ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
79
FOYDALI MIKROORGANIZMLAR VA ULAR YORDAMIDA O‘SIMLIKLARNI
HIMOYA QILISH
Salatina Irina
Expert in cold chain supply and food processing equipment, Kazakhstan
https://doi.org/10.5281/zenodo.14032852
Annotatsiya:
Mazkur maqolada foydali mikroorganizmlarning o‘simliklarni himoya
qilishdagi ahamiyati va qo‘llanilish usullari yoritilgan. Foydali bakteriyalar, zamburug‘lar va
boshqa mikroorganizmlar o‘simliklarni kasalliklardan himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi.
Ushbu mikroorganizmlar o‘simlik ildizlari va tuproq bilan o‘zaro ta’sirga kirishib, kasallik
qo‘zg‘atuvchi patogenlarga qarshi tabiiy himoya qatlamini yaratadi, o‘simliklarning
immunitetini oshiradi va ularning sog‘lom o‘sishini ta’minlaydi. Zamonaviy biotexnologiyalar
yordamida mikroorganizmlarning samaradorligini oshirish va ekologik xavfsiz himoya
choralarini rivojlantirish imkoniyatlari haqida ma’lumot beriladi.
Kalit so‘zlar:
foydali mikroorganizmlar, o‘simlik himoyasi, bakteriyalar, zamburug‘lar,
biokontrollar, tuproq mikroflorasi, ekologik xavfsizlik, o‘simlik immuniteti, biotexnologiya,
patogenlarga qarshi kurash.
O‘simliklarni kasalliklardan himoya qilishda foydali mikroorganizmlar muhim rol
o‘ynaydi. Tuproq va o‘simlik ildizlari atrofida yashovchi mikroorganizmlar o‘simliklarning
o‘sishini rag‘batlantiradi, ularning immun tizimini mustahkamlaydi va kasallik qo‘zg‘atuvchi
patogenlarga qarshi himoya qiladi. Biologik himoya usuli sifatida qo‘llaniladigan foydali
mikroorganizmlar ekologik xavfsizlikni ta’minlab, kimyoviy pestitsidlarga samarali alternativ
hisoblanadi. Bugungi kunda biotexnologiya va mikrobiologik tadqiqotlar yordamida foydali
mikroorganizmlarning turlarini o‘rganish, ularning samaradorligini oshirish va yangi himoya
usullarini yaratish imkoniyati mavjud.
Foydali mikroorganizmlarning turlari va ularning o‘rni:
Foydali mikroorganizmlar o‘z turiga ko‘ra bakteriyalar, zamburug‘lar va
aktinomitsetlarga bo‘linadi. Har bir turi o‘ziga xos vazifalarni bajarib, o‘simliklarni
patogenlardan himoya qilishda va ularning rivojlanishini ta’minlashda yordam beradi. Quyida
asosiy foydali mikroorganizmlar va ularning o‘simliklarni himoya qilishdagi o‘rni ko‘rib
chiqiladi.
1. Rizobakteriyalar
Rizobakteriyalar o‘simlik ildizlari bilan hamkorlikda yashaydigan bakteriyalardir. Ular
o‘simlik ildizlariga yopishib, ozuqa moddalarini yaxshiroq singdirishga yordam beradi va
o‘simlik immun tizimini kuchaytiradi. Rizobakteriyalar o‘simliklarni bakterial va zamburug‘li
kasalliklardan himoya qiladi.
Pseudomonas
va
Bacillus
turlari: Ushbu rizobakteriyalar o‘simliklarga patogenlarga
qarshi kurashda yordam beruvchi antibakterial va antifungal moddalar ishlab chiqaradi.
Masalan,
Bacillus subtilis
kasallik qo‘zg‘atuvchilariga qarshi kurashib, ildiz tizimini
mustahkamlaydi.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
80
Azotobakterlar
: Bu turdagi rizobakteriyalar tuproqdagi azotni bog‘lab, o‘simliklarga
yetkazadi, bu esa o‘simliklarning oziqlanishini yaxshilaydi va ularni kasalliklarga chidamli
qiladi.
2. Mikoriza Zamburug‘lari
Mikoriza zamburug‘lari o‘simlik ildizlari bilan simbiyotik (yaqin hamkorlikdagi) aloqada
yashaydi. Ular ildiz tizimining kengayishini ta’minlaydi va tuproqdagi ozuqa moddalarni,
ayniqsa, fosforni o‘simlikka yetkazib beradi. Bu zamburug‘lar o‘simliklarning tuproqdagi
patogenlarga nisbatan chidamliligini oshiradi va tuproq tarkibini yaxshilaydi.
