67
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
O‘ZBEKISTONLIKLARNING FRONTDAGI JASORATI VA
QAHRAMONLIKLARI
Jahongir Usmanov Xujaqulovich
O‘zbekiston Respublikasi Termiz shahri Termiz davlat universiteti akademik litseyi
tarix fani o‘qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada O‘zbekistonliklarning jasorati, O‘zbekistonlik
general Sobir Rahimov, Xotira maydoni, «Shon-sharaf» davlat muzeyi bo‘lgan
ulug‘vor «G‘alaba bog‘i» yodgorlik majmuasi bunyod etilishi haqida ma’lumotlar
beriladi.
Harbiy xizmatda bo‘lgan minglab o‘zbekistonliklar turli hududlar mudofaasida
ishtirok etdi. Xususan, Brest qal’asi mudofaasida Avazmat Niyozmatov halok bo‘ldi.
1941-yil yozida Samarqandda tuzilgan motorlashtirilgan diviziya Yelnya yaqinida
jangga kirdi. O‘qchi diviziya sifatida tashkil etilib, Moskva atrofidagi janglarda
qatnashdi. Uning asosiy qismi oktyabr oyida Vyazma shahri atrofida qurshovda qolib
halok bo‘ldi. O‘zbekistonda 9 ta alohida o‘qchilar brigadasi, 5 ta kavaleriya
diviziyasi tashkil etildi. Brigadalar va diviziyalar tarkibi mahalliy millatlar vakillariga
mansub 40 yoshdan katta bo‘lmagan sog‘lom va baquvvat kishilar bilan to‘ldirildi.
1942-yil va 1943-yil boshlarida 90 va 94-alohida o‘qchi brigadalari Moskva
mudofasi va Stalingrad janglarida ishtirok etdi.
Moskva bo‘sag‘alarini himoya qilgan 316-o‘qchi diviziya tarkibida Toshkent
piyoda askarlar bilim yurtining kursantlari ham bor edi. O‘zbekistonliklardan 1 753
kishi «Moskva mudofaasi uchun» medali bilan taqdirlanishdi. Ular orasida Sobir
Yunusov, Ikrom Jalilov va boshqalar bor edi. O‘zbekistonlik jangchilar Leningrad,
Kiyev, Odessa, Sevastopol va boshqa shaharlarni mudofaa qilishda ham mardlik
namunalarini ko‘rsatishdi. Jumladan, 1941-yil 15-oktyabrda Xarkov viloyatidagi
Trudolyubovka qishlog‘i uchun jangda 47-o‘qchi diviziya o‘qchisi Qo‘chqor
Turdiyev dushmanga qarshi hujum uyushtirishda jasorat ko‘rsatdi. 1942-yil 27-
martda unga SSSR Oliy Soveti Prezidiumining farmoni bilan o‘zbeklardan birinchi
bo‘lib Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoni berildi.
Zebo G‘aniyeva Moskva uchun janglarda hamshira, minomyotchi va
pulemyotchi sifatida ishtirok etdi. Keyin qisqa muddatda u snayperlikni o‘rganib
oladi va Leningrad yo‘nalishidagi janglardan birida og‘ir yarador bo‘ladi. Bunga
qadar Z. G‘anieva 129 nafar fashistni yo‘q qilgan edi.
68
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Stalingrad jangi Ikkinchi jahon urushida tub burilish yasadi. Kavkaz uchun
janglarda Sobir Rahimov komandirligidagi 395-o‘qchi diviziya o‘zini ko‘rsatdi va
unga 1943-yilning 19-martida general-mayor unvoni berildi. Stalingrad janglarida
Sobirjon Oxunjonov, Abdulla Ayupov kabi minglab o‘zbekistonliklar ishtirok etishdi.
Ular orasida Stalingraddagi «Pavlov uyi»ni himoya qilgan Kamol Turg‘unov ham bor
edi. Jami 2 738 nafar o‘zbekistonlik «Stalingrad mudofaasi uchun» medali bilan
taqdirlandi. Kavkaz uchun janglarning yakuniy bosqichida Samig‘ Abdullayev
dushman zarbalari ostida 3 mingga yaqin minalarni zararsizlantirdi hamda ko‘rsatgan
jasorati uchun Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoniga sazovor bo‘ldi.
Don daryosining o‘ng qirg‘og‘idagi Kletskiy qishlog‘i yaqinidagi tepaliklardan
biri uchun jangda Mixail Kabribov boshchiligidagi 11 kishi 300 nafar dushmanni
yo‘q qilishga muvaffaq bo‘ldi. Bu joyga «Sharqlik o‘n bir qahramon tepaligi» nomi
berildi. Ulardan 8 nafari o‘zbekistonlik edi.
Kursk jangida Ahmadjon Shukurov, Valdemar Shalandin, Qayumjon Karimov
kabi minglab o‘zbekistonliklar qatnashdi. Tub burilish antigitler koalitsiyasini
mustahkamladi hamda Buyuk Britaniya va AQSh nihoyat o‘z qo‘shinlarini
Fransiyaga kiritish orqali Yevropada ikkinchi frontni ochishga qaror qildi.
O‘zbekistonliklar Dnepr daryosini kechib o‘tishdagi janglarda oldingi saflarda
bo‘lishdi. Bois Ergashev, Qudrat Suyunov kabi ko‘plab o‘zbekistonliklar Sovet
Ittifoqi Qahramoni bo‘lishdi. Sovet Ittifoqi Qahramoni Abdulla Qurbonovning
razvedkadan dushman kuchlari joylashuvi haqida muhim ma’lumotlarni keltirishi hal
qiluvchi jangovar operatsiya boshlanishiga xizmat qildi. 1944-yil yozida
Belorusiyaning fashistlardan ozod qilinishida Shodi Shoimov (vafotidan keyin Sovet
Ittifoqi Qahramoni berilgan), Eson Jovbo‘riyev kabi minglab o‘zbekistonliklar jasorat
ko‘rsatishdi. Partizanlar orasida ham G‘anitoy Toshniyozov, Luqmon O‘roqov kabi
o‘zbekistonliklar ko‘pchilikni tashkil etardi. Razvedkachi partizan Mamadali
Topivoldiyev esa Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoniga sazovor bo‘ldi.
1944-yili Sovet Ittifoqi o‘z hududini to‘liq ozod qildi, sovet qo‘shinlari Sharqiy
Yevropaga kirib keldi. 6-iyunda ikkinchi front ochildi. O‘zbekistonliklar Polsha,
Ruminiya,
Bolgariya,
Yugoslaviya,
Chexoslovakiya,
Vengriya,
Avstriya
mamlakatlarini ozod qilishda qatnashdi. Asirlikka tushib, qochishga muvaffaq
bo‘lgan o‘zbekistonliklar ham Yevropadagi Qarshilik ko‘rsatish harakatida faol
ishtirok etishdi.
Italiyadagi Qarshilik ko‘rsatish harakati qatnashchisi Ahmadjon Mamajonovga
qahramon maqomidagi «Vatanparvar» guvohnomasi berildi. Fransiyadagi harakat
qatnashchilari Hoshim Ismoilov, Tojiboy Ziyoyev ordenlar bilan taqdirlanishgan.
69
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
1945-yil 25-martda Polshaning Dansig (hozirgi Gdansk) shahri uchun bo‘lgan
jangda general-mayor S. Rahimov og‘ir yarador bo‘ldi va ertasiga vafot etdi. Unga
1965- yili Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoni berildi. Shuningdek, Polshani ozod
etishda Ahmadjon Qurbonov, Amirali Saidbekov ham qahramonlarcha halok bo‘ldi.
1945-yil 16-aprelda boshlangan Berlin operasiyasida o‘zbekistonliklar jasorat
namunalarini ko‘rsatishdi. Oder daryosini Botir Boboyev birinchilardan bo‘lib kechib
o‘tdi. 1945-yil 23-aprelda Berlin osmonida kuzatuvchi-uchuv chi Plis Nurpeysov
halok bo‘ldi. Berlin operatsiyasi 8-may kuni Germaniyaning so‘zsiz taslim bo‘lishi
bilan yakunlandi. Shu kuni fashistlar Germaniyasining kapitulyatsiyasi haqida Akt
imzolandi. Mazkur Akt hamda G‘alaba bayrog‘i o‘ramini Berlindan Moskvaga 9-
may tongida olib kelgan uchuvchilar safida o‘zbek Abdusamat Taymetov ham bor
edi. 9-may SSSRda «G‘alaba bayrami» deb e’lon qilindi.
1945yil 23aprel kuni Tojiali Boboyev Berlindagi Silez vokzaliga birinchi bo‘lib
kirishga va bayroq o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi.
30aprelda Gitler Germaniyasining bosh ramzi bo‘lgan Reyxstag gumbaziga
birinchi bo‘lib bayroq o‘rnatgan 150-o‘qchi diviziya tarkibida o‘zbeklardan Karimjon
Isoqov, G‘ulom Sultonov bor edi.
O‘zbek uchuvchilaridan Abdusattor Eshonqulov Sovet Ittifoqi Qahramoni
unvoniga sazovor bo‘ldi. Frontning turli nuqtalarida Muqaddam Ashrapova, aka-uka
Is’hoq va Habibulla Komilovlar kabi ko‘plab harbiy shifokorlar minglab jangchilar
hayotini saqlab qolishdi. Hamshira Rixsixon Mo‘minova esa Xalqaro Qizil Xoch
Qo‘mitasining Florens Naytingeyl medaliga sazovor bo‘ldi.
Ikkinchi jahon urushida Germaniyaning ittifoqchisi bo‘lgan Yaponiya ga qarshi
urush 1945-yil 9-avgustga o‘tar kechasi sovet qo‘shinlarining Uzoq Sharq dagi
hujumi bilan boshlandi. Janglarda Mongoliya armiyasi qo‘shinlari ham ishtirok etdi.
Qisqa muddatda Shimoli-sharqiy Xitoy va Shimoliy Koreya hududlari ozod qilindi,
sovet qo‘shinlari Janubiy Saxalin va Kuril orollarini egalladi. Kvantun armiyasini tor-
mor keltirishda Odil Yoqubov, Pidamat Rismatov, Usmon Doniyorov, Fatxulla
Po‘latov va boshqa ko‘plab o‘zbekistonlik jangchilar qatnashdi.
Urushda 538 mingdan ziyod o‘zbekistonliklar halok bo‘ldi, 158 mingdan ortig‘i
esa bedarak yo‘qoldi. Bu frontga yuborilgan har uch nafar o‘zbekistonlikning biri
qaytmaganidan darak beradi...
1999-yildan boshlab G‘alaba bayrami «Xotira va qadrlash kuni» sifatida
nishonlana boshlandi.
Buyuk G‘alabaning shonli 75 yilligida O‘zbekiston xalqining fashizm ustidan
qozonilgan g‘alabaga qo‘shgan hissasiga bag‘ishlangan kitob-albom birinchi bor
70
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
chop etildi. 2020-yili «Shon-sharaf» davlat muzeyi bo‘lgan ulug‘vor «G‘alaba bog‘i»
yodgorlik maj muasi bunyod etildi. Mazkur bog‘da shu kuni o‘tkazilgan tantanali
marosimda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev so‘zga chiqib,
xalqimizning Ikkinchi jahon urushida qozonilgan g‘alabaga qo‘shgan hissasiga oid
yangi tarixiy ma’lumotlarni e’lon qildi.
G‘alabaga besh farzandini bag‘riga qayta bosolmagan Zulfiya aya Zokirova
singari buvilarimiz matonati, sabru bardoshi evaziga erishildi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, G‘alaba bog‘ining
markazida «Matonat madhiyasi» deb atalgan muazzam obida barcha O‘zbekiston
onalariga qo‘yilgan haykal bo‘lib, ona Vatan ramzi bo‘lib qad rostladi.
Bog‘ hududida asirlikning og‘ir azoblariga qaramay Vataniga sodiq,
qadriyatlarida qat’iy bo‘lgan mard o‘g‘lonlar xotirasiga bag‘ishlangan Amersfort
konslageridagi 101 nafar o‘zbek asiri installyasiyasi barpo etilgan. Darhaqiqat, urush
yillarida buva-buvilarimizning jasorati va matonatini abadiylashtirish bo‘yicha
amalga oshirilayotgan ishlar zamirida qahramon xalqimizga munosib hurmat
ko‘rsatishdek ulug‘ niyat o‘z ifodasini topgan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. S. Tilabayev, D. Kenjayev va boshqalar “O‘zbekiston tarixi” 10-sinf 155-162
betlar Respublika ta’lim markazi, Toshkent - 2022 yil
2. Q.Rajabov va Akbar Zamonov “O‘zbekiston tarixi” “O‘zbekiston tarixi” 10-
sinf 95-100-betlar G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot Toshkent – 2017 yil
3.
O‘zbekiston Respublikasi Milliy ensiklopediyasi kerakli tomlari
“Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi davlat ilmiy nashriyot
I” Toshkent 2001-2… yil
71
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
NUROTA TURKMAN-YUZ ELINING O‘RGANILISH TARIXI
HISTORY OF THE STUDY OF THE NURATA TURKMEN-YUZ PEOPLE
Umarov Anvar Shuxratovich
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti tadqiqotchisi
Annotatsiya:
Maqolada XIX аср охири ва XX аср бошларида o‘rta Zarafshon
xavzasi Samarqand, Nurota, Qo‘shrabod va unga tutash qishloqlardagi “O‘zbek
туркманлари”, “Nurota turkmanlari” va “turkman-yuz eli” urug‘lari deb
hisoblaydigan qishloq aholisining o‘rganilishi tarixi to‘g‘risida.
Tayanch so‘z:
O‘g‘uz, o‘g‘, qabila, urug, “o‘z”, “O‘zbek-turkmanlari”, “Nurota
turkmanlari”, “olti ota qozoyoqli” va “besh ota mang‘ishlov”, “24 ota turkmanlilar”,
Oqman va Qoramon, el-xalq, qabila, qozoyoqli, oytamg‘ali, qo‘shtamg‘ali.
Abstract.
The article deals with the study of clans that consider themselves
“Uzbek-Turkmen”, “Nurota-Turkmen” and “Turkman-Yuzeli” in Samarkand,
Nurota, Koshrobod and neighboring villages of the middle Zerafshan basin at the end
of the 19th and beginning of the 20th centuries.
Keywords.
Oguz, ogh, tribe, clan, "own",
"Uzbek-Turkmens," "Nurota
Turkmens," "six ancestors of Qozoyoqli" and "five ancestors of Mangishlov," "24
ancestors of Turkmens," Akman and Karamon, people, tribe, Qozoyoqli, Oytamghali,
Qoshtamghali.
Kirish.
Arab geografi Ibn Xavqal (X asr) ma’lumotlariga qaraganda, islom
dinini qabul qilgan mingga yaqin turk oilasi sharqdan Farob, Kenjit va Shosh
orasidagi hududga, ya’ni hozirgi Chimkentning janubi-g‘arbiga ko‘chib kelganlar.
O‘g‘uz – o‘g‘ – qabila – urug‘ ma’nosini anglatgan, “o‘z” esa qo‘shimchadir.
O‘g‘uzlar ittifoqi IX asrning oxiri – X asr boshlarida Orol va Kaspiy dengizlari
bo‘ylarida shakllanadi. Sirdaryo etaklarida poytaxti Yangikent bo‘lgan O‘g‘uzlar
davlati X asrda tashkil topadi. Ammo ko‘p o‘tmay ular qipchoqlar tomonidan tor-mor
etilib, bir qismi g‘arbga rus dashtlariga borib joylashadi. O‘g‘uzlarning boshqa qismi
saljuqiylar boshchiligida hozirgi Turkmaniston, Orol dengizining shimolida joylashib
qoladilar. Yozma manbalarda qayd etilishicha, o‘g‘uzlarning islom dinini qabul
qilganlari mahalliy aholi bilan aralashib ketgan qismi turkmanlar deb atalgan.
Mahmud Qoshg‘ariy (XI asr), Ibn al Asir (XI asr), Rashididdin (XIII-XIV asrlar),
Abulg‘ozixon (XVII asr)ning xabar berishicha, o‘g‘uzlar 22 yoki 24 qabiladan iborat
72
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
bo‘lgan. Sirdaryoning quyi oqimi, Orol dengizining shimolida barpo bo‘lgan O‘g‘uz
davlatining yabg‘usi Saljuqbek Saljuqiylar sulolasining asoschisi bo‘lgan. Ibn al
Asirning yozishicha, u uzoq umr ko‘rib, 107 yoshida dunyodan ko‘z yumadi
7
.
Saljuqbek dastlab Yangikent yabg‘ulari xizmatiga kirgan. Lekin ular bilan
murosa qila olmay, Sirdaryoning quyi chap sohilidagi Jand hokimi bilan
yaqinlashadi. Jand hokimi Shohmalik bilan ham kelisha olmagach, Nurota tog‘lariga
ko‘chgan. Somoniy hukmdorlari o‘g‘uzlarga Nurota dasht yaylovlarida yashashga izn
beradi. Nurota o‘g‘uzlarining bir qismi qolib, qolganlari Amudaryodan o‘tib, hozirgi
Turkmaniston hududiga borib joylashadilar. Zarafshon vodiysi va Nurota tog‘
etaklarida o‘g‘uz saljuqlar avvaldan yashagan. Ular ilk bor VIII-IX asrlarda shu
hududga kelib o‘rnashganlar. X asr davomida ularning soni birmuncha ko‘paygan.
