashtirish.
Bo’lajak tarix fani o'qituvchisining didaktik madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan
didaktik tayyorgarlikni tashkil etish o'quv jarayoniga chambarchas bog'liqdir. U to'liq o'quv-
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
46
uslubiy majmua bilan ta'minlanadi va turli xil shakllar, texnologiyalar, o'qitish usullari va
vositalarini o'z ichiga oladi. Ushbu tayyorgarlik natijalari o'quv faoliyatining barcha
jabhalarida aks etadi. Tarix fani o'qituvchisining faoliyatida didaktik madaniyatni
rivojlantirish juda muhim, chunki tarix fani gumanitar fan sifatida doimiy ravishda rivojlanib
boradi. Birinchi navbatda, bo’lajak tarix fani o'qituvchisi o'quv materialini jamiyatning
o'zgaruvchan geosiyosiy holatiga moslashtira olishi kerak. U o’quv materialni moslashtirish va
o'rgatish, turli xil o'zgarishlarni hisobga olgan holda darslar yaratish uchun jamiyatdagi
mavjud siyosiy, iqtisodiy va madaniy vaziyatdan xabardor bo'lishi kerak.
Bo’lajak tarix fani o’qituvchisining didaktik madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan
tavsiyalarning
maqsadiga
kasbiy - shaxsiy sohada o'z-o'zini rivojlantirish, didaktik
madaniyatni takomillashtirish va introspektsiyani (o’z-o’zini tahlil qilish) boshqarish
ko'nikmalarini rivojlantirish kabi jarayonlar kiradi. Bo’lajak tarix fani o’qituvchisining
didaktik madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan tavsiyalarning vazifasi bo’lajak tarix fani
o'qituvchilarida mustaqil ishlash faoliyatini rivojlantirish, shuningdek, kasbiy - shaxsiy
yo`nalishda qo'shimcha bilim, ko'nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat. Zamonaviy
pedagogikada o'quv mashg'ulotlarini tashkil etishning an'anaviy usullari har doim ham o'quv
materialini o'zlashtirishda kerakli natijalarga erishishni ta'minlay olmaydi. Zamonaviy
talabalar ma'lumotni idrok etishning maxsus qobiliyati va ommaviy axborot vositalariga
e'tibor berish kabi xususiyatlarga ega. Shu sababli, ularning guruh faoliyatini rag'batlantirish
uchun faol va interaktiv o'qitish usullaridan foydalanish talab etiladi. Ta'limda metodik
konsultatsiya va ma'ruzalar kabi an'anaviy usullar hali ham muhim rol o'ynaydi. Biroq,
ularning samaradorligini oshirish uchun ularni faol usullar bilan birlashtirib, keng qamrovli
va tizimli ta'lim tizimiga kiritish mumkin.
Bo’lajak tarix fani o'qituvchilarining didaktik madaniyatini rivojlantirishning pedagogik
texnologiyasi “Tarix” yo'nalishi bo'yicha tahsil olayotgan talabalarning individual psixologik,
pedagogik va shaxsiy xususiyatlariga asoslanadi. Shuningdek, u bo’lajak tarix fani
o'qituvchilarida didaktik madaniyatni rivojlantrish bo'yicha ta'lim tashkilotining vazifalarini
hisobga oladi. Asosiy vazifalardan biri talabalarning kasbiy jihatdan o'z-o'zini rivojlantirish
asosida didkatik madaniyatni rivojlantirish sanaladi. Bunga didaktika bilan bog'liq fanlarda
amaliy mashg'ulotlarga e'tibor qaratish, shuningdek, bo’lajak tarix fani o’qituvchisining
didaktik madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan tavsiyalar orqali rivojlantirish tushuniladi.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkunki yuqoridagi ma'lumotlarga asoslanib, biz bo’lajak
tarix fani o'qituvchilarini tayyorlash dasturiga didaktik madaniyatini rivojlantirish uchun
bo’lajak tarix fani o’qituvchilarining didaktik madaniyatini rivojlantirishda tashkiliy –
pedagogik asoslarining o‘rni ahamiyatga molik ekanligini ta’kidlash mumkin.
References:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini
yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-sonli qarori.
2.
“O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PF-5847-sonli prezident farmoni. Toshkent. 8 noyabr
2019 yil.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
47
3.
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O’zbekiston strategiyasi. Toshkent. “O’zbekiston”, 2021.
4.
Grinev V. I. Bo’lajak o'qituvchining didaktik madaniyatini shakllantirish: dis. ...
kand.Xarkov, 2003 yil.
5.
Yarmatov R.B. Bo’lajak tarix o’qituvchilarining kasbiy metodik tayyorgarligini
takomillashtirish. pedagogika fanlari doktori (DSc) diss.. aftoref.. T.: 2021.
6.
Попова, Т. В. Педагогические условия формирования дидактической культуры
учителя начальной школы: дис. … канд. пед. наук: 13.00.01/ Попова Татьяна
Валентиновна. – Ижевск, 2002. –180 с.
7.
Мирзагитова А.Л. Формирование дидактической культуры будущего учителя
истории: Дис. ... канд. пед. наук. – ФГАОУВО, 2017.
8.
Тырина, М. П. Дидактическая подготовка как фактор развития дидактической
культуры педагога / М.П. Тырина // Вестник Томского государственного
педагогического университета. – 2011.