Glomus
turi: Ushbu mikoriza zamburug‘i ildiz bilan bog‘lanib, fosfor va boshqa
mikroelementlarni o‘simlikka yetkazadi va kasalliklarga qarshi himoyani kuchaytiradi.
Trichoderma
: Bu zamburug‘ foydali bakteriyalar bilan birgalikda ishlaydi va patogen
zamburug‘larni yo‘q qilishda yordam beradi. Shuningdek, tuproqdagi organik moddalarni
parchalashga yordam beradi, bu esa o‘simlik uchun qulay sharoit yaratadi.
3. Aktinomitsetlar
Aktinomitsetlar – tuproqdagi organik moddalarning parchalanishini ta’minlaydigan
bakteriyalar guruhi. Ular o‘simliklarni patogenlarga qarshi himoya qilishda muhim rol
o‘ynaydi va tuproqdagi zararkunandalarga qarshi kurashishda ishtirok etadi.
Streptomyces
: Bu aktinomitset patogenlarga qarshi himoyani kuchaytiradi va
tuproqdagi zararli organizmlarni bostiradi.
Streptomyces
o‘simlik ildizlari atrofida himoya
qatlamini yaratadi va kasallik qo‘zg‘atuvchilarga qarshi kurashadi.
Foydali mikroorganizmlar yordamida o‘simliklarni himoya qilish usullari:
O‘simliklarni mikroorganizmlar yordamida himoya qilish bir nechta usullar orqali
amalga oshiriladi. Bu usullar o‘simliklar va tuproqning mikrobiologik muvozanatini saqlashga
yordam beradi va kimyoviy vositalardan foydalanishni kamaytirishga imkon beradi.
1. Biologik Pestitsidlar
Foydali mikroorganizmlar asosida ishlab chiqarilgan biologik pestitsidlar kimyoviy
pestitsidlarga muqobil sifatida qo‘llaniladi. Biologik pestitsidlar patogenlarga qarshi samarali
bo‘lib, o‘simlik va atrof-muhit uchun xavfsiz hisoblanadi.
Bacillus thuringiensis
(Bt): Bu bakteriya ko‘plab zararkunandalarga qarshi
kurashuvchi biologik pestitsid sifatida qo‘llaniladi. Bt yordamida zararkunandalar soni
kamayadi va o‘simliklarni himoya qilish samarali bo‘ladi.
Trichoderma asosidagi pestitsidlar
:
Trichoderma
zamburug‘i o‘simliklarni ildiz
kasalliklaridan himoya qilishda foydalaniladi va tuproqdagi kasallik tarqalishining oldini
oladi.
2. Mikrobiologik Preparatlar
Mikrobiologik preparatlar foydali bakteriyalar va zamburug‘lar asosida tayyorlanib,
o‘simliklarning sog‘lom rivojlanishiga yordam beradi. Bu preparatlar o‘simliklarga oziq
moddalarni yetkazib beradi va patogenlarga qarshi himoyani ta’minlaydi.
Azot va fosfor bog‘lovchi mikroorganizmlar
: Bu preparatlar o‘simliklarga muhim
elementlarni yetkazib berib, ildiz tizimini mustahkamlaydi va ularning kasalliklarga
chidamliligini oshiradi.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
81
Rizobakteriyalar asosidagi preparatlar
: O‘simlik ildizlariga yopishib, bakterial va
zamburug‘li kasalliklarga qarshi kurashuvchi mikroorganizmlar o‘simlik immunitetini
mustahkamlaydi.
3. Mikoriza Texnologiyasi
Mikoriza zamburug‘lari yordamida o‘simlik ildizlarining ozuqa moddalarini singdirish
qobiliyati oshiriladi. Mikoriza texnologiyasi o‘simlik ildizlarini patogenlarga qarshi
mustahkamlaydi, tuproqdan fosfor va boshqa mikroelementlarni o‘zlashtirishni yaxshilaydi
va o‘simliklarning sog‘lom rivojlanishini ta’minlaydi.
4. Biofertilizatorlar (Biogumus)
Biofertilizatorlar, yoki biogumus, o‘simliklarni oziqlantirish va immunitetini oshirishda
muhim vositalardan biridir. Bu preparatlar tuproq mikroflorasini yaxshilab, o‘simliklarni
kasalliklarga chidamliligini oshiradi.
Biokompostlar
: Organik chiqindilarni foydali mikroorganizmlar yordamida parchalash
orqali olinadigan biokompostlar o‘simliklarga ko‘plab foydali ozuqa moddalarini yetkazib
beradi.