O‘g‘uz saljuqiylarning katta qismi XI asrning birinchi choragida Xurosonga
ko‘chgan bo‘lsada, ularning bir qismi Nurota tog‘oldi tumanlarida qolib, o‘zbek
qabilalari bilan aralashib ketgan
8
. Qizilqumdan janubda cho‘l va dashtlar vohalar
bilan aralash joylashib, ularning asosiy aholisi Dashti Qipchoqdan chiqqan yarim
ko‘chmanchi turmush tarziga o‘tgan o‘zbek urug‘-qabilalari bo‘lgan.
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili.
O‘zbeklar tarkibidagi turkman-yuz eli Nurota
turkmanlari tarixini ilmiy jixatdan o‘rganish XIX asrning ikkinchi yarmidan,
V.V.Raddov, A.D.Grebenkin, A.Xoroshxinlar boshlab berdilar.
Nurota bekligida yashagan turkmanlar haqida ilk bor nemis olimi turkshunos
V.V.Radlov 1868 yili yozgan
9
. V.V.Radlov Nurota torligidagi Qoratog‘ tizmasining
janubi-g‘arbiy etaklarida joylashgan Oqchop qishlog‘idan boshlab, sharqqa tomon
safar qilib, to Qoraabdal qishlog‘igacha bo‘lgan qariyib 100-150 kilometrlik
masofada joylashgan qishloqlarning etnik tarkibi, xo‘jaligi, sug‘orish tizimi va
qishloqlarga olib boruvchi yo‘llarni o‘rgandi. V.V.Radlovning fikricha, Buxoro
amirligi xududiga kiruvchi Nurota bekligida yashovchi va uzini turkman deb atovchi
gurux; uchta katta uruqqa- Qozoyoqli, qonjig‘ali, bo‘gajiliga bo‘linadi va ular
Zarafshon voxasidagi boshqa axoli singari o‘troq yashaydilar
10
.
V.V. Radlovning Nurota tog‘ oldi qishloqlariga qalgan bu safari 1868 yilda
Zarafshon voxasining bir qismi Samarkand shaxri bilan birgalikda Rossiya
7
Ибн ал Асир. Ал Комил фит-тарих. Т. 1. –М., 1973. С. 52-76.
8
Эшов Б., Адилов А. Ўзбекистон тарихи. 303 б; Истаҳри ВСА, III, с. 286; Шониѐзов К.Ш. Қарлуқ давлати ва
қарлуқлар. –Тошкент: Шарқ, 1999. 95 б.
9
Радлов В.В. Из Сибири. О населении Зерафшанской долины. –М.., 1989, с. 162-166.
10
Радлов В.В. Средняя Зерафшанская долина // Записки Императорского Русского географического общества
по отделению этнографии. Т. 6. СПб, 1880. С. 3,9, 51, 55, 63, 64.
73
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
imperiyasi boshqaruviga o‘tgach yuz bergan va bu xudud Zarafshon okrugi deb
atalgan.
Shu okrugning Kattaqo‘rg‘on uyezdida yashovchi turkmanlarning ba’zi qabila
va urug‘larini A.D.Grebenkin 1872 yilda Moskvada nashr qilingan maxsus to‘plamda
«Rus Turkistonidagi o‘zbeklar» nomli makolasida (aniqrog‘i xisobotida) bayon
qiladi. Bunda o‘zbekning Kattaqo‘rg‘on uyezdida yashovchi va o‘zlarini turkman deb
atovchi el tarkibidagi bo‘gajali qabilasi o‘rda, yastovon, chisg‘osh, ko‘ztamg‘ali,
jilontamg‘ali, jomonturkman, jodir urug‘laridan, qonjig‘ali qabilasi iyitbo‘rboy,
qiyqim qabilasidan, oytamg‘ali qabilasidan to‘por va sart urug‘laridan tashkil topgan.
Qozoyoqli qabilasining tarkibiga qizil-jodraq urug‘ini kiritib, bu urug‘ning qorakisa,
boroq, chitmas, qo‘shtamg‘ali nomli to‘rtta tarmoq uruq (mayda uruq)qa bo‘linishini
ko‘rsatgan
11
.
V.V. Radlov, A.D.Grebenkinlar bilan deyarli bir davrda Turkistonga kelib,
o‘zbekning turkman-yuz elini etnografik jixatdan o‘rgangan tadqiqotchilardan yana
biri A.Xoroshxindir. U 1876 bilda Nurota tizma tog‘ining shimoliy-sharqiy
yonbag‘irlarida yashovchi va o‘zlarini turkman deb atovchi aholining airim urug‘lari
xaqida qisqa ma’lumotlar yozib qoldirgan. Bu ma’lumotlar ichida turkmanlarning XII
asr o‘rtalarida Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘idan, kozirgi Turkiston shaxri atrofidan
ko‘chib kelish sabablarini bildiruvchi qiziq bir tarixiy rivoyat xam bor.
Unda aytilishicha, XII asr o‘rtalarida turkmanlarga og‘a-ini Oqmon va
Qoramonlar biylik kilgan. Ular Turkiston (Yassi) tog‘ atrofida chorvachilik bilan
mashg‘ul bo‘lib ko‘chib yurishgan. Birok, tariqat pirlaridan biri bo‘lgan Qul Xo‘ja
Axmad Yassaviy bilan ular o‘rtasida o‘g‘irlangan ot tufayli nizo chiqgach, turkman
elining biylari Oqman va Qoramonlar Turkistonni tashlab Kaspiy buyidagi Bolqon
torligiga ko‘chishga majbur bo‘lgan. Ularning ko‘chish yo‘li Movaraunnaxr orqali
o‘tgan bo‘lib, Nurota tog‘ligidan o‘tishda ularning bir qismi bu yerlarda kolib
ketadi
12
.
Muhokama va natijalar.
O‘zbek-turkmanlar XX asrning o‘rtalarigacha
qishloqlarda yashab, 2 ta yirik urug‘-jamoaga “olti ota qozoyoqli” va “besh ota
mang‘ishlov”ga bo‘lingan. Olti ota qozoyoqlilar: oytamg‘ali, qo‘shtamg‘ali,
qonjig‘ali, bo‘g‘ajili, qozoyoqlilarga bo‘lingan. Ularning har biri yana 6 tadan kichik
urug‘-jamoalariga bo‘linib “24 ota turkmanlilar” deb ataladi.
11
Гребенкин А.Д. Таджики. Узбеки. Мелкие народности Заравшанского округа // Русский Туркестан. Сборник,
изданный по поводу Политехнической выставки. Вып. V. Статьи по этнографии, технике, сельскому хозяйству
и естественной истории. М., 1872// узбеки русский туркестан сборник изданный по поводу политической
выставки. Вып. V М., 1872. С. 105-108.
12
Хорошхин А.П. Сборник статей касающихся до Туркестанского края. СПб, 1876. С. 246,399, 519.
74
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Ikkinchi etnik guruhga kirgan urug‘-jamoadagilar “besh ota mang‘ishlov”lar
“chilikli”, “qunish”, “anna”, “sirtsuluv”, “qizil”, “bog‘ojat” qavmlariga bo‘lingan.
Ular aksari Nurota tog‘lari atro-fidagi Jo‘sh, Chuya, Qo‘shrabot, Qo‘rg‘on, Pchot,
Ajrim, Pangot, Qovunchi, Zarband, Oqtepa, Maydonsoy va yana ko‘plab qishloqlarda
yashaydilar. “Olti ota qozoyoqli”lar yoki tamg‘ali turkmanlar Nurota vohasining
janubi-g‘arbiy qismidan to Qo‘ytoshgacha, Quvkalla, Garasha, Xo‘rob, Ilonli,
Qorabdal, Nakrut, Eshmoqsoq, Gulchambar, Bolg‘ali, Jarbuloq, Ko‘sa, Chag‘ishmon
(Sag‘ishmon), G‘ujumsoy, Safarota va yana boshqa qishloqlarda joylashganlar
13
.
Turkman-yuzlar har biri sakkiztadan urug‘ jamoaga bo‘lingan. Vaxtamg‘alilar:
qozoyoqli, ko‘ztamg‘ali, kesovli, bolg‘ali, qozoq, jariqbosh, alifli, botesh,
jilontamg‘alilar, potas, qarg‘a, yurga (yurchi), egachi, boloxo‘r, ko‘sa, taroqli, yas
(yassi) urug‘ jamoalarini tashkil etgan
14
.
Etnolog
F.Tolipovning
yozishicha,
1976
yili
Sobiq
Ittifoq
Fanlar
akademiyasining N.N.Mikluxo-Maklay nomidagi antropologiya va etnografiya
instituti, Turkmaniston FAning Sh.Botirov nomidagi tarix instituti bilan hamkorlikda
Nurota o‘zbek-turkmanlarining etnogenezi va antropologik (irqiy) tipini aniqlash
maqsadida maxsus ekspeditsiya uyushtiradi. Ekspeditsiya a’zolarining asosiy qismi
Nurota turkmanlari dastlab o‘troqlashgan: Jo‘sh, Chuya, Qo‘shrabot, Navkat
qishloqlarida,
shuningdek,
Oqtosh-Chashma
qishlog‘i (“G‘azg‘on” davlat
xo‘jaligida) bo‘ladilar. Kichikroq guruh tog‘ning janubi va janubi-sharqida
joylashgan Quvkalla hamda Garasha qishloqlarida yashaydigan o‘zbek-turkmanlar
orasida tadqiqotlar olib boradi.
Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, Nurota turkmanlari Kaspiybo‘yi turkmanlari bilan
etnogenetik jihatdan yagona ildizga ega bo‘lishlari bilan birga, ularning yuz, tana
tuzilishlari, hatto, tishlarining tuzilishlarida ham o‘xshashlik ko‘zga tashlanishi
ta’kidlangan. Har ikki hudud aholisi tanasining rangi, yuz va ko‘z tuzilishidagi
hozirgi antropologik farqlar va o‘zgarishlariga esa uzoq yillar mobaynidagi tabiiy-
geografik muhit hamda iqlimning ta’siri katta bo‘lganligi olimlar tomonidan qayd
etildi.
Garasha qishlog‘ida o‘zbek-turkman-larining “bo‘g‘ajili” etnik jamoasi
tarkibidagi: “jovbosar”, “buzoq”, “mexoyam”, “qozoq”, “girra” urug‘lari yashaydi.
Tadqiqot-chilarning fikricha, bu etnik jamoalar ajdodlari dastlab Nurota tog‘
13
Мусаев Н. Нурота тоғлари ёнбағирлари аҳолисининг этник таркибига оид баъзи мулохазалар. // Ўзбекистонда
этнодемографик жараёнлар Т., 2005. 71-бет.
14
Дала этнографик маълумотлар. Қўшробод тумани 2023 й.
75
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
tizmasining markaziy qismida, ya’ni Oqtepa, Qo‘shrabot, Jo‘sh qishloqlarida
yashashgan.
O‘zbek-turkmanlarini Garasha qishlog‘iga kelib joylashishi borasida ikki xil fikr
mavjud: birinchisi – o‘zbek-turkmanlar tabiiy sharoiti qulay keng yaylovlar, suv
manbalari ilinjida uzoq muddat mobaynida, bosqichma-bosqich ko‘chib kelib
joylashganlar. Ikkinchisi – qishloqdagi xo‘jalar tashqi dushmanlar – yovdan himoya
qilish uchun o‘zbek-turkmanlarini Oqtepa, Qo‘shrabotdan maxsus ko‘chirib
keltirganlar.
Dastlab qishloq hududiga qo‘shtamg‘ali va oytamg‘ali urug‘ vakillari kelib
o‘rnashgan. Ular ma’lum vaqt yashaganlaridan so‘ng Qorabdal qishlog‘iga ko‘chib
o‘tadilar. Ma’lumotlarga qaraganda, o‘zbek-turkmanlarini Garashadan Qorabdalga
ko‘chib o‘tishlariga eshonlar va o‘zbek-turkmanlar o‘rtasidagi kelishmovchilik sabab
bo‘lgan. Oqtepa, Qo‘shrabot va Quvkalladan bekjig‘alilar: jovbosar, buzov, girra,
qozoq mexoyam, jingichka urug‘lari vakillari Garashaga kelib joylashgan.
Ko‘chishga sabab aholi sonining o‘sishi, yaylov va suv manbalari uchun kurashning
kuchayishi, etnik mojarolar bo‘lgani ehtimol
15
.
Podsho Rossiyasi (Chor Rossiyasi) davrida Turkistonga yuborilgap rus
tadqiqotchilaridan yana biri M.S.Andreyev bo‘lib, u 1916 yilda Nurota tumaniga,
uniig shimoli-sharqiy hamda shimol (terskay) tomonidagi qishloqlarga safar qilgan.
Safardan maqsad — o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan qishloqlarni, aholi sonini, soylarni,
kechuvlarni, yo‘llarni, buloq suvlarini geografik kartaga tushurish, aholining etnik
tarkibini, guruxlarga bo‘linishini aniqlash edi va bu uning xisobotlarida qayt
etilgan
16
. 1917 yildan keyin ko‘p o‘tmasdan Turkistonga M.S.Andreyev va
I.I.Zarubinlar yuborildi. Bular oldiga xam Turkiston xalqlarini etnik-o‘zaro yaqinlik,
lingvistik, tildagi tafovutlarva madaniy jixatdan o‘rganish maqsad qilingan edi.
Nurota-turkmanlarni ilk tadqiq etilishi 1921 yili etnolog M.S. Andreyev
tomonidan tashkil qilingan Samarqand ekspeditsiyasi doirasida boshlangan. Olim o‘z
hisobotida Samarqand viloyatida yashagan turkmanlar o‘zbeklarning ta’siriga
shunchalik kuchli uchraganki, ular o‘zlarini o‘zbek qabilalaridan biri deb
hisoblashadi, deb yozadi. Ayni paytda turkmanlarni o‘zbeklardan jismoniy
xususiyatlari, shevalari, xoli gilam to‘qishlari bilan farqlanishlariga ham e’tibor
qaratadi
17
.
15
Толипов Ф. Мозийга бўйлашган маскан. –Т.: Ниҳол. 2008. 18-20 б.
16
Андреев М.С. Из поездки в 1916 г. в Нуратинские горы и прилегающую к ним часть Кзыл-Кумов-Восток.
№1(5). Ташкент. 1923. С-12.
17
Андреев М.С. Некоторые результаты этнографической экспедиции в Самаркандскую область в 1921 г. –
ИторГО, т. XVII, 1924.
76
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Xulosa.
Turkistonni o‘rganish bo‘yicha yuborilganlar orasida M.S.Andreyev va
I.I.Zarubinlar xam bor edi. M.S.Andreyev 1921 yplda Samarkand viloyatiga safar
qilgan va o‘zlarini o‘zbekning turkman elidanmiz deb hisoblovchi axolining
qishloqlarini borib ko‘rib, ularning qanday urug‘larga mansub ekanligini yozib
qoldirgan
18
.
I. I. Zarubin xam Samarqand viloyatining aholisi, ularning soni, etnik tarkibi,
xar bir etnik guruxlarning tarqalish chegaralarini aniqlash maqsadida 1920-1924
yillarda Samarkand viloyatida olib borgan ilmiy tekishrish ishlarining xisoboti 1926
yilda kitob bo‘lib nashrdan chiqdi. U o‘zining ushbu asarida, o‘zbekning turkman
elini o‘rgangan boshqa tadqiqotchilar orasida birinchi bo‘lib, o‘zbek turkmaniga
nisbatan «nurota turkmani» atamasini qo‘llaydi
19
. Bu atamani xozirgi Nurota tumani
Sintob qishlog‘ida yashovchi turkmanlarga nisbatap ishlatgan. Nurota turkmanlari
o‘zbeklarga til va turmush tarzi jixatidan yaqin bo‘lsa-da, aslida mutloqa mustaqil
etnografik guruxdir degan xulosaga kelgan.
Shunday qilib, tadqiqotchilar o‘zbek turkmanining urug‘lari, ularning tili,
shevasi, urf-odatlari, tarqalish chegaralari, qishloqlari, shu qishloqlarga olib
boradigan yullar, kechuvlar, suvlar, buloqlar, xo‘jalik hayoti xaqidagi ma’lumotlarni
yozib qoldirgan. Garchi bular Turkistonni bo‘lib, parchalab tashlash, ma’muriy
topshiriqni bajarish, xisobot uchun to‘plangan ma’lumotlar bo‘lsa-da, biroq fan
uchun o‘z ahamiyatini yo‘qotmadi. Unda, nurota turkmanlarining XIX asr oxiri va
XX asr boshlaridagi etnik tarkibi qisman bo‘lsa-da, o‘z aksini topgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Ибн ал Асир. Ал Комил фит-тарих. Т. 1. –М., 1973.
2.
Андреев М.С. Из поездки в 1916 г. в Нуратинские горы и
прилегающую к ним часть Кзыл-Кумов-Восток. №1(5). Ташкент. 1923.
3.
Андреев М.С. Некоторые результаты этнографической экспедиции
в Самаркандскую область в 1921 г. – ИторГО, т. XVII, 1924.
4.
Гребенкин
А.Д.
Таджики.
Узбеки.
Мелкие
народности
Заравшанского округа // Русский Туркестан. Сборник, изданный по поводу
Политехнической выставки. Вып. V. Статьи по этнографии, технике, сельскому
18
Андреев М.С.Некоторые результаты этнографической экспедиции в Самаркандскую область в 1921
(Доложено в заседании Турк. отд. Р.Г.О. 27/I - 1922 г.) с. 125-126.
19
Зарубин И.И. Население Самаркандской области, его численность, этнографический состав и
территориальное распределение // Тр. Комиссии по изучению племенного состава населения СССР и
сопредельных стран. Л., 1926. Вып. 10. С.16-18.
77
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
хозяйству и естественной истории. М., 1872 // узбеки русский туркестан
сборник изданный по поводу политической выставки. Вып. V М., 1872.
5.
Зарубин И.И. Население Самаркандской области, его численность,
этнографический состав и территориальное распределение // Тр. Комиссии по
изучению племенного состава населения СССР и сопредельных стран. Л., 1926.
Вып. 10.
6.
Мошкова В.Г. Некоторые общие сведения о родопленном составы
узбеков, каракалпаков и туркмен // Труды института археолгии и этнографии.
М. 1950. Вып.2.
7.
Мусаев Н. Нурота тоғлари ёнбағирлари аҳолисининг этник
таркибига оид баъзи мулохазалар. // Ўзбекистонда этнодемографик жараёнлар
Т., 2005.
8.
Радлов В.В. Из Сибири. О населении Зерафшанской долины. –М..,
1989,
9.
Толипов Ф. Мозийга бўйлашган маскан. –Т.: Ниҳол. 2008.
10.
Хорошхин А.П. Сборник статей касающихся до Туркестанского
края. СПб, 1876.
11.
Шониѐзов К.Ш. Қарлуқ давлати ва қарлуқлар. –Тошкент: Шарқ,
1999. 95 б.
12.
Дала этнографик маълумотлар. Қўшробод тумани 2023 й.
78
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
KОMPYUTЕR TАHLILI VА АVTОMАTIK TАRJIMА
COMPUTER ANALYSIS AND AUTOMATIC TRANSLATION
Xаydаrоvа Mоhidilxоn Xаmidullо qizi
АDChTI 1-kurs mаgistrаnti
Ibrаgimоvа Gulchеxrа Mаdаminjаnоvnа
F.f.f. (PhD), dоtsеnt АDChTI
Аnnоtаtsiyа:
Ushbu mаqоlаdа kоmpyutеr tаhlili vа аvtоmаtik tаrjimаning
аsоsiy mеtоdlаri, qо‘llаnilishi, qiyinchiliklаri vа kеlаjаkdаgi istiqbоllаri muhоkаmа
qilinаdi. Tаdqiqоtning аsоsiy mаqsаdi – bu tеxnоlоgiyаlаrning jоriy hоlаtini vа
ulаrning о‘zbеk tilidаgi rivоjlаnishini tаhlil qilishdir.
Kаlit sо‘zlаr:
kоmpyutеr tаhlili, аvtоmаtik tаrjimа, nеyrоn tаrmоqlаr, о‘zbеk
tili, sun’iy intеllеct, til tеxnоlоgiyаlаri
Аnnоtаtiоn:
This аrticlе discussеs thе bаsic tеchniquеs, аpplicаtiоns, difficultiеs
аnd futurе prоspеcts оf cоmputеr аnаlysis аnd аutоmаtic trаnslаtiоn. Thе mаin gоаl
оf thе study is tо аnаlyzе thе currеnt stаtе оf tеchnоlоgiеs аnd thеir dеvеlоpmеnt in
thе Uzbеk lаnguаgе.
Kеy wоrds:
cоmputеr аnаlysis, аutоmаtic trаnslаtiоn, nеurаl nеtwоrks, uzbеk
lаnguаgе, аrtificiаl intеlligеncе, lаnguаgе tеchnоlоgiеs.
Kоmpyutеr tаhlili vа аvtоmаtik tаrjimа tеxnоlоgiyаlаri zаmоnаviy аxbоrоt
jаmiyаtining аsоsiy tаrkibiy qismlаridаn hisоblаnаdi. Ushbu sоhаlаr mа’lumоtlаrni
tаhlil qilish, glоbаl kоmmunikаtsiyаni yеngillаshtirish vа mаdаniy аlmаshuvni
kеngаytirishdа muhim rоl о‘ynаydi. Kоmpyutеr tаhlili оrqаli yirik mа’lumоtlаr
bаzаlаrini tеz vа аniq qаytа ishlаsh, аvtоmаtik tаrjimа еsа tillаrаrо tо‘siqlаrni bаrtаrаf
еtish imkоnini bеrаdi. Birоq, bu tеxnоlоgiyаlаr hаli hаm idiоmаlаr, mаdаniy nuаnslаr
vа grаmmаtik murаkkаbliklаr kаbi qiyinchiliklаrni tо‘liq bаrtаrаf еtа оlmаydi.
Kompyuter tahlili – bu ma’lumotlarni avtomatlashtirilgan usullar yordamida tahlil
qilish, qayta ishlash va natijalarni chiqarish jarayonidir. Ushbu tushuncha turli
sohalarda masalan, dasturlash, sun’iy intellekt, ma’lumotlar ilmi va boshqalar
qo‘llaniladi. Kompyuter tahlili ma’lumotlarni strukturalashtirish, tozalash va
mazmunini aniqlash uchun ishlatiladi. Masalan, katta hajmdagi statistika yoki matnli
ma’lumotlarni tahlil qilish buning misoli bo‘la oladi.
79
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Avtomatik tarjima ayniqsa biznes, turizm va ilmiy aloqalar sohasida qimmatli
vositaga aylanmoqda. Lekin badiiy asarlar va nuansli matnlar uchun hali ham inson
mutaxassislar talab etiladi. Kelajakda kontekstni tushunish qobiliyati yanada oshadi
deb taxmin qilinmoqda
Mеtоdlаr
: Аvtоmаtik tаrjimа tizimlаri uchtа аsоsiy bоsqichdаn о‘tаdi. Ulardan
birinchisi Tаhlil (Аnаlysis). Tahlilning asosi Tоkеnizаtsiyа ya’ni mаtn sо‘zlаr yоki
bеlgilаrgа bо‘linаdi. Misоl uchun “His dоg rаn аwаy” → (“His”, “Dоg”, “Rаn”,
“Аwаy”). Bundan tashqari Mоrfоlоgik tаhlil ham mavjud. Morfologik tahlilda
sо‘zning grаmmаtik shаkli аniqlаnаdi. Misоl uchun “rеаding” → “rеаd” + “-ing”.
Tahlilning yana bir turi sintаktik tаhlil. Bu tahlilda gаpning grаmmаtik tuzilishi tаhlil
qilinаdi. Avtomatik tarjima tizimlarining ikkinchi bosqichi Tаrjimа (Trаnslаtiоn).
Tarjima bosqichi bir nechta turlarga bo’linadi. Jumladan, nеyrоn tаrmоqlаr (NMT) -
trаnsfоrmеr mоdеllаri kоntеkstni hisоbgа оlаdi, stаtistik usul - pаrаllеl kоrpuslаr
аsоsidа ishlаydi, qоidаbоz tаrjimа - lug‘аt vа grаmmаtikа qоidаlаrigа аsоslаnаdi.
Avtomatik tarjima tizimlarining so’nggi bosqichi - qаytа ishlаsh (Pоst-Prоcеssing) -
grаmmаtik tuzаtishlаr vа idiоmаli ibоrаlаrni mоslаshtirish аmаlgа оshirilаdi.
Kоmpyutеr tаhlilidа еsа quyidаgi mеtоdlаr qо‘llаnilаdi : mа’lumоtlаrni tоzаlаsh
vа strukturаlаshtirish, algоritmik yеchimlаr mаsаlаn, sun’iy intеllеkt mоdеllаri,
nаtijаlаrni vizuаlizаtsiyа qilish, masalan,grаfiklаr, diаgrаmmаlаr.
Muhоkаmа
: Kompyuter tahlili va avtomatik tarjima sohalari texnologiyaning
rivojlanishi bilan birga tobora murakkab va qamrovli metodlarni qoʻllab, insoniyat
uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, sunʼiy intellekt
(AI), ayniqsa chuqur oʻrganish (deep learning) va tabiiy tilni qayta ishlash (NLP)
usullari, avtomatik tarjima tizimlarining aniqligi va samaradorligini sezilarli darajada
oshirgan. Biroq, bu tizimlar hali ham bir qator cheklovlarga ega, masalan, kontekstni
toʻliq anglash, idiomatik iboralar va madaniy jihatlarni hisobga olish kabi murakkab
vazifalarda kamchiliklar mavjud. Kompyuter tahlilining lingvistik jihatlari, yaʼni
morfologik, sintaktik va semantik tahlillar, avtomatik tarjima tizimlarining ishlash
sifatiga bevosita taʼsir koʻrsatadi. Masalan, neyron tarmoqlarga asoslagi tarjima
modellari (NMT) katta hajmdagi parallel korpuslar yordamida oʻrgangan holda,
tabiiy va tushunarli tarjimalarni ishlab chiqarishi mumkin. Biroq, kam resursli tillar
yoki nodavlat tillarda bu tizimlar unchalik samarali boʻlmaydi, bu esa til
texnologiyalaridagi tengsizlik muammosini keltirib chiqaradi. Avtomatik tarjima
tizimlarining ishonchliligini oshirish uchun ularni inson ekspertlari bilan hamkorlikda
(human-in-the-loop) ishlatish yoki post-editing jarayonlarini joriy etish tavsiya
etiladi. Bundan tashqari, kontentning mazmuni va maqsadiga qarab turli tarjima
80
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
usullarini moslashtirish (masalan, statistik tarjima, qoidaboz tarjima yoki gibrid
yondashuvlar) yaxshi natijalar berishi mumkin. Kelajakda kvant hisoblash, kognitiv
hisoblash va koʻp tilli transformator modellari (multilingual transformers) kabi yangi
texnologiyalar avtomatik tarjima sohasida yanada yutuqlarga olib kelishi kutilmoqda.
Shu bilan birga, til xilma-xilligini saqlash, maʼlumotlar xavfsizligi va algoritmik
adolat muammolari boʻyicha izchil siyosatlar ishlab chiqish zarur.
Nаtijаlаr
: Аvtоmаtik tаrjimа tizimlаri jоriy hоlаtdа quyidаgi nаtijаlаrni
kо‘rsаtmоqdа : Gооglе Trаnslаtе kunigа 500 milliоn sо‘rоvni qаytа ishlаydi (Gооglе
АI Blоg, 2023), o‘zbеk tilidа Trаnslаtе.uz plаtfоrmаsi yiligа 1 milliоn biznеs
hujjаtlаrini tаrjimа qilаdi (UzАIS, 2022). Kоmpyutеr tаhlili sоhаsidаgi natijalar esa -
NАSА kunigа 2 TB mа’lumоtni tаhlil qilаdi, tibbiyоtdа bеmоrlаrning hоlаti rеаl
vаqtdа mоnitоring qilinаdi. Birоq, quyidаgi qiyinchiliklаr mаvjud - idiоmаlаr: “Оvеr
thе mооn” → “Judаyаm xursаnd” (tо‘g‘ri tаrjimа qilinishi kеrаk). Grаmmаtik
fаrqlаrda esa ingliz tilidа SVО, о‘zbеk tilidа SОV tаrtibi qо‘llаnilаdi. Mаhаlliy
tillаrda ya’ni o‘zbеk tilidа “sеn/siz” fаrqi kаbi nоzik nuаnslаrni tushunish qiyin.
Kompyuter tahlili inson ishini soddalashtirish, xatolarni kamaytirish va tezkor
yechimlarni olish imkoniyatini beradi. U ilmiy tadqiqotlardan tortib biznes qarorlarini
qabul qilishgacha turli sohalarda qo‘llaniladi. Kоmpyutеr tаhlili vа аvtоmаtik tаrjimа
tеxnоlоgiyаlаri glоbаl miqyоsdа аhаmiyаt kаsb еtmоqdа. Birоq, ulаrning
sаmаrаdоrligini оshirish uchun mаhаlliy tillаrning xususiyаtlаrini hisоbgа оlgаn
hоldа yаnаdа tаkоmillаshtirish tаlаb еtilаdi. О‘zbеkistоn kоntеkstidа ushbu sоhаlаrni
rivоjlаntirish uchun til rеsurslаrini bоyitish vа mаxsus аlgоritmlаr ishlаb chiqish
zаrur.
Fоydаlаnilgаn аdаbiyоtlаr:
1.
Ибрагимова,
Г.
(2024).
ТИЛШУНОСЛИКДА
ПАРЕНТЕЗА
ҲОДИСАСИНИНГ ТАДҚИҚИ ХУСУСИДА. Редакционная коллегия, 260.
2. Ibrаgimоvа, N. (2025). ISSUЕS ОF TЕАCHING MЕTОDS ОF UZBЕK
LITЕRАTURЕ ОN THЕ ЕXАMPLЕ ОF THЕ LIFЕ АND WОRK ОF АBDULLА
ОRIPОV. Intеrnаtiоnаl Jоurnаl оf Аrtificiаl Intеlligеncе, 1(2), 1824-1828.
3. Ibrаgimоvа, G. M. (2024). Study оf thе Pаrеnthеsеs by Wоrld Linguistics.
Еxcеllеnciа: Intеrnаtiоnаl Multi-Disciplinаry Jоurnаl оf Еducаtiоn (2994-9521), 2(3),
5-7. https://dоi.оrg/10.5281/
4. Gооglе АI Blоg (2023).
5. UzАIS (2022). О‘zbеkistоn Аxbоrоt Tеxnоlоgiyаlаri hisоbоtlаri.
6. Hutchins, W. (2005). “Mаchinе Trаnslаtiоn: Pаst, Prеsеnt, Futurе”.
81
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
O’ZBEK VA INGLIZ MULOQOTIDA HAQORATNING NOVERBAL
VOSITALAR ORQALI IFODA ETILISHI
EXPRESSION OF INSULTS THROUGH NONVERBAL MEANS IN UZBEK
AND ENGLISH COMMUNICATION
Xaydarova Mohidilxon Xamidullo qizi
Andijon davlat chet tillari Instituti 1-kurs magistranti
Annotatsiya:
Ushbu ilmiy maqola O’zbek va ingliz tillarida haqoratning
noverbal vositalar orqali ifoda etilishiga bag’ishlangan. Tadqiqotda haqoratning faqat
so’zlar orqali emas, balki harakatlar, tana tili, yuz ifodalari va boshqa noverbal
vositalar yordamida qanday ifodalanganligi tahlil qilinadi. O’zbek va ingliz tillarida
haqoratli muloqotning noverbal shakllaridagi farqlar va o’xshashliklar o’rganiladi.
Maqolada, shuningdek, noverbal haqoratning madaniy konteksti, uning ijtimoiy va
psixologik ta’siri, tilshunoslik va kommunikatsiya nazariyasidagi o’rni hamda
konfliktlarni tushunishda noverbal vositalarning roli ko’rib chiqiladi. Haqoratli
harakatlar va yuz ifodalari kabi non-verbal elementlarning ijtimoiy kontekstga ta’siri
ham muhim o’rin tutadi. Tadqiqotda til va noverbal kommunikatsiya o’rtasidagi
o’zaro bog’liqlik aniqlanadi, bu esa tillararo va madaniyatlararo muloqotni yanada
chuqurroq tushunishga imkon yaratadi. Maqola, haqoratning nafaqat verbal, balki
noverbal shakllarining ham ahamiyatini ko’rsatadi.
Kalit so’zlar :
haqorat, mimika, jestlar, noverbal muloqot, madaniyat,
proksemika, tana tili, okulesika, imo-ishora.
Annotation
: This scientific article is devoted to the expression of insult in
Uzbek and English through nonverbal means. The study analyzes how The Insult is
expressed not only through words, but through actions, div language, facial
expressions and other nonverbal means. In Uzbek and English, differences and
similarities in the nonverbal forms of offensive communication are studied. The
article also examines the cultural context of nonverbal bullying, its social and
psychological implications, its role in linguistics and communication theory, and the
role of nonverbal tools in understanding conflicts. The influence of non-verbal
elements such as offensive actions and facial expressions on the social context also
plays an important role. The study identifies the interrelationships between language
and nonverbal communication, enabling a deeper understanding of cross-language
82
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
and cross-cultural communication. The article shows the importance of insult not
only verbal but also nonverbal forms.
Keywords:
insult, facial expressions, gestures, nonverbal communication,
culture, proxemics, div language, oculesis, gestures.
Muloqot – bu insonlarning o’zaro fikr almashishi va ijtimoiy aloqalar o’rnatish
jarayonidir. Muloqotda nafaqat so’zlar, balki noverbal vositalar, ya’ni tilga aloqador
bo’lmagan, lekin ma’no ifodalovchi harakatlar, mimikalar, tana tili kabi elementlar
ham muhim o’rin tutadi. Noverbal muloqotning ahamiyati odamlar o’rtasidagi
anglashuvni yanada chuqurlashtiradi va ba’zida so’zlardan ko’ra kuchliroq ta’sir
o’tkazadi. Ayniqsa, haqoratli so’zlarning noverbal vositalar orqali ifodalanganida, bu
nafaqat qizg’in munozaralarga, balki jiddiy ijtimoiy va psixologik natijalarga olib
kelishi mumkin
20
.
O’zbek va ingliz tillarida haqoratning noverbal ifodalari bir-biridan sezilarli
darajada farq qiladi, bu esa har bir madaniyat va til tizimining o’ziga xos
xususiyatlari bilan bog’liq. O’zbek madaniyatida haqoratning ifodalanishi ko’pincha
bevosita so’zlar bilan bog’liq bo’lsa-da, ingliz tilida esa noverbal vositalar (masalan,
yuz ifodalari, qo’l harakatlari) orqali bu haqoratlar yanada o’ziga xos tarzda
ifodalanishi mumkin. Noverbal vositalar haqoratni kuchaytiradi yoki yumshatishi
mumkin, bu esa tilshunoslik va madaniyatshunoslikda alohida o’rganishga arziydi
21
.
Mazkur ilmiy maqola O’zbek va ingliz muloqotida haqoratning noverbal
vositalar orqali ifoda etilishi va bu jarayonning madaniy, psixologik va lingvistik
jihatlarini o’rganishga qaratilgan. Tahlil natijalari ikki til o’rtasida haqoratni noverbal
vositalar orqali ifodalashda qanday farqlar borligini aniqlashga yordam beradi.