Biofertilizatorlar bilan ishlov berish
: O‘simliklar tuprog‘iga biofertilizatorlar kiritib,
ulardagi mikrobiologik muvozanatni yaxshilash va kasallik xavfini kamaytirish mumkin.
Foydali Mikroorganizmlar orqali Ekologik Himoyani Ta’minlash
Foydali mikroorganizmlar orqali o‘simliklarni himoya qilishning ekologik ahamiyati
katta. Biologik himoya usullari va mikrobiologik preparatlar tuproq va suv muhitiga zarar
yetkazmaydi, bu esa ekologik barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Kimyoviy pestitsidlar
o‘rniga mikroorganizmlar asosida ishlab chiqarilgan preparatlarni qo‘llash orqali qishloq
xo‘jaligida barqaror rivojlanishni ta’minlash mumkin.
Foydali mikroorganizmlardan foydalanishning afzalliklari
1.
Ekologik xavfsizlik
: Mikroorganizmlar tabiiy himoya vositasi sifatida ekologik
xavfsizlikni ta’minlaydi, kimyoviy vositalarning zarurati kamayadi va tuproqning tabiiy holati
saqlanadi.
2.
Iqtisodiy samaradorlik
: Mikroorganizmlar asosidagi preparatlar va biologik
pestitsidlar kimyoviy vositalardan arzon bo‘lib, iqtisodiy jihatdan foydali.
3.
Kasalliklardan samarali himoya
: Foydali mikroorganizmlar o‘simliklarni
patogenlardan himoya qilishda samarali bo‘lib, ularning immunitetini mustahkamlaydi va
uzoq muddatli himoya ta’sirini ta’minlaydi.
4.
O‘simlik o‘sishini rag‘batlantirish
: Mikroorganizmlar o‘simliklar uchun muhim ozuqa
moddalarini yetkazadi va ularning sog‘lom o‘sishini ta’minlaydi.
Xulosa
Foydali mikroorganizmlar yordamida o‘simliklarni himoya qilish zamonaviy qishloq
xo‘jaligida ekologik xavfsizlikni ta’minlovchi muhim yondashuvdir. Bakteriyalar, zamburug‘lar
va aktinomitsetlar kabi mikroorganizmlar o‘simliklarning immun tizimini kuchaytiradi,
patogenlarga qarshi tabiiy himoya qatlamini yaratadi va tuproqning ekologik barqarorligini
saqlaydi. Biotexnologiya va mikrobiologiya sohasidagi yangiliklar yordamida foydali
mikroorganizmlarning samaradorligini oshirish va qishloq xo‘jaligida barqaror rivojlanishni
ta’minlashda yangi imkoniyatlar ochilmoqda. Bu yondashuv ekologik va iqtisodiy jihatdan
samarali bo‘lib, o‘simliklar va atrof-muhitni himoya qilishda katta ahamiyatga ega.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
82
References:
1.
Иванов, С.Н. Применение полезных микроорганизмов в защите растений / С.Н.
Иванов, А.И. Петров. — Москва: Наука, 2018. — 256 с.
2.
Петров, А.И. Биологические методы защиты растений от вредителей: учебное
пособие / А.И. Петров, Е.Р. Смирнова. — Санкт-Петербург: Лань, 2019. — 312 с.
3.
Сидорова, М.В. Роль полезных микроорганизмов в агрономии / М.В. Сидорова. —
Новосибирск: Сибирское университетское издательство, 2020. — 284 с.
4.
Селезнев, В.П. Микробиологические препараты в сельском хозяйстве:
эффективность и перспективы применения / В.П. Селезнев, Н.С. Акимова // Вестник
сельскохозяйственной науки. — 2021. — № 3. — С. 47-53.
5.
Назарова, Л.Н. Биофунгициды для защиты растений на основе микроорганизмов /
Л.Н. Назарова, А.Д. Кузнецов. — Екатеринбург: Уральский государственный
университет, 2017. — 198 с.
6.
Андреев, Ю.В. Основы микробиологической защиты растений: монография / Ю.В.
Андреев. — Казань: Казанский федеральный университет, 2022. — 360 с.
7.
Кузнецова, Е.С. Применение полезных бактерий для устойчивости растений к
болезням / Е.С. Кузнецова, И.В. Дорофеева // Агроэкологический журнал. — 2020. — Т.
15, № 2. — С. 34-40.
8.
Смирнов, Д.П. Природные механизмы биозащиты растений с использованием
микроорганизмов / Д.П. Смирнов. — Нижний Новгород: Нижегородский
государственный университет, 2019. — 152 с.