Bunda, haqoratning kontekstga bog’liq ravishda qanday o’zgarishi, shuningdek,
noverbal vositalarning haqoratli ma’no yukini qanday oshirishi yoki kamaytirishi
o’rganiladi. Bunday tahlil muloqotning yanada samarali va aniq bo’lishiga yordam
beradi, chunki haqoratli noverbal ifodalar ko’pincha anglashilmagan yoki noto’g’ri
talqin qilingan bo’lishi mumkin.
Shu sababli, bu tadqiqot muloqotda haqoratni ifodalashning noverbal usullarini
o’rganish orqali, bu jarayonning lingvistik va madaniy jihatlarini yanada chuqurroq
tushunishga imkon beradi.
Adabiyot sharhi
: Noverbal kommunikatsiya – bu ijtimoiy munosabatlarda
muhim o’rin tutuvchi, so’zsiz ifodalar tizimidir. Haqoratning neverbal vositalari
20
Ekman, P. (1992). Facial expressions and emotions. In K. R. Scherer, & P. Ekman (Eds.), Handbook of methods in
nonverbal behavior research (pp. 23–63). Cambridge University Press.
21
Argyle, M. (1988). Bodily Communication. Routledge.
83
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
millatlar va madaniyatlarga qarab farq qilishi mumkin. Ushbu maqola o’zbek va
ingliz tillaridagi haqoratli ishoralarning lingvomadaniy xususiyatlariga bag’ishlangan
adabiyotlarni tahlil qiladi. Noverbal kommunikatsiyaning asosiy nazariyalarini P.
Ekman, W. Friesen (1969), J. Burgoon (1994) kabi olimlar ishlab chiqqan. Ular
jismoniy ishoralarning universal va madaniy-xos komponentlarini ajratib
ko’rsatganlar. M. Argayl (1988) noverbal ifodalarni quyidagicha tasniflagan:
Kinesika (qo’l harakatlari, mimika);
Proksemika (masofa va fazoviy o’rinlash);
Paralingvistika (ovoz balandligi, intonatsiya);
Okulesika (qarashlar).
Haqorat uchun xos bo’lgan noverbal ishoralar asosan universaldir, lekin
madaniy kontekstga ko’ra ma’no o’zgarishi mumkin
22
. O’zbek tilida haqoratli
ishoralar ko’p hollarda qadalgan ma’nolariga ega. Misol uchun: qo’lni belga qo’yish
– hurmatsizlik belgisi (adabiyotda "qo’lni qovunga solish" iborasi ham qo’llaniladi),
oyoqni tebratish – beqarorlik va haqorat niyatini anglatadi, yuzni o’girib olish –
suhbatni uzish, e’tibor bermaslikni anglatadi. O’zbek an’analarida qarashning
ahamiyati katta. Ko’z qisish haqorat yoki hasrat niyatini bildirishi mumkin
23
. Garchi
ko’pgina noverbal ishoralar universal bo’lsa-da, ingliz tilidagi haqoratli ifodalar
ayrim jihatlari bilan ajralib turadi, masalan orqa qaytarib qo’l ko’tarish – rad etish,
haqorat (R. Birdwhistell, 1970), ko’zni qiyshaytirish – masxaralash, shubha bildirish,
"O’rta barmoq" – aniq haqorat ishorasi. Inglizlarda jismoniy masofani buzish
(yaqinlashib turmaslik) ham hurmatsizlik hisoblanadi
24
. Ikki madaniyatda ham
ko’pgina universal ishoralar mavjud - qosh-qovoq ko’tarish – hayrat, masxaralash,
g’ijinni ko’rsatish – haqorat. O’zbeklarda belbog’lab suhbatlashmaslik hurmatsizlik,
inglizlarda esa kuchli qo’l siqishmaslik haqoratdir. Inglizlarda qo’lni chantiga solib
turish beparvolik, o’zbeklarda esa bu holat haqorat sifatida qaralmaydi.
Metodologiya
: Metodologiya quyidagi usullarga asoslanadi: kuzatuv,
soʻrovnoma va kontent-tahlil. Kuzatuv (Observation) ikki turga bo’linadi. Ulardan
birinchisi tizimli kuzatuv. Unda oʻzbek va ingliz nutq madaniyatidagi noverbal
signallar (masalan, qoʻl harakatlari, koʻz aloqasi, mimika) qayd etiladi. Keyingisi
tabiiy muhitda kuzatuv ya’ni ijtimoiy media, kundalik muloqot, videomateriallar
tahlil qilinadi
25
. Soʻrovnoma va Intervyuda yopiq va ochiq savollar beriladi. 100
22
Matsumoto, D. (2006). *Culture and Nonverbal Behavior*.
23
Hojiyev, N. (2015). *O‘zbek tilida so‘zsiz ifodalar*.
24
Hall, E. (1966). *The Hidden Dimension*.
25
Ekman, P. (2003). *Emotions Revealed: Recognizing Faces and Feelings*.
84
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
nafar oʻzbek va 100 nafar ingliz respondentlarga noverbal haqorat belgilari haqida
soʻrovnoma oʻtkaziladi. Ekspert intervyulari - tilshunoslar va psixologlardan
noverbal muloqotdagi farqlar haqida fikr olinadi
26
. Kontent-tahlilda mediamateriallar
tahlili - oʻzbek va ingliz filmlari, seriallari, ijtimoiy tarmoqlardagi videolar tahlil
qilinadi. Lingvistik analizda haqoratli jestlarning lingvokulturologik jihatlari
oʻrganiladi. Noverbal signallarning chastotasi va madaniy farqlari solishtiriladi.
Respondentlar shaxsiy maʼlumotlari maxfiy saqlanadi. Tadqiqotda haqoratli
materiallardan faqat ilmiy maqsadlarda foydalaniladi.
Natijalar
: Milliy va madaniy xususiyatlarga ko’ra, haqoratning ifodalanish
jarayonlari farq qilishi mumkin. Nutqdan tashqari (noverbal) kommunikatsiyada
haqorat jismoniy harakatlar, mimika, intonatsiya va proksemika vositalari orqali
namoyon bo’ladi. Bu maqolada o’zbek va ingliz muloqotidagi noverbal haqoratning
asosiy ko’rsatkichlari tahlil qilinadi. O’zbek madaniyatida qo’lni o’rta barmog’ini
ko’rsatish – bu harakat o’zbek tilida "yo’q" degan ma’noni anglatadi va hurmatsizlik
hisoblanadi. Qo’lni belga qo’yish – bu ishora "sen mendan pastsan" degan ma’noni
anglatadi. Oyoqni tebratish – uzoq muddatli suhbatda norizolikni ifodalaydi.
Ingliz madaniyatida orqaga qayrilish – inglizlar uchun bu harakat "mening
gapimga quloq solaverarsan" degan ma’noda qo’llaniladi. Qo’lni o’rta barmog’ini
ko’tarmoq (middle finger) – bu haqoratli ishora hisoblanadi. Ko’ziga boqmaslik
maslik – inglizlarda bu hurmatsizlik belgisidir. O’zbek madaniyatida qoshni ko’tarish
– norizolikni anglatadi. Ko’zni qisib qarash – shubha yoki haqoratni bildiradi. Ingliz
madaniyatida o’zni aylantirish (eye-rolling) – inglizlarda bu "mening gapimga
ahamiyat bermayapsan" degan ma’noda ishlatiladi. Qovoq ko’tarish (raising
eyebrows) – masxaralash yoki shokka solish niyatini anglatadi. O’zbek madaniyatida
yaqin turib gapirish – bu hurmatsizlik hisoblanishi mumkin, ayniqsa notanish
odamlar o’rtasida. Odamga orqa o’girib o’tirish – bu ham haqoratli hisoblanadi.
Ingliz madaniyatida shaxsiy maydoniga kirib ketmoq (personal space invasion) –
inglizlar uchun bu jiddiy haqoratdir.
Munozara
: O’zbek muloqoti qadriyatlar tizimida hurmat va ehtirom muhim
o’rin tutadi, shu sababli haqorat ko’pincha bilvosita usullarda namoyon bo’ladi. Uzoq
va qattiq qarash – bu jiddiy haqorat hisoblanadi, ayniqsa katta yoshdagi insonga
nisbatan
27
. Ko’zni aylantirish – suhbatdoshning fikrini ahamiyatsiz deb hisoblash
28
.
Qovoq solish, bosh barmoqni shahodat va o’rta barmoqlar orasiga solish – bu nafrat
26
Mehrabian, A. (1972). *Nonverbal Communication*.
27
Karimov, I. (2020). *O‘zbek Milliy Odobnomasi*. Toshkent: Sharq.
28
Hall, E. T. (1966). *The Hidden Dimension*. New York: Anchor Books.
85
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
yoki rad etishni anglatadi
29
. Barmoq bilan ko’rsatish – odamlarga barmoq bilan
nishon berish uyatsizlik deb qabul qilinadi, buning o’rniga butun qo’l yoki iyak
ishlatiladi
30
. Qo’llarni ko’krakka qo’yib turish – g’azab yoki g’urur belgisi sifatida
qaraladi. Suhbatdoshga orqani qilish – unga ahamiyat bermaslik, e’tiborsizlik
ko’rsatish
31
. O’zbek madaniyatida yuqori martabali shaxslarga yaqin turish haddan
tashqari familiarlik sifatida qabul qilinishi mumkin. G’arb madaniyatlarida, ayniqsa
AQSh va Britaniyada, haqoratning noverbal ifodalari ba’zan aniqroq bo’lishi
mumkin. Qoshlarni ko’tarish – shubha yoki masxaralash ma’nosida qo’llaniladi.
Labni burish – nafrat yoki zerikish bildiradi
32
. O’rta barmoqni ko’rsatish – butun
dunyoda haqorat belgisidir. "V" belgisi (ichki tomonga qilinganda) – Britaniyada
o’rta barmoqdek ma’noga ega
33
. Telefon yoki soatni tekshirish – suhbatdoshga
qiziqmaslik bildiradi. Oyoqlarni stolga qo’yish – hojatgarchilik yoki yuqorilik
ko’rsatish
34
. Jismoniy yaqinlashish – tahdid yoki tahqirlovchi harakat sifatida
qaralishi mumkin.
Xulosa
: Nonverbal ifodalar insonlararo muloqotning muhim qismi bo’lib,
ayniqsa his-tuyg’ular va munosabatlarni bildirishda katta ahamiyatga ega. O’zbek va
ingliz madaniyatlarida haqoratli mazmunli nonverbal vositalar turlicha bo’lishi
mumkin, chunki ular madaniy, ijtimoiy va psixologik omillarga bog’liq. O’zbek
madaniyatida qo’pol mimika (masalan, lablarni burish, qoshlarni ko’tarish) haqorat
belgisi hisoblanadi. Ingliz madaniyatida esa ko’zni qisib qarash yoki lablarni chayqab
qo’yish nafrat yoki mardonasizlikni bildirishi mumkin. O’zbeklar orasida bosh
barmog’ini ko’rsatish yoki qo’l bilan tahdid qilish kabi harakatlar kuchli haqorat
sifatida qabul qilinadi. Ingliz tilida so’qmoq ko’rsatish (middle finger) yoki qo’llarni
belga qilib qo’yish keng tarqalgan haqorat belgilari hisoblanadi. O’zbek
madaniyatida yaqin turib suhbatlashish odatiy hol bo’lsa-da, haqoratli munosabatda
bu masofa keskin oshiriladi yoki orqaga chekinish kuzatiladi. Inglizlar esa shaxsiy
masofani buzishni haqorat deb hisoblashlari mumkin. Ikkala madaniyatda ham
qichqirayotgan, masxarali yoki past ovoz bilan gapirish haqoratli munosabatni
bildiradi. Biroq, ingliz tilida sarkastik ohang ko’proq qo’llaniladi. Ba’zi O’zbek
jestlari (masalan, oyoq osti qilish) inglizlar uchun tushunarsiz bo’lishi mumkin,
aksincha, ba’zi G’arbiy jestlar O’zbeklar tomonidan noto’g’ri talqin qilinishi
29
Samadov, R. (2019). *Jestlar va Madaniyat*. Toshkent: Yangi Asr.
30
Morris, D. (2002). *Peoplewatching: The Desmond Morris Guide to Body Language*. London: Vintage.
31
Xolmirzayev, B. (2018). *O‘zbek Xalqining An’anaviy Ijtimoiy Normlari*. Toshkent: Akademnashr.
32
Pease, A. (2017). *The Definitive Book of Body Language*. London: Orion.
33
Ekman, P. (2003). *Emotions Revealed*. New York: Times Books.
34
Knapp, M. L. (2013). *Nonverbal Communication in Human Interaction*. Boston: Cengage Learning.
86
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
mumkin. Nonverbal haqorat vositalari madaniyatlararo tafovutlarga ega, shu sababli
ularni to’g’ri talqin qilish uchun madaniy jihatlarni hisobga olish zarur. Bu sohada
qo’shimcha tadqiqotlar madaniyatlararo muloqotda xatolarni kamaytirishga yordam
beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Karimov, I. (2020). *O’zbek Milliy Odobnomasi*. Toshkent: Sharq.
2.
Samadov, R. (2019). *Jestlar va Madaniyat*. Toshkent: Yangi Asr.
3.
Hojiyev, N. (2015). *O’zbek tilida so’zsiz ifodalar*.
4.
Ekman, P. (1992). Facial expressions and emotions. In K. R. Scherer, &
P. Ekman (Eds.), Handbook of methods in nonverbal behavior research (pp. 23–63).
Cambridge University Press.
5.
Xolmirzayev, B. (2018). *O’zbek Xalqining An’anaviy Ijtimoiy
Normlari*. Toshkent: Akademnashr.
6.
Argyle, M. (1988). Bodily Communication. Routledge.
7.
Matsumoto, D. (2006). *Culture and Nonverbal Behavior*.
8.
Hall, E. (1966). *The Hidden Dimension*.
9.
Ekman, P. (2003). *Emotions Revealed: Recognizing Faces and
Feelings*.
10.
Mehrabian, A. (1972). *Nonverbal Communication*.
11.
Hall, E. T. (1966). *The Hidden Dimension*. New York: Anchor Books.
12.
Morris, D. (2002). *Peoplewatching: The Desmond Morris Guide to
Body Language*. London: Vintage.
13.
Pease, A. (2017). *The Definitive Book of Body Language*. London:
Orion.
14.
Ekman, P. (2003). *Emotions Revealed*. New York: Times Books.
15.
Knapp, M. L. (2013). *Nonverbal Communication in Human
Interaction*. Boston: Cengage Learning
87
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI MILLIY QADRIYATLAR
ASOSIDA TARBIYALASHNING IJTIMOIYLASHUVIGA TA’SIRI
Yarashova Sitora Yermamatovna
Toshkent Kimyo Xalqaro Universiteti “Psixologiya (Social Psychology)” yo‘nalishi
magistranti
Annotatsiya:
Har bir davr o‘z rivojlanish darajasiga qarab shaxs hayotida
alohida ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, maktabgacha yosh davri nutq va taffakurning
rivojlanishi, hissiyotlar va irodaviy jarayonlar shakllanishi hamda madaniy
identifikatsiya paydo bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu maqolada aynan
3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan tarbiyalanuvchilar, ya’ni maktabgacha yoshdagi
bolalarda milliy qadriyatlarning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar tahlil qilinadi va
ma’lumotlar beriladi.
Kalit so‘zlar:
maktabgacha yosh davri, madaniy identifikatsiya, shaxs, oila,
irsiyat, muhit, milliy qadriyatlar.
Annotation
: Each stage of life holds a particular significance depending on the
level of development of the period. Especially, the preschool age plays a crucial role
in the development of speech and thinking, the formation of emotions and volitional
processes, as well as the emergence of cultural identification. This article analyzes
and provides information on the factors influencing the development of national
values in preschool children aged 3 to 7.
Keywords
: preschool age, cultural identification, personality, family, heredity,
environment, national values.
Аннотация:
Каждый этап жизни человека имеет особое значение в
зависимости от уровня развития данного периода. Особенно важным является
дошкольный возраст, когда активно развиваются речь и мышление,
формируются эмоции и волевые процессы, а также появляется культурная
идентификация. В данной статье рассматриваются и анализируются факторы,
влияющие на развитие национальных ценностей у детей дошкольного возраста
от 3 до 7 лет.
Ключевые слова
: дошкольный возраст, культурная идентификация,
личность, семья, наследственность, среда, национальные ценности
Kirish.
Hozirgi globallashuv davrida yosh avlodni milliy qadriyatlar asosida
tarbiyalash nafaqat ma’naviy-ma’rifiy ehtiyoj, balki jamiyat barqarorligining muhim
88
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
omili hisoblanadi. Bolaning ijtimoiylashuvi erta yoshda, ya’ni maktabgacha davrda
boshlanadi va bu davrda unga singdirilgan qadriyatlar uning keyingi shaxsiy rivojiga,
jamiyatga moslashishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
35
Mamlakatimizda maktabgacha
ta'lim tashkilotlarida milliy qadriyatlarga bo‘lgan e'tibor kun sayin yaxshilanib
bormoqda. Qabul qilinayotgan qarorlar va amalga oshirilayotgan tadqiqotlar
fikrimizning dalilidir. O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasida “Maktabgacha yoshdagi bolalarni har
tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan rivojlanishi uchun shart-
sharoitlar yaratish, maktabgacha ta’lim tizimiga innovatsiyalarni, ilg‘or pedagogik va
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish”
36
kabi muhim vazifalar
belgilangan. Bu esa, maktabgacha yoshdagi tarbiyalanuvchilarda milliy g‘ururni
tarbiyalashning interaktiv vositalarini ishlab chiqish, tarixiy obidalar bilan tanishtirish
jarayonida bolalarda o‘tmishga qiziqishni shakllantirishning metodik tizimini
takomillashtirishni taqozo etadi. Qadriyatlar bolaning shaxs sifatida shakllanishida
yo‘l ko‘rsatadi va uni jamiyatning faol a’zosi sifatida tayyorlaydi. V.A. Slastyonin
ta’kidlashicha, “ijtimoiylashuv — bu shaxsni jamiyatga moslashtirish, undagi
qadriyatlar tizimini ongli ravishda qabul qilish jarayonidir”
37
Asosiy qism.
Shaxsning shakllanishi kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan
ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish, ta’lim-tarbiya berish orqali amalga oshiriladi.
Bu har xil faoliyatlarda yuzaga keladi. Bolalar egallashlari lozim bo‘lgan mazmunni
tanlash, uning egallab olishiga rahbarlik qilish kattalar tomonidan ta’lim-tarbiya
jarayonida amalga oshiriladi. Tarbiya va ta’limning mazmuni, vositalari, metodlari,
bolaning rivojlanish jarayoni ulaming yoshi bilan izohlanadi. Jumladan, kichik
yoshdagi bolalar bilan ish olib borilganda ulaming mustaqil hayotga butunlay
moslashmaganligi hisobga olinadi
2
Ya’ni maktabgacha yoshdagi tarbiyalanuvchilarda
madaniy identifikatsiyani rivojlantirish, ularni milliy qadriyatlar asosida tarbiyalash
orqali ijtimoiylashuv jarayonini shakllantirish jarayonida ma’lum bir standartlardan
chetga chiqish lozim. Bola o‘zining rangli dunyosiga ega, hech bir cheklovlarsiz
rivojlanishni xohlaydgan shakllanish jarayonidagi shaxsdir. Shu sababli bolalarda
35
Karimova, M. (2020). Milliy qadriyatlar va tarbiya masalalari. Toshkent: Ma’naviyat.
36
O‘zbekistonikasi Prezidentining 2019 yil 8 maydagi “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PQ-4312-son Qarori // Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi, 10.05.2019 y., 07/19/4312/3106-son
37
Slastyonin, V. A. (2000). Pedagogika: O‘qituvchi kasbiga kirish. Moskva.
89
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
qadriyatlarga nisbatan mehr-muhabbat ongli ravishda yosh davridagi faoliyat turi
bilan yondashgan holatda o‘rgatib borilishi lozim.
Hozirgi kunda bolalarda milliy qadriyatlar vositasida axloqiy sifatlarni
shakllantirish, bolaning xulq madaniyati, ularning ongli faoliyati, bilim saviyasi,
e’tiqodi-tarixiy tajribalarga, an’analar, udumlar va urf-odatlarga munosabati
darajasida tarkib toptirish, milliy qadriyatlarimiz bo‘lmish an’analar, udumlar va
urf - odatlarni o‘rganish, oila, maktabgacha ta'lim tashkiloti, jamoatchilik hamda
mahallalarda amalga oshirilmoqda.
38
Maktabgacha yosh davridagi bolalarga milliy
qadriyatlarni ongli ravishda singdirishda ta’kidlab o‘tilgandek oila hamda
jamiyatning o‘rni ahamiyatlidir. Shax sifatida shakllanayotgan har qanday yosh avlod
o‘z jamiyati haqida qayg‘urishni bilishi ahamiyatlidir. Milliy qadriyatlarga
asoslangan tarbiyaning amaliy jihatlari bir necha xildir. Bular:
Pedagogik tajribalar shuni ko‘rsatadiki, milliy qadriyatlarni maktabgacha
yoshdagi bolalarning ongiga singdirish quyidagi yo‘llar orqali amalga oshiriladi:
Og‘zaki ijod namunalarini o‘rganish – ertak, maqol, topishmoq kabi janrlar
orqali bolalarga yaxshi - yomonni ajrata olish, halollik, mehnatsevarlik kabi ijtimoiy
fazilatlar o‘rgatiladi
39
Rolli o‘yinlar – Masalan, “oilaviy hayot”, “mehmon kutish”, “dehqonchilik”
kabi o‘yinlar orqali bolalar milliy rollarni va ijtimoiy munosabatlarni anglaydilar.
Milliy bayramlar va urf-odatlarni nishonlash – Navro‘z, Mustaqillik kuni kabi
bayramlarni o‘tkazish orqali bolalarda vatanga sadoqat, birlik, mehr-oqibat hissi
mustahkamlanadi.
Milliy kiyimlar va san’at – Raqs, milliy kuylar, liboslar orqali estetik did va
milliy iftixor tarbiyalanadi.
Z. A. Kamilovaning fikricha, milliy qadriyatlarga asoslangan ta’lim tarbiya
“bolaning shaxsiy qadriyatlar tizimini shakllantirishda asosiy manba hisoblanadi”.
Aynan milliy qadriyatlar bola ongida Vatanparvarlik hissini uyg‘otadi va kelajakda
o‘z yurti uchun xizmat qilishga hissa qo‘shadigan shaxs bo‘lib voyaga yetadi.
Xulosa.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy qadriyatlar asosida tarbiyalash
ularning ijtimoiylashuv jarayonini yengillashtiradi, jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga
xizmat qiladi. Bu yondashuv bola shaxsining ma’naviy yetukligi, ijtimoiy
moslashuvchanligi, madaniy ongining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega.
38
“Maktabgacha ta`lim pedagogikasi” Pedagogika kollejlari uchun o ‘quv qo‘llanma. Taqrizchi: pedagogika fanlari
nomzodi-N.M. EGAMBERDIYEVA
39
Yoqubov, A. (2017). Bolalar tarbiyasida og‘zaki ijodiy merosning o‘rni. Toshkent: Fan.
90
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Shunday ekan, pedagoglar va ota-onalar bu jarayonda birgalikda ishlashi lozim.
Shuningdek, milliy qadriyatlar asosida tarbiyalangan bolalarda kommunikativ
ko‘nikmalar, empatiya, jamoadorchilik, vatanparvarlik, axloqiy tafakkur kabi muhim
ijtimoiy-psixologik xususiyatlar shakllanadi. Bu esa ularning tengdoshlar va kattalar
bilan sog‘lom munosabatlar o‘rnatishiga, ijtimoiy muhitda o‘zini erkin tutishiga
yordam beradi. Shu bois, maktabgacha ta’lim muassasalarida milliy qadriyatlar
asosida ishlangan maxsus dasturlar, didaktik o‘yinlar va metodik vositalardan keng
foydalanish tavsiya etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Karimova, M. (2020). Milliy qadriyatlar va tarbiya masalalari. Toshkent:
Ma’naviyat.
2. Slastyonin, V. A. (2000). Pedagogika: O‘qituvchi kasbiga kirish. Moskva.
3. Yoqubov, A. (2017). Bolalar tarbiyasida og‘zaki ijodiy merosning o‘rni.
Toshkent: Fan.
4. Kamilova,Z.A. (2021). “Milliy qadriyatlar asosida tarbiyalashning
psixopedagogik asoslari”. Pedagogik izlanishlar jurnali, №4.
91
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
MIRZO ULUG‘BEK – IKKINCHI RENESSANS G‘OYALAR
Shuhratova Nigora
Qudratova Nasiba
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti Filologiya fakulteti Xorijiy til va
adabiyoti: ingliz tili talim yo’nalishi talabalari
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Mirzo Ulug‘bekning ilmiy-ma’naviy merosi,
Temuriylar davridagi Ikkinchi Renessansdagi o‘rni va “Ziji Jadidi Ko‘ragoniy”
asarining ilm-fanga qo‘shgan hissasi yoritilgan. Shuningdek, uning ilmiy an’analari
Yangi O‘zbekistonda qanday davom etayotgani haqida so‘z yuritilgan.
Abstract:
This article discusses the scientific and spiritual legacy of Mirzo
Ulugbek, his role in the Second Renaissance during the Timurid era, and the
contribution of his work "Zizhi Jadidi Kuragoniy" to science. It also discusses how
his scientific traditions continue in New Uzbekistan.
Абстракт:
В данной статье рассматривается научное и духовное наследие
Мирзо Улугбека, его роль во Втором Возрождении в эпоху Тимуридов, а также
вклад его труда «Зижи Джадиди Корагоний» в науку. В статье также
обсуждается, как научные традиции продолжаются в Новом Узбекистане
Kalit so‘zlar:
Mirzo Ulug‘bek, Ikkinchi Renessans, Ziji Jadidi Ko‘ragoniy,
Samarqand rasadxonasi, tafakkur, Yangi O‘zbekiston, tarixiy merost, Uchinchi
Renessans.
Key words:
Mirzo Ulugbek,Second Renaissance, Zizhi Jadidi Ko'ragoni.
Samarkand Observatory, thought. New Uzbekistan, historical heritage. Third
Renaissance.
Ключевые слова:
Мирзо Улугбек, Второе Возрождение, Зижи Джадиди
Корагони. Самаркандская обсерватория, размышление. Новый Узбекистан,
историческое наследие. Третье Возрождение.
Insoniyat tarixida fan va ma’rifat taraqqiyoti bilan bog‘liq bosqichlar orasida
Renessans davrlari alohida o‘rin tutadi. G‘arb tarixida XV–XVI asrlarda boshlangan
Uyg‘onish davri qanday ahamiyatli bo‘lsa, Sharqda — ayniqsa Temuriylar saltanati
davrida yuzaga kelgan Ikkinchi Renessans ham shunchalik tarixiy ahamiyatga ega.
Bu uyg‘onish harakatining markazida esa — buyuk alloma, astronom, matematik va
92
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
davlat arbobi Mirzo Ulug‘bek turadi. U o‘zining ilmiy va ma’naviy merosi bilan ilm-
fan, madaniyat va tafakkur yuksalishiga ulkan hissa qo‘shgan.
Mirzo Ulug‘bek shaxsi va tarixiy sharoit:Mirzo Ulug‘bek (to‘liq ismi —
Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek) 1394-yilda Sultoniyda tug‘ilgan, Amir Temurning
nabirasi, Shohrux Mirzoning o‘g‘li edi. U bolaligidan ilmga qiziqqan, otasi
tomonidan berilgan imkoniyatlar evaziga mashhur ustozlardan ta’lim olgan. Uning
tarbiyasi va dunyoqarashi Temuriylar sulolasining ilm-fanga bo‘lgan munosabati
bilan bog‘liq bo‘lib, bu siyosiy va madaniy sharoit Ulug‘bekning yuksalishiga zamin
yaratdi.
Temuriylar davrida Sharq sivilizatsiyasi yangi bosqichga ko‘tarildi. Tinchlik,
madaniy almashinuv, xalqaro savdo yo‘llarining ochiqligi ilm-fan taraqqiyoti uchun
mustahkam asos bo‘ldi. Aynan shu sharoitda Ulug‘bek ilmiy faoliyatga kirishd
Ilmiy meros: “Ziji Jadidi Ko‘ragoniy” va rasadxona:Ulug‘bekning eng mashhur
asari — "Ziji Jadidi Ko‘ragoniy" bo‘lib, bu 1018 ta yulduz koordinatalarini o‘z ichiga
olgan, o‘rta asrlar astronomiyasi uchun tengsiz qo‘llanma hisoblanadi. Bu asar G‘arb
olimlari tomonidan lotin tiliga tarjima qilingan, Galiley va Tyxo Brahe kabi
yevropalik olimlarga ilhom manbai bo‘lgan.
Ulug‘bek tomonidan Samarqandda barpo etilgan rasadxona (1424–1429) Sharq
tarixidagi eng yirik astronomik markaz bo‘lib, unda dunyoning eng katta sekstanti
(radiusi ~40 m) o‘rnatilgan. Bu sekstant yordamida yil uzunligi 365 kun, 6 soat, 10
daqiqa, 8 soniya deb aniqlangan (zamonaviy aniqlikdan atigi 58 soniyaga farq qiladi).
Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Koshiy, Ali Qushchi kabi olimlar bilan birga
ishlagan Ulug‘bek ilmiy maktab tashkil etgan. Ulug‘bek shuningdek matematika,
musiqa, tarix va fiqhga oid risolalar ham yozgan. Unga tegishli madrasalar Buxoro,
G‘ijduvon va Samarqandda barpo etilgan bo‘lib, bu muassasalar zamonaviy
universitetlar darajasida ta’lim bergan.
Ikkinchi Renessans mohiyati va Ulug‘bekning roli:Ikkinchi Renessans — bu
Temuriylar davrida yuzaga kelgan ilmiy-ma’naviy uyg‘onish harakatidir. Bu davr
quyidagi xususiyatlar bilan ajralib turadi:
Ilm-fan va tafakkurni asosiy qadriyatga aylantirish;
Diniy bilim bilan dunyoviy fanlar uyg‘unligi;
Ma’rifatni davlat siyosatining markaziga qo‘yish;
Ilm-fan va adabiyotda turkiy til mavqeining oshirilishi:Mirzo Ulug‘bek —
ushbu harakatning amaliyotchisi va ramzidir. U nafaqat ilm bilan shug‘ullandi, balki
ilm-fan uchun moddiy va siyosiy sharoit yaratdi, davlat siyosatini ilm asosida yuritdi.
Alisher Navoiyning ta’kidlashicha: “Temurbek nalidin Sulton Ulug‘bek,
93
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Ki olam ko‘rmadi sulton aningdek.”
Bu satrlar Ulug‘bekning nafaqat olim, balki dono hukmdor sifatidagi timsolini
ifodalaydi.
Yangi O‘zbekiston va uchinchi Renessans g‘oyalari:Bugungi O‘zbekistonda
“Uchinchi Renessans” poydevorini qurishda Ulug‘bekning merosi g‘oyaviy asos
bo‘lib xizmat qilmoqda. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, “yosh avlodni bilimli,
tafakkurli, vatanparvar qilib tarbiyalashda buyuk allomalarning merosi bebaho manba
hisoblanadi.”
Ulug‘bek nomi bilan Toshkent, Samarqand, Farg‘ona va boshqa shaharlarda
ko‘plab ta’lim muassasalari, ko‘chalar, ilmiy markazlar atalgan. Uning nomi
AQSHdagi Harvard observatoriyasida kichik sayyoraga ham berilgan.
Mirzo Ulug‘bek — tarix sahnasida o‘zidan ulkan ilmiy-ma’naviy meros
qoldirgan buyuk zotdir. U yaratgan ilmiy maktab, barpo etgan muassasalar, yozgan
asarlar va u ilgari surgan g‘oyalar nafaqat o‘z zamonasi, balki bugungi va ertangi kun
uchun ham muhim yo‘l-yo‘riqdir. Ulug‘bekning hayoti ilm-fanga sadoqat, tafakkurga
hurmat va insoniyatga xizmat namunasi sifatida Yangi O‘zbekistonni qurishda
muhim ilhom manbaiga aylanmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. “Bizdan ozod va obod Vatan qolsin”. T.: O‘zbekiston, 1996.
2. Shermuxammat Ernazarov. Mirzo Ulug‘bek – Ikkinchi Renessans g‘oyalari.
3. Ulug‘bek “Ziji Jadidi Ko‘ragoniy” asari.
4. YUNESKO konferensiyasi materiallari, 1994.
5. Alisher Navoiy. Majolis un-nafois.
6. O. Yoqubov. Ulug‘bek xazinasi.
94
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
DUNYO XALQLARI MADANIYATIDAGI UMUMIYLIK VA FARQLAR
Badalova Gulbahor Sharoffiddin qizi
Abduraimova Maftuna Kamoliddin qizi
Shahrisabz davlat pedagogika institute Tillar fakulteti, Xorijiy til va adabiyoti
yo‘nalishi 1- bosqich talabalari
jamoliddinabduraimov12@gmail.com
Annotatsiya:
Ushbu maqolada dunyo xalqlari madaniyatidagi o’xshashligi va
farqlari ko’rib chiqiladi. Turli millatlar urf-odatlari, an’analari, qadriyatlari va
turmush tarzi o‘ziga xos jihatlarga ega bo‘lsa-da, ularni umumiy jihatlar va farqlovchi
tomonlari mavjud. Jumladan, mehmondo‘stlik, oilaviy qadriyatlar, san’at va
ma’naviyat, an’analarga e’tibor ko‘plab xalqlarning madaniyatida kuzatiladi. Shu
bilan birga, tarixiy, ijtimoiy va geografik omillar madaniy farqlarning shakllanishiga
sabab bo‘lgan. Maqolada madaniyatlarning o‘zaro ta’siri, globallashuvning milliy
an’analarga ta’siri ham ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar
: madaniyat, urf-odatlar, an’ana, globallashuv, madaniy
almashinuv, xilma-xillik, o‘ziga xoslik, umumiylik.
Аннотация:
В данной статье рассматриваются сходства и различия в
культуре народов мира. Несмотря на то, что обычаи, традиции, ценности и
образ жизни разных наций обладают уникальными чертами, существуют общие
черты и отличительные стороны. В частности, гостеприимство, семейные
ценности, искусство и духовность, внимание к традициям наблюдаются в
культуре многих народов. Вместе с тем, исторические, социальные и
географические факторы стали причиной формирования культурных различий.
В статье рассматривается также взаимовлияние культур, влияние глобализации
на национальные традиции.
Ключевые слова:
культура, обычаи, традиция, глобализация, культурный
обмен, разнообразие, самобытность, общность.
Abstract
: This article examines the similarities and differences in the cultures of
the world's peoples. While the customs, traditions, values, and lifestyles of different
nations possess unique characteristics, they also share commonalities and
distinctions. In particular, hospitality, family values, art and spirituality, and attention
to traditions are observed in the cultures of many peoples. At the same time,
historical, social, and geographical factors have contributed to the formation of
95
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
cultural differences. The article also examines the interaction of cultures and the
impact of globalization on national traditions.
Keywords:
culture, customs, tradition, globalization, cultural exchange,
diversity, identity, commonality.
Kirish;
Dunyo xalqlari ma’daniyatini tahlil qilishdan avval ma’daniyat nima
ekanligini tushunish lozim. ” Madaniyat nima ? “ – deb savol beradi taniqli gumanist
A.Shvayser. Ma’daniyat tushunchasi haqida aniq ma’lumot topish qiyin va jahon
adabiyotida bunday savolni hech kim ko’ndalang qo’ymagan. Eng avvalo ma’daniyat
inson faoliyati usuli va uning natijasi sifatida namoyon bo’lar ekan, uni keng
ko’lamda tushunmoq darkor.
“Madaniyat” arabchadan olingan bo’lib, shaharlikka xos va shaharga mos degan
ma’noni bildiradi. Madaniy degani shaharlik degani. Insoniyat tarixining koʻp asrlar
davomida shakllangan jahon madaniyati oʻzida xalqlar hayotining turli jihatlarini
mujassam etgan murakkab va rang-barang hodisadir. Bu madaniyatda umumiylik va
farqlar bir-biri bilan chambarchas bogʻlangan boʻlib, ularni tahlil qilish xalqlar
oʻrtasidagi oʻzaro tushunishni yaxshilash va global miqyosda madaniy xilma-xillikni
qadrlash uchun muhim ahamiyatga ega.
Asosiy qism;
Madaniyat tasodifan paydo bo'lgan emas, balki u turli bilimlar
majmuidan, ishonch-e'tiqodlardan, san'atning barcha ko'rinishlaridan, jamiyatdagi
axloqiy tamoyillar,
, urf - odatlardan tashkil topadi. Shuningdek,
inson jamiyat a'zosi sifatida o'zlashtirib olgan adolat, burch, mas'uliyat, tenglik,
ozodlik, Vatan tuyg'ulari ham madaniyatning paydo bo'lib shakllanishiga ta'sir
qilgan. Bir so'z bilan aytganda, madaniyat - insoniyatning butun faoliyatidagi to'g'ri
yo'l va natijadir. Madaniy turmush ancha ilg'or sharoitiga yetishgan bosqich
ko'pincha “sivilizatsiya“ degan nom bilan ham yuritiladi. Ammo madaniyat va
sivilizatsiya aynan bir–biriga teng tushuncha emas. Madaniyat sinfiy jamiyatgacha
bo'lgan davrda ham mavjud edi. Sivilizatsiya – insonlarning yovvoyi, ibtidoiy
hayotdan qabila, millat, xalq bo'lib birlashuvi asosida yuzaga keldi. Keyinchalik har
ikkalasi bir-birini to'ldirib bordi. Sivilizatsiya ko'proq moddiy madaniyatga, mehnat
qurollari va ishlab chiqarish unumdorligi, jamiyat va davlatni boshqaruvchi qonunlar
rivojiga nisbatan qo'llanadi: Yevropa sivilizatsiyasi, antik sivilizatsiya, xristian
sivilizatsiyasi, musulmon sivilizatsiyasi, Sharq sivilizatsiyasi Madaniyat va
sivilizatsiya - o'tmish mahsuli, ayni paytda kelajak uchun, jamiyat taraqqiyoti uchun
xizmat qiladi.
96
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Hozirgi vaqtda bevosita oʻzaro munosabat (birgalikdagi mehnat, rasm-rusum,
bayram tadbirlari) jarayonida ajdodlardan avlodlarga oʻtkaziladigan ogʻzaki
anʼanadagi ixtisoslashmagan (professional boʻlmagan) soha sifatida qaraladi.
Umuman, madaniyat kabi, xalq madaniyatini tarkib toptiruvchi elementlarga: alomat-
ramz va buyum-moddiy tarzida ifodalangan qadriyatlar, meʼyorlar, maʼnolar,
gʻoyalar, marosimlar, rasm-rusumlar, tasavvurlar, bilimlar, ishonch-eʼtiqodlar,
turmush tarzi, badiiy ijod va boshqalar; shuningdek, mehnat, utilitar-maishiy (uy
xoʻjaligi, farzand tarbiyasi va h.k.) faoliyat usullari, amal qilish texnologiyasi, yaʼni
qadriyatlardan, maʼnolardan amalda foydalanish, ularni qoʻllab-quvvatlash, asrab-
avaylash va avloddan-avlodga qoldirish, shuningdek, ularni shaklan oʻzgartirish,
yangilash kiradi.
Madaniyatlar har bir xalqda har xil tarzda o’z aksini topadi. Misol tariqasida
ba’zi xalqlarning an’analari, urf – odatlarini ko’rib chiqamiz.
Madaniyat va xalqlarning xilma-xilligiga ega boʻlgan Amerika Qoʻshma
Shtatlarining milliy urf-odatlari aholining barcha toifalariga munosib hurmatni
taʼminlaydi. Yangi odam bilan uchrashganda, uning oilaviy ahvoli yoki ishqiy
munosabatlarning mavjudligi, shuningdek, siyosiy qarashlari haqida so'ramaslik
kerak. Ayoldan uning yoshini yoki vaznini so'rash odobsizlikdir.
Sharq madaniyati Gʻarb madaniyatidan tashqi goʻzallikdan kamtarlik ustuvorligi
bilan farqlanadi. Ham erkaklar, ham Hindistondagi ayollar yopiq kiyim kiyishadi.
Shortslar ikkala jins uchun ham juda istalmagan; ayollar bikini, kalta yubka va
yelkasiz liboslar kiymasliklari kerak. Oddiy oq ko'ylaklar va sarilardan ham qochish
kerak, chunki bu kiyimlar beva ayolning motam ramzi hisoblanadi.
Kanadaliklar hatto mayda-chuydalar haqida gap ketganda ham rasmiy
xushmuomalalikning qat'iy qoidalariga rioya qilishadi. Agar siz birovning oyog'iga
bossangiz yoki boshqa odamni turtsangiz, darhol qisqacha kechirim so'rashingiz
kerak. Bunday xatti-harakatlar Rossiyada ham kutilgan bo'lsa-da, Kanadada hatto
"jabrlanuvchi" ham kechirim so'raydi. Shuning uchun, agar siz tasodifan oyog'ingizga
qadam qo'ysangiz, "Kechirasiz" muloyimlik formulasini e'tiborsiz qoldirmang - bu
sizning boshqalarga muammo tug'dirishni istamaydigan aqlli odam ekanligingizni
ko'rsatadi (masalan, kimningdir yo'lida turish va Boshqalarni sizni majburlashga
majbur qiling). Chekish jamoat joylarida, jumladan, restoranlarda taqiqlangan.
Ziyofatda chekish faqat uy egasi bunga ruxsat bergan taqdirdagina ruxsat etiladi.
Kanadada birovning uyiga tashrif buyurganingizda oyoq kiyimingizni yechishingiz
kerak.
97
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Dunyo xalqlarining ko'plab urf-odatlari uchrashuv paytida o'ziga xos xulq-atvor
qoidalarini talab qiladi. Masalan, Kvebekda ayolning qo'lini silkitish (hatto bu boshqa
ayolning qo'l siqishi bo'lsa ham) ma'lum bir ajralishni o'rnatish va sof rasmiy
munosabatlarda ekanligingizni ko'rsatishni anglatadi. Do'stlik belgisi sifatida,
uchrashganingizda bir-biringizni quchoqlab, ikki yuzingizdan engil o'pishingiz kerak.
Agar sizga kechki ziyofatda qahva taklif qilinsa, demak, mezbonlar tez orada
uyingizga qaytishingizni kutishadi.
Italiya madaniyati: Italiya san'ati tarixda eng boy va rang-barang
madaniyatlardan biri hisoblanadi. Renessans davri san'ati, me'morchiligi va musiqasi
bugungi kunda ham dunyoda keng tarqalgan. Bu madaniyatda san'at nafaqat estetik,
balki inson hayotining yuqori qimmatlarini ifodalovchi vosita sifatida ko'riladi.
Italiyada doʻkonlarga tashrif buyurganingizda, hatto tovarlarni koʻrish uchun kelgan
boʻlsangiz ham, maslahatchilar bilan gaplashmoqchi boʻlmasangiz ham, har doim
sotuvchilar bilan salomlashishingiz kerak. Restoranda kechki ovqatni tamomlagandan
soʻng darhol chek soʻrash maqsadga muvofiq emas. Bir-ikki daqiqa dam oling va
atmosferadan zavqlaning va bir piyola kapuchino iching. Erkaklar jamoat joylarida
oq paypoq kiymasliklari kerak, chunki buni faqat "onaning o'g'il bolalari" qiladi,
degan mashhur e'tiqod. Nonni tish bilan tishlash tavsiya etilmaydi. Italiyaliklar
qo'llari bilan mayda bo'laklarni yirtib tashlash, ularga sariyog’ yoki pate qo’yish,
alohida idishda maxsus segmentlarda xizmat qilish va darhol bu shaklda og'izga
yuborish odatiy holdir. Pichoq yoki boshqa vilkalar pichoqni ishlatmang. Italiyaning
bunday o'ziga xos an'analari O’rta asrlarda paydo bo'lgan, ochlikdan charchagan,
xo'jayinlardan oziq-ovqat uchun zo'rg'a non olib, yonoqlarini to'ldirib, darhol
yeyishgan. Olijanob ziyoli shaharliklar har doim to'la edi va shuning uchun ular
o'zlarini xotirjam tutishlari kerak edi.
Hindistonning aksariyat uylarida koridorda poyabzalni yechish odat tusiga
kiradi. Garchi mezbonlar chet ellik mehmonlarning bexabarligi haqida xushmuomala
bo'lishsa-da, uyga oyoq kiyimingizni yechmasdan kirish mumkinmi yoki yo'qligini
oldindan so'ragan ma'qul. Hindistonning noodatiy an'analari ruhiy e'tiqodlar bilan
bog'liq. Agar siz tasodifan boshqa odamga oyog'ingiz bilan tegib qo'ysangiz yoki
hurmat qilinadigan narsalarga (tangalar, banknotlar, kitoblar, qog'ozlar va boshqalar)
qadam qo'ysangiz, sizdan kechirim so'rashingiz kutiladi. Bu holatda kechirim
so'rashning umumiy qabul qilingan shakli o'ng qo'l bilan odam yoki narsaga
teginishdir, keyin uni peshonaga qo'yish kerak. Hindiston uyiga tashrif
buyurganingizda, sizga bir necha marta ovqat taklif qilinadi - agar to'lgan bo'lsangiz,
ishonch bilan rad qilishingiz mumkin.
98
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Yapon
madaniyati:
Yapon
san'ati
minimalizm,
tabiiy
go'zallik
va
zamonaviylikni uyg'unlashtiradi. Yaponlarning an'anaviy san'ati va estetikasi,
masalan, "wabi-sabi" (noaniqlik va tabiiy go'zallikni qadrlash) va "zen" (yengillik,
oddiylik va tinchlik) tushunchalariga asoslanadi.
Arab madaniyati: Arab madaniyatida oilaning roli juda katta. Oila hamjamiyat
tuzilma sifatida ko'riladi, va bu jamiyatda kattalar, ayniqsa erkaklar va ayollar
o'rtasidagi rollar aniq belgilangan. Oila uchun fidoyilik va hurmat juda muhim
qadriyatlar sifatida qaraladi.
Skandinaviya madaniyati: Skandinaviya xalqlarida oila va jamiyatdagi tenglik
qadriyatlari muhim hisoblanadi. Bu madaniyatda erkaklar va ayollar o'rtasida gender
tenglik ko'proq qadrlanadi. Oila a'zolari o'rtasida erkin muloqot va individual
yondashuvlar keng tarqalgan.
Ispaniya madaniyati: Ispaniyada turli xil milliy bayramlar va festivallar mavjud,
masalan, La Tomatina va San Fermin. Bu festivallar hayotdan zavq olish, jamoaviy
ruhni oshirish, inson ruhiyatini ko’tarish va milliy an'analarni nishonlashning ajoyib
misollaridir.
Xitoy madaniyati: Xitoyda bahor bayrami (Chunjie) kabi bayramlar, oilaviy
uchrashuvlar va marosimlar orqali madaniy birlikni mustahkamlash va yangi yilni
kutib olish an'analari katta ahamiyatga ega.
Ba’zi mamlakatlarda siz- u bizni hayratda qoldiradigan noodatiy an’analar ham
bor. Masalan, Gretsiyada bolaning sut tishini tomga tashlash odat tusiga kiradi - keng
tarqalgan xurofotga ko'ra, bu harakat omad keltiradi; Eron xalqlaridan biri oʻn toʻqqiz
oylik taqvimga ega boʻlib, ularning har birida atigi oʻn toʻqqiz kun bor; Shvetsiyada
toʻy marosimida kelinning nafis tuflisi ichiga oltin va kumush tangalar qoʻyiladi;
Norvegiyadagi an'anaviy to'yda kelin uzun bo'yli kumush toj kiyadi. yovuz ruhlarni
qo'riqlash uchun mo'ljallangan tumorlar.
Xulosa;
Dunyo xalqlari madaniyati xilma xil bo’lishiga qaramay, ularni bog’lab
turuvchi umumiy jihatlar ham mavjud. Turli xalqlar o’zining milliy an’nalari, tili va
dini bilan ajralib turadi, biroq mehmondo’stlik, oila qadriyatlariga sodiqlik va
san’atga bo’lgan qiziqish kabi sifatlari ularni bog’lab turadi. Menimcha madaniy
xilma - xillik bu – insoniyatning eng katta boyligi. Shuningdek, madaniy farqlar
insoniyatning boyligi bo’lib, turli xalqlarning o’ziga xosligini saqlashga va bir-birini
o’rganishga imkon yaratadi. Shu bois, madaniy xilma-xillikni qadrlash va o’rganish
nafaqat xalqlarni birlashtiradi, balki dunyoni yanada boy va ahil qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
99
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
1. F 83 Оммавий маданият / Ш. Fойибназаров. - Тошкент: 0 ‘zbekiston,
2012.-240 б.
2. AD Smith- Theory, culture& society, 1990 - journals.sagepub.com
3. I Wallerstein- Theory, culture& society, 1990 - journals.sagepub.com
4. The Cultural Dimension of Global Business" – Gary P. Ferraro (2001)
5. T Morden - Cross Cultural Management: An International Journal, 1999 -
emerald.com
6. U Hannerz- Theory, culture & society, 1990 - journals.sagepub.com
7.
- Uzbekistan: Language and Culture, 2022 - uzlc.tsuull.u
8.Aralovna, Ochilova Guzal, et al. "Ecological globalization and its social place
in the globalization system of processes." Journal of Survey in Fisheries Sciences
10.1S (2023): 5000-5006.
9.Ayonovna
A.
S.
IN
THE
CONTEXT
OF
ENVIRONMENTAL
GLOBALIZATION, THE NEED FOR ENVIRONMENTAL EDUCATION
BECOMES A PRIORITY //American Journal Of Social Sciences And Humanity
Research. – 2024. – Т. 4. – №. 07. – С. 30-35.
10.Omonov, Bakhodir Nurillaevich, Go‘zal Aralovna Ochilova, and Sitora
Ayonovna Azamova. "SPECIFIC CHARACTERISTICS OF THE ECOLOGICAL
ENVIRONMENT IN UZBEKISTAN." World of Scientific news in Science 1.3
(2023): 15-28.
11.Ayonovna, Azamova Sitora. "The Need for the Formation of Environmental
Education and Upbringing in Young People in the Conditions of Environmental
Globalization." Global Scientific Review 13 (2023): 7-10.
12.Ayonovna, Azamova Sitora, and Pirimov Lerik Xudoyberdi o’g’li.
"EKOLOGIK MADANIYATNI SHAKLLANTIRISHDA EKOLOGIK OMIL
TUSHUNCHASI ‘." TADQIQOTLAR. UZ 40.4 (2024): 135-139..
13.Ayonovna A. S. IN THE CONTEXT OF ENVIRONMENTAL
GLOBALIZATION, THE NEED FOR ENVIRONMENTAL EDUCATION
BECOMES A PRIORITY //American Journal Of Social Sciences And Humanity
Research. – 2024. – Т. 4. – №. 07. – С. 30-35..
14.Shakhrisabz A. S. A. THE USE OF THE SCIENTIFIC HERITAGE OF
ORIENTAL SCIENTISTS IN THE FORMATION OF ECOLOGICAL CULTURE
AMONG SCHOOLCHILDREN IN THE CONTEXT OF ECOLOGICAL
GLOBALIZATION //International Scientific and Current Research Conferences. –
2024. – С. 94-97.
15.Azamova S. EKOLOGIK TA’LIM VA TARBIYANING RIVOJLANISH
BOSQICHLARI //Talqin va tadqiqotlar. – 2024. – Т. 1. – №. 1.
100
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ISHQ TIMSOLLARI: “LAYLI VA MAJNUN” DOSTONI OBRAZLARINING
TAHLILI
Aziz Qayumovning “Ishq vodiysi chechaklari” asari asosida
Bekmurodova Taxmina
Termiz davlat universiteti Adabiyotshunoslik yo'nalishi : o'zbek adabiyoti 2-kurs
magistranti
Annotatsiya: Ushbu maqolada taniqli adabiyotshunos olim Aziz Qayumovning
mumtoz adabiyotga qo‘shgan hissasi yoritilgan. Jumladan, uning “Ishq vodiysi
chechaklari” nomli tadqiqotida Alisher Navoiyning “Layli va Majnun” dostonidagi
obrazlar badiiy-falsafiy yondashuv asosida tahlil qilinadi. Asarda qahramonlarning
ichki dunyosi, psixologik kechinmalari hamda tasavvufiy-ma’naviy qiyofalari chuqur
o‘rganilgan. Tadqiqot Navoiy asarining mohiyatini chuqur anglash va uning badiiy-
estetik yuksakligini ochib berishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar: Aziz Qayumov, Alisher Navoiy, Layli va Majnun, obrazlar tahlili,
Majnun obrazi, Layli obrazi, ishq falsafasi, tasavvuf, mumtoz adabiyot, badiiy
obrazlar, ishq timsollari.
Keywords:
Aziz Qayumov, Alisher Navoi, Layli and Majnun, character
analysis, Majnun's image, Layli's image, philosophy of love, Sufism, classical
literature, poetic characters, symbols of love.
Ключевые слова:
Азиз Каюмов, Алишер Навои, Лейли и Маджнун,
анализ образов, образ Маджнуна, образ Лейли, философия любви, суфизм,
классическая литература, художественные образы, символы любви.
Kirish
Alisher Navoiy yaratgan "Layli va Majnun" dostonining boshlanish qismlari
sakkiz bobni tashkil etadi. Birinchi bobdan to‘rtinchi bobgacha Yaratuvchi, Uning
Rasuli Muhammad, Yaratuvchi va Muhammadning uchrashuvi to‘g‘risidagi afsona
(me’roj kechasi ta’rifi) haqida so‘z boradi. Shundan keyin Navoiy "So‘z gavhari
vasfi"ni qiladi va buyuk ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviy, Hindistonda forsiy va
urdu tillarida o‘lmas asarlar yaratgan shoir Xisrav Dehlaviylarni tavsif etadi.
(Beshinchi bob.) Oltinchi bob Navoiyning ustozi va do‘sti "Mavlono Nuriddin
Abdurahmon Jomiy madhi"ga bag‘ishlangan.
101
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Shulardan keyingi yettinchi va sakkizinchi boblarda shoir Xuroson podshohi
Sulton Husayn Boyqaro va uning o‘g‘li valiahd Sulton Badiuzzamonlarning ta’rifini
qiladi.
Aziz Qayumov mumtoz adabiyotshunoslikda o‘ziga xos iz qoldirgan olim
bo‘lib, u o‘zining “Ishq vodiysi chechaklari” nomli tadqiqotida Alisher Navoiy
“Layli va Majnun” dostoni obrazlarini badiiy-falsafiy nuqtai nazardan tahlil etadi.
Mazkur asarda asar qahramonlarining ichki dunyosi, psixologik kechinmalari,
tasavvufiy va ma’naviy qiyofalari chuqur tahlil etilgan.
Qayumov tahlilida Majnun obrazi — bu nafaqat oshiq, balki ishq maktabining
talabasi, jamiyat va dunyo adolatsizliklariga qarshi ichki kurash olib boruvchi
ma’naviy timsoldir. Asarda Majnunning har bir harakati, uning sargardonligi, o‘z
holidan bexabar yurishlari nafaqat shaxsiy iztirobni, balki tasavvufiy “fano” holatini
ham ifodalaydi. Qayumov fikricha, Majnun — o‘zini yo‘qotib, muhabbatda o‘zini
topgan siymodir. U butun borlig‘ini sevgi yo‘lida qurbon qilgan.
Layli obraziga ham Qayumov murakkab ichki dunyo bilan yondashadi. Asarda
Layli ojiza emas — u o‘z sevgisiga sadoqatli, holatini chuqur anglagan, jamiyat
bosimi ostida ham o‘z mohiyatidan voz kechmagan obrazdir. “Layli — muhabbat va
aql uyg‘unligining timsoli”, deya yozadi Qayumov. Qiz betob holatda maktabga
kelishi, o‘z sevgisini parvardek asrashi — uning kuchli xarakterga ega ekanidan
darak beradi.
Asarda obrazlar tizimida alohida e’tiborni “Ishq yo‘lboshchisi” obrazi tortadi.
Qayumov bu obrazni majaziy, ya’ni ruhiy yetakchi sifatida izohlaydi. Bu qahramon
Majnunni ishq dargohiga olib kiradi, unga hayotning boshqa ma’no va mohiyatini
anglatadi.
Aziz Qayumov Laylining otasi, Qaysning otasi, maktab muallimi, xizmatkor
qizlar kabi obrazlar orqali Navoiy jamiyat va muhabbat o‘rtasidagi to‘qnashuvni
yoritganini ko‘rsatadi. Ular farzandlarini urf-odat, izzat-shon asosida ko‘radi. Bu esa
muhabbat yo‘liga to‘sqinlik qiladi.
Qayumov Navoiy ijodidagi poetik tasvirlarga alohida e’tibor qaratadi.
Majnunning iztiroblari tabiat manzaralari bilan uyg‘un beriladi: sahro, bulbul, tong,
guldasta kabi obrazlar uning kechinmalarini yoritadi. Layli esa oy, hilol, yulduz
singari timsollar bilan tasvirlanadi.
Aziz Qayumovning “Ishq vodiysi chechaklari” asari Navoiy “Layli va Majnun”
dostonidagi obrazlarni chuqur psixologik va falsafiy mazmunda yoritgan yirik
tadqiqotdir. Majnun — ishq fidoyisi, Layli — aql va muhabbat uyg‘unligi,
102
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
yo‘lboshchi — ruhiy yetakchi timsolida talqin qilinadi. Bu obrazlar orqali Navoiy
ishqning ilohiy mohiyatini ifodalaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Qayumov A. Ishq vodiysi chechaklari. — Toshkent: Gʻafur Gʻulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti, 1985.
2. Navoiy A. Layli va Majnun. — “Xamsa”dan.
103
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
IMPLEMENTATION OF FLIPPED CLASSROOM MODEL FOCUSING ON
IMPROVING B2 LEARNER'S SPEAKING SKILLS
Mashhura
Senior student of Philology Faculty Uzbek State World Languages University
Annotation:
The use of the flipped classroom paradigm to improve the
speaking abilities of B2-level language learners is examined in this study. By
assigning students to watch videos or read books at home and using class time for
hands-on, interactive activities, the flipped classroom approach flips the conventional
teaching paradigm. Because it makes the most of in-class chances for meaningful
conversation, cooperation, and feedback, this approach is very helpful for B2 learners
in strengthening their speaking abilities. Learners can become acquainted with the
vocabulary and structures of the target language at their own speed with the help of
pre-class resources like pronunciation manuals or video lectures. Role-plays, debates,
and group discussions are examples of in-class activities that offer a safe space for
speaking practice under the supervision of peers and teachers. The advantages of this
methodology, including greater student autonomy, tailored feedback, and improved
engagement, are highlighted in the article. It also tackles issues like encouraging
students to do assignments before class and guaranteeing access to technology.
Keywords:
flipped classroom, speaking skills, b2 learners, language
proficiency, interactive activities, learner autonomy, oral fluency, classroom
engagement
In language teaching, the flipped classroom concept has drawn a lot of interest
as a cutting-edge strategy for raising student interest and competency. This approach,
which flips conventional teaching strategies by utilizing class time for engaging
activities and delivering instructional information outside of it, works especially well
for enhancing B2-level students' speaking abilities. The Common European
Framework of Reference for Languages (CEFR) classifies B2 learners as upper-
intermediate, meaning they need focused practice to become fluent and confident
speak (Council of Europe, 2020). This article examines the advantages, difficulties,
and real-world uses of the flipped classroom concept as it relates to meeting this
requirement.
With the flipped classroom paradigm, learner-centered activities take
precedence over teacher-centered education. In the context of language learning, this
104
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
means that students use pre-class resources to gain a fundamental understanding,
such as reading assignments, podcasts, or video lectures (Bergmann & Sams, 2012).
These resources might contain level-appropriate grammatical clarification,
vocabulary drills, or pronunciation instructions for B2 students. Interactive speaking
exercises that offer chances for meaningful communication and instant feedback,
such debates, role-plays, and group discussions, are then devoted to classroom time
(Basal, 2015).
Advantages for Speaking Ability in B2 Learners
1. More Practice Speaking: The flipped paradigm optimizes in-class speaking
time by shifting material delivery outside of the classroom. For B2 learners, who
require a lot of experience to go from organized language usage to unstructured
conversation, this is essential (Egbert et al., 2015).
2. Personalized Feedback: During in-class exercises, teachers can offer tailored
feedback to students on particular difficulties like tone, pronunciation, or
grammatical precision (Turan & Akdag-Cimen, 2020).
3. Increased Confidence: The flipped classroom's encouraging atmosphere
pushes students to try new things and take chances with language, which boosts their
self-assurance while speaking (Webb et al., 2014).
The flipped classroom paradigm has drawbacks despite its benefits, especially
for B2 students. It can be difficult to guarantee access to technology and pre-class
materials, particularly in environments with low resources (Strayer, 2012). Teachers
can address this by offering offline alternatives or downloadable resources.
Furthermore, explicit instructions and accountability tools, such tests or reflective
diaries, are necessary to encourage students to do pre-class assignments (Abeysekera
& Dawson, 2015). By making the most of in-class time for interactive,
communicative activities, the flipped classroom model offers a potential strategy for
enhancing the speaking abilities of B2 students. Teachers may create a dynamic and
engaging learning environment that promotes speaking fluency by utilizing
technology and pre-class resources. The advantages of more speaking practice,
individualized instruction, and improved motivation make the flipped classroom
approach a useful tool for language teachers, despite its drawbacks. The flipped
classroom approach is probably going to gain popularity as more studies confirm its
efficacy in helping language learners improve their speaking abilities.
Useful Techniques for Putting the Flipped Classroom Model into Practice
:
Creating Pre-Class Materials: Teachers should produce or select excellent pre-class
materials that complement the learning goals. These resources could include
105
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
discussion pieces, TED Talks on related subjects, or quick pronunciation videos for
B2 learners. Active involvement with the information may be ensured by embedding
comprehension questions using tools such as Edpuzzle or Playposit. Organizing In-
Class Activities: Activities that encourage speaking practice should take up class
time. Among the examples are: The efficacy of the flipped classroom paradigm in
enhancing speaking abilities has been shown in recent research. In contrast to those in
a typical classroom, B2 students who took part in a flipped classroom shown a
notable improvement in their speaking skills, according to a research by Turan and
Akdag-Cimen (2020). The flipped approach also increased learners' confidence and
desire to engage in speaking activities, according to Egbert et al. (2015).
Additionally, Hung (2015) emphasized how the flipped classroom improves student
motivation and engagement, two important aspects of language acquisition. These
results highlight the flipped classroom model's potential as an effective strategy for
enhancing B2 speaking abilities.
According to Bergmann and Sams (2012), the flipped classroom model is a
cutting-edge pedagogical strategy that flips the conventional learning environment by
hosting interactive, student-centered activities during class time and providing
instructional content outside of it. This methodology has become quite popular in
language education, especially for improving speaking abilities, because it is
consistent with constructivist learning theory and communicative language teaching
(CLT). Through more practice, individualized instruction, and instant feedback, the
flipped classroom provides an organized yet adaptable framework for improving
speaking skills for B2-level students, who are at an upper-intermediate level of
language competency. The theoretical underpinnings of the flipped classroom
concept are examined in this article along with its applicability to enhancing the
speaking abilities of B2 students.
Theory of Constructivist Learning
: Constructivist learning theory, which
holds that students actively engage and interact with content rather than passively
absorbing information, is the foundation of the flipped classroom concept (Vygotsky,
1978). This implies that rather than studying grammatical rules or vocabulary lists by
heart, language learners enhance their speaking abilities by engaging in relevant,
everyday communication activities. This is supported by the flipped classroom,
which replaces direct instruction with pre-class activities. This lets students work
through the material at their own speed and uses class time for group projects that
foster higher-order thinking abilities like creating, analyzing, and assessing
(Anderson & Krathwohl, 2001). The flipped classroom aligns closely with the
106
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
principles of CLT, which emphasizes the importance of meaningful interaction and
real-life communication in language learning (Richards & Rodgers, 2014). For B2
learners, who are expected to communicate fluently and accurately in a variety of
contexts, the flipped classroom provides ample opportunities for speaking practice
through activities such as role-plays, group discussions, and presentations. By
focusing on communication rather than rote memorization, the flipped classroom
helps learners develop the confidence and competence needed to use English
effectively in real-world situations. The Zone of Proximal Development (ZPD), as
proposed by Vygotsky, is especially pertinent to the flipped classroom paradigm.
According to Vygotsky (1978), the ZPD is the difference between what students can
accomplish on their own and what they can accomplish with the help of a more
experienced person. Pre-class resources in the flipped classroom provide students the
fundamental information they need to participate in more difficult speaking exercises
in class. After that, peers and instructors serve as scaffolding, offering encouragement
and criticism to help students realize their greatest potential. B2 students making the
move to higher competence levels benefit greatly from this methodical yet adaptable
approach, which guarantees that they are pushed without becoming overwhelmed.
References:
1.
Anderson, L. W., & Krathwohl, D. R. (2001). A taxonomy for learning,
teaching, and assessing: A revision of Bloom's taxonomy of educational objectives.
Longman.
2.
Bergmann, J., & Sams, A. (2012). Flip your classroom: Reach every
student in every class every day. International Society for Technology in Education.
3.
Bishop, J. L., & Verleger, M. A. (2013). The flipped classroom: A
survey of the research. In ASEE National Conference Proceedings (pp. 1-18).
4.
Egbert, J., Herman, D., & Lee, H. (2015). Flipped instruction in English
language teacher education: A design-based study in a complex, open-ended learning
environment. TESL-EJ, 19(2), 1-23.
5.
Hung, H. T. (2015). Flipping the classroom for English language
learners to foster active learning. Computer Assisted Language Learning, 28(1), 81-
96.
6.
Richards, J. C., & Rodgers, T. S. (2014). Approaches and methods in
language teaching. Cambridge University Press.
107
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
7.
Turan, Z., & Akdag-Cimen, B. (2020). Flipped classroom in English
language teaching: A systematic review. Computer Assisted Language Learning,
33(5-6), 590-606.
8.
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in society: The development of higher
psychological processes. Harvard University Press.
108
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
IMPLEMENTATION OF FLIPPED CLASSROOM MODEL FOCUSING ON
IMPROVING B2 LEARNER'S SPEAKING SKILLS
Mashhura
Senior student of Philology Faculty Uzbek State World Languages University
Annotation:
The use of the flipped classroom paradigm to improve the
speaking abilities of B2-level language learners is examined in this study. By
assigning students to watch videos or read books at home and using class time for
hands-on, interactive activities, the flipped classroom approach flips the conventional
teaching paradigm. Because it makes the most of in-class chances for meaningful
conversation, cooperation, and feedback, this approach is very helpful for B2 learners
in strengthening their speaking abilities. Learners can become acquainted with the
vocabulary and structures of the target language at their own speed with the help of
pre-class resources like pronunciation manuals or video lectures. Role-plays, debates,
and group discussions are examples of in-class activities that offer a safe space for
speaking practice under the supervision of peers and teachers. The advantages of this
methodology, including greater student autonomy, tailored feedback, and improved
engagement, are highlighted in the article. It also tackles issues like encouraging
students to do assignments before class and guaranteeing access to technology.
Keywords:
flipped classroom, speaking skills, b2 learners, language
proficiency, interactive activities, learner autonomy, oral fluency, classroom
engagement
In language teaching, the flipped classroom concept has drawn a lot of interest
as a cutting-edge strategy for raising student interest and competency. This approach,
which flips conventional teaching strategies by utilizing class time for engaging
activities and delivering instructional information outside of it, works especially well
for enhancing B2-level students' speaking abilities. The Common European
Framework of Reference for Languages (CEFR) classifies B2 learners as upper-
intermediate, meaning they need focused practice to become fluent and confident
speak (Council of Europe, 2020). This article examines the advantages, difficulties,
and real-world uses of the flipped classroom concept as it relates to meeting this
requirement.
With the flipped classroom paradigm, learner-centered activities take
precedence over teacher-centered education. In the context of language learning, this
109
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
means that students use pre-class resources to gain a fundamental understanding,
such as reading assignments, podcasts, or video lectures (Bergmann & Sams, 2012).
These resources might contain level-appropriate grammatical clarification,
vocabulary drills, or pronunciation instructions for B2 students. Interactive speaking
exercises that offer chances for meaningful communication and instant feedback,
such debates, role-plays, and group discussions, are then devoted to classroom time
(Basal, 2015).
Advantages for Speaking Ability in B2 Learners
1. More Practice Speaking: The flipped paradigm optimizes in-class speaking
time by shifting material delivery outside of the classroom. For B2 learners, who
require a lot of experience to go from organized language usage to unstructured
conversation, this is essential (Egbert et al., 2015).
2. Personalized Feedback: During in-class exercises, teachers can offer tailored
feedback to students on particular difficulties like tone, pronunciation, or
grammatical precision (Turan & Akdag-Cimen, 2020).
3. Increased Confidence: The flipped classroom's encouraging atmosphere
pushes students to try new things and take chances with language, which boosts their
self-assurance while speaking (Webb et al., 2014).
The flipped classroom paradigm has drawbacks despite its benefits, especially
for B2 students. It can be difficult to guarantee access to technology and pre-class
materials, particularly in environments with low resources (Strayer, 2012). Teachers
can address this by offering offline alternatives or downloadable resources.
Furthermore, explicit instructions and accountability tools, such tests or reflective
diaries, are necessary to encourage students to do pre-class assignments (Abeysekera
& Dawson, 2015). By making the most of in-class time for interactive,
communicative activities, the flipped classroom model offers a potential strategy for
enhancing the speaking abilities of B2 students. Teachers may create a dynamic and
engaging learning environment that promotes speaking fluency by utilizing
technology and pre-class resources. The advantages of more speaking practice,
individualized instruction, and improved motivation make the flipped classroom
approach a useful tool for language teachers, despite its drawbacks. The flipped
classroom approach is probably going to gain popularity as more studies confirm its
efficacy in helping language learners improve their speaking abilities.
Useful Techniques for Putting the Flipped Classroom Model into Practice
:
Creating Pre-Class Materials: Teachers should produce or select excellent pre-class
materials that complement the learning goals. These resources could include
110
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
discussion pieces, TED Talks on related subjects, or quick pronunciation videos for
B2 learners. Active involvement with the information may be ensured by embedding
comprehension questions using tools such as Edpuzzle or Playposit. Organizing In-
Class Activities: Activities that encourage speaking practice should take up class
time. Among the examples are: The efficacy of the flipped classroom paradigm in
enhancing speaking abilities has been shown in recent research. In contrast to those in
a typical classroom, B2 students who took part in a flipped classroom shown a
notable improvement in their speaking skills, according to a research by Turan and
Akdag-Cimen (2020). The flipped approach also increased learners' confidence and
desire to engage in speaking activities, according to Egbert et al. (2015).
Additionally, Hung (2015) emphasized how the flipped classroom improves student
motivation and engagement, two important aspects of language acquisition. These
results highlight the flipped classroom model's potential as an effective strategy for
enhancing B2 speaking abilities.
According to Bergmann and Sams (2012), the flipped classroom model is a
cutting-edge pedagogical strategy that flips the conventional learning environment by
hosting interactive, student-centered activities during class time and providing
instructional content outside of it. This methodology has become quite popular in
language education, especially for improving speaking abilities, because it is
consistent with constructivist learning theory and communicative language teaching
(CLT). Through more practice, individualized instruction, and instant feedback, the
flipped classroom provides an organized yet adaptable framework for improving
speaking skills for B2-level students, who are at an upper-intermediate level of
language competency. The theoretical underpinnings of the flipped classroom
concept are examined in this article along with its applicability to enhancing the
speaking abilities of B2 students.
Theory of Constructivist Learning
: Constructivist learning theory, which
holds that students actively engage and interact with content rather than passively
absorbing information, is the foundation of the flipped classroom concept (Vygotsky,
1978). This implies that rather than studying grammatical rules or vocabulary lists by
heart, language learners enhance their speaking abilities by engaging in relevant,
everyday communication activities. This is supported by the flipped classroom,
which replaces direct instruction with pre-class activities. This lets students work
through the material at their own speed and uses class time for group projects that
foster higher-order thinking abilities like creating, analyzing, and assessing
(Anderson & Krathwohl, 2001). The flipped classroom aligns closely with the
111
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
principles of CLT, which emphasizes the importance of meaningful interaction and
real-life communication in language learning (Richards & Rodgers, 2014). For B2
learners, who are expected to communicate fluently and accurately in a variety of
contexts, the flipped classroom provides ample opportunities for speaking practice
through activities such as role-plays, group discussions, and presentations. By
focusing on communication rather than rote memorization, the flipped classroom
helps learners develop the confidence and competence needed to use English
effectively in real-world situations. The Zone of Proximal Development (ZPD), as
proposed by Vygotsky, is especially pertinent to the flipped classroom paradigm.
According to Vygotsky (1978), the ZPD is the difference between what students can
accomplish on their own and what they can accomplish with the help of a more
experienced person. Pre-class resources in the flipped classroom provide students the
fundamental information they need to participate in more difficult speaking exercises
in class. After that, peers and instructors serve as scaffolding, offering encouragement
and criticism to help students realize their greatest potential. B2 students making the
move to higher competence levels benefit greatly from this methodical yet adaptable
approach, which guarantees that they are pushed without becoming overwhelmed.
References:
1.
Anderson, L. W., & Krathwohl, D. R. (2001). A taxonomy for learning,
teaching, and assessing: A revision of Bloom's taxonomy of educational objectives.
Longman.
2.
Bergmann, J., & Sams, A. (2012). Flip your classroom: Reach every
student in every class every day. International Society for Technology in Education.
3.
Bishop, J. L., & Verleger, M. A. (2013). The flipped classroom: A
survey of the research. In ASEE National Conference Proceedings (pp. 1-18).
4.
Egbert, J., Herman, D., & Lee, H. (2015). Flipped instruction in English
language teacher education: A design-based study in a complex, open-ended learning
environment. TESL-EJ, 19(2), 1-23.
5.
Hung, H. T. (2015). Flipping the classroom for English language
learners to foster active learning. Computer Assisted Language Learning, 28(1), 81-
96.
6.
Richards, J. C., & Rodgers, T. S. (2014). Approaches and methods in
language teaching. Cambridge University Press.
112
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
7.
Turan, Z., & Akdag-Cimen, B. (2020). Flipped classroom in English
language teaching: A systematic review. Computer Assisted Language Learning,
33(5-6), 590-606.
8.
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in society: The development of higher
psychological processes. Harvard University Press.
113
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
O’ZBEKISTON SHAROITIDA ZAMONAVIY KADRLARNI INNOVATSION
BOSHQARISHNING JAHON TAJRIBASIDAN SAMARALI FOYDALANISH
ISTIQBOLLARI
Mirsodiqov Abdulla Tursunaliyevich
Farg‘ona davlat universiteti “Iqtisodiyot va servis” kafedrasi dotsenti
S.X.Omonova
Farg’ona davlat universiteti “Iqtisodiyot tarmoqlar va sohalar” yo’nalishi magistranti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada innovatsion boshqarish jarayonida xorijiy
tajribalar va ularning ahamiyati tahlil etiladi. Xodimlarni yangiliklarga jalb qilish
usullari, ularning ijodkorligini rivojlantirish va fikrlarini ifoda etish imkoniyatlari
orqali tashkilot ichidagi innovatsion muhitlarni qanday yaratish mumkinligi ko‘rib
chiqiladi. Innovatsion boshqarish astoydil amalga oshirilganda tashkilotning
raqobatbardoshligini oshirishga katta hissa qo'shadi. Maqolada bir qator
muvaffaqiyatli xorijiy tajribalar va ularning amaliyotga qanday tatbiq etilishi haqida
ma'lumotlar taqdim etiladi. Ushbu tadqiqot natijalari, innovatsion boshqaruvni
amalga oshirishda samarali strategiyalarni belgilashga yordam beradi va
tashkilotlarga raqobat donushini ta'minlashda noyob yondashuvlarni taklif qiladi.
Aннотация:
Данная статья анализирует иностранный опыт и его значение
в процессе инновационного управления. Рассматриваются методы привлечения
сотрудников к новшествам, их творчество и возможность выразить свое
мнение, которые способствуют созданию инновационной среды в организации.
Если инновационное управление реализовано обстоятельно, это значительно
увеличивает конкурентоспособность организации. В статье представлены ряд
успешных зарубежных примеров и информация о том, как они могут быть
применены на практике. Полученные результаты исследования помогут
определить эффективные стратегии внедрения инновационного управления и
предложат уникальные подходы для обеспечения конкурентных преимуществ в
организациях.
Annotation:
This article analyzes foreign experiences and their significance in
the process of innovative management. It examines methods for engaging employees
in innovations, fostering their creativity, and providing opportunities for them to
express their opinions, which contribute to the creation of an innovative environment
114
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
within the organization. When innovative management is implemented diligently, it
greatly enhances the organization's competitiveness. The article presents several
successful foreign examples and discusses how these can be applied in practice. The
findings from this research will assist in identifying effective strategies for
implementing innovative management and offer unique approaches to ensuring
competitive advantages for organizations.
Kalit so’zlar:
Innovatsion boshqarish, xorij tajribalari, strategiyalar, texnologik
rivojlanish, raqobatlashuv, tajriba almashish, biznes modellar, innovatsion ekotizim.
Kлючевые слова:
Инновационное управление, зарубежный опыт,
стратегии, технологическое развитие, конкурентоспособность, обмен опытом,
бизнес-модели, инновационная экосистема
Keywords:
Innovative
management,
foreign
experience,
strategies,
technological development, competitiveness, knowledge sharing, business models,
innovation ecosystem
Kirish
Bugungi globallashuv sharoitida inson resurslarini boshqarish strategiyasi milliy
iqtisodiyotlarning raqobatbardoshligini belgilovchi asosiy omillardan biriga
aylanmoqda. Oʻzbekiston ham jadal rivojlanayotgan davlat sifatida mehnat bozorida
zamonaviy kadrlar boshqaruvini yoʻlga qoʻyish, ilgʻor texnologiyalarni joriy etish va
innovatsion yondashuvlardan foydalanish zaruratiga duch kelmoqda.
Soʻnggi yillarda Oʻzbekiston mehnat bozori sezilarli oʻzgarishlarga
uchramoqda. Yangi islohotlar, investitsion muhitning yaxshilanishi va xususiy sektor
rivojining tezlashishi natijasida ishchi kuchiga boʻlgan talab ortib bormoqda. Shu
bilan birga, xalqaro kompaniyalar va texnologik startaplarning mamlakatga kirib
kelishi natijasida raqobat kuchayib, kadrlarni innovatsion boshqarish muammosi
dolzarb boʻlib bormoqda.
Innovatsion boshqarish – bu tashkilot va korxonalar faoliyatini yanada samarali
va raqobatbardosh qilish maqsadida yangilik va kreativlikni joriy etish jarayonidir.
Bugungi kunda globalizatsiya va texnologik rivojlanish sababli, muvaffaqiyatli
innovatsion boshqarish hamma sohalarda, xususan, xodimlar boshqaruviga kiritilishi
zarur. Jahon miqyosidagi kompaniyalar va ko’plab tashkilotlar, bugungi kunga kelib,
o’z xodimlarini inson resurslari sifatida ko’rishdan tortib, ularni yaratish,
innovatsiyalarni joriy etishni faollashtirishga qaratilgan startegitalarni amaliyotga
tadbiq etishmoqda.
115
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Mazkur maqolada xorijiy mamlakatlarning ilgʻor kadrlar boshqarish tizimlari,
innovatsion boshqarishda xodimlarni jalb etish va motivatsiyalash usullarini tahlil
qilinib, ularning Oʻzbekistonda qoʻllash istiqbollari va amaliyotga tatbiq etish yoʻllari
muhokama qilinadi.
Tadqiqot metodologiyasi
Tadqiqotda quyidagi metodologik yondashuvlar qo‘llanildi:
Tahliliy yondashuv
– xorijiy davlatlarda kadrlarni boshqarish bo‘yicha mavjud
tajribalarni o‘rganish va O‘zbekiston sharoitiga mos keladigan usullarni aniqlash;
Taqqoslash metodi
– turli mamlakatlardagi innovatsion boshqaruv modellarini
o‘zaro solishtirish;
Ekspert tahlili
– HR mutaxassislarining fikrlari va amaliy tavsiyalarini
o‘rganish orqali samarali boshqaruv usullarini aniqlash;
Empirik tadqiqot
– O‘zbekistondagi yirik kompaniyalarning kadrlar
boshqaruvi tajribalarini o‘rganish va baholash.
Adabiyotlar sharhi
Innovatsion boshqarish sohasidagi adabiyotlar, ilmiy tadqiqotlar va asosiy
manbalar
tashkilotlar
va
korxonalarning
samaradorligini
oshirish,
raqobatbardoshligini mustahkamlash hamda xodimlarni jalb qilish usullarini
o‘rganish uchun katta ahamiyatga ega. Ushbu adabiyotlar sharhida innovatsion
boshqarish konsepsiyasi, uning asosiy elementlari va xorijiy tajribalar yoritiladi.
1. Peter F. Drucker — "Management: Tasks, Responsibilities, Practices"
Drucker (2009) o‘zining asarida boshqaruv jarayoni, xodimlar va tashkilotlar
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni chuqur tahlil qiladi. U innovatsiyaning
muhimligini ta'kidlab, xodimlarni boshqarish va ularning ijodkorligini qo‘llab-
quvvatlash orqali tashkilotning raqobatbardoshligini oshirish zarurligini ko'rsatadi.
Drucker xodimlarni yangilik yaratishda qanday rag‘batlantirish va ularga imkoniyat
berish mumkinligi haqida fikrlar bildiradi.
2. Robert S. Kaplan va David P. Norton — "The Balanced Scorecard: Measures
That Drive Performance"
Kaplan va Norton (1992) o‘z asarida "Balanced Scorecard" tizimini ishlab
chiqqanlar va uning strategik boshqaruvda qanday oshkoralik va o'lchovlarni taqdim
etishini ko‘rsatgan. Ushbu asarda innovatsion boshqaruv jarayonida xodimlarning
roliga e'tibor qaratiladi. Vaqt o'tishi bilan ushbu tizim xodimlarni motivatsiya qilish
va innovatsion fikrni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo'lgan metodlardan biri
sifatida tanilgan.
3. John P. Kotter — "Leading Change"
116
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Kotter (1996) o'z asarida o'zgarishlarni boshqarish va innovatsion fikrlarni
rivojlantirishda rahbarlarning roliga diqqat qaratadi. U xodimlarni o‘zgarishlarga
tayyorlash va innovatsion g‘oyalarni qo‘llash bo‘yicha amaliy tavsiyalar berib,
muvaffaqiyatli boshqaruvning asosiy tamoyillarini taqdim etadi. Kotterning ishida
xodimlarni ishtirok etish va ularning fikrlarini qabul qilish zarurligi alohida
ta'kidlanadi.
4. Melissa A. Schilling — "Strategic Management of Technological Innovation"
Schilling (2013) o'z asarida texnologik innovatsiyalarni boshqarishning strategik
jihatlari bilan tanishtiradi va bu jarayonda xodimlarning o‘rni haqida batafsil
ma'lumot beradi. U tashkilot ichida innovatsion muloqotni kuchaytirishga qaratilgan
strategiyalarni ko‘rsatadi va xodimlarning yangi g‘oyalarga qanday munosabatda
bo‘lishi kerakligi haqida fikr yuritadi. Schillingning ishlari, innovatsiyalarning
muvaffaqiyati uchun xodimlarning ta'siri haqida tushuncha beradi.
5. Joe Tidd va John Bessant — "Managing Innovation: Integrating
Technological, Market and Organizational Change"
Tidd va Bessant (2018) innovatsion boshqaruvni boshqarish jarayonida
texnologik, bozor va tashkiliy o‘zgarishlarni birlashtirish muhimligini ta'kidlaydilar.
Ular innovatsion jarayonlarni boshqarish uchun amaliy tavsiyalar berib, xodimlar va
boshqaruv o'rtasida muvozanat yaratish, samarali motivatsiya tizimlarini ishlab
chiqishning ahamiyatini ko'rsatadilar. Ularning ishi, xodimlarning innovatsion
jarayonlardagi o'rniga e'tibor qaratgan holda, tashkilotlar uchun kerakli
strategiyalarning amal qilishini o'rganadi va ilgari suradi.
6. Clayton M. Christensen — "The Innovator's Dilemma"
Christensen (1997) "The Innovator's Dilemma" asarida yangiliklar yaratish va
mavjud bozorlar o'rtasidagi raqobat natijasida tashkilotlarning qanday qiyinchiliklar
bilan yuzma-yuz kelayotganini yoritadi. U innovatsion yondoshuvning ahamiyatini
ta'kidlaydi va xodimlarni yangiliklarni qo'llab-quvvatlashda mukofotlash va ularni
innovatsion g'oyalarga jalb qilish strategiyalarini taklif etadi. Ushbu asar innovatsion
boshqaruvni ilgari surishga ko'maklashuvchi muhim manba hisoblanadi.
7. Henry Chesbrough — "Open Innovation: The New Imperative for Creating
and Profiting from Technology"
Chesbrough (2003) "Open Innovation" konsepsiyasi orqali korxonalar
innovatsiyalarni yaratishda o‘zaro hamkorlik va tsezimkorlikni muhim faktor deb
hisoblaydi. U xodimlarga yangiliklarni yaratishda tashqaridan olingan g'oyalarni
qabul qilish va ularni birlashtirish imkoniyatini berish zarurligini ta'kidlaydi. Bu
117
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
yondashuv innovatsion boshqarish jarayonida ochiq fikr va hamkorlik muhitini
yaratishga yordam beradi.
Kadrlarni innovatsion boshqarish bo‘yicha ilg‘or tadqiqotlar va ilmiy
adabiyotlar ushbu sohaning nazariy va amaliy jihatlarini ochib beradi. Innovatsion
boshqarish sohasida olib borilgan tadqiqot va adabiyotlar, tashkilotlar uchun
xodimlarni jalb qilish va motivatsiya qilish, kreativ g'oyalarni qo'llab-quvvatlash
muhimligini ta'kidlaydi. Ushbu adabiyotlar, xodimlar va boshqaruv o'rtasidagi to'g'ri
munosabatlar, innovatsion jarayonlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun
zarurdir. Innovatsion boshqarish strategiyalari va xorijiy tajribalar asosida faoliyat
yuritgan
tashkilotlar
yangiliklarni
yaratishda
raqobatbardoshligini
oshirish
imkoniyatiga ega bo'ladi.
Tadqiqot natijalari
Innovatsion boshqarishda xorij tajribalardan foydalanish mavzusidagi tadqiqot
natijalari quyidagi asosiy jihatlarni o'z ichiga oladi:
1. Xorijiy tajribalarni o'rganish
Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, xorijiy tajribalarni o'rganish innovatsion
boshqarish jarayonlarini samaraliroq tashkil etishga yordam beradi. O'zbekiston
uchun innovatsion strategiyalar va usullarni qo'llash, ularni mahalliy sharoitlarga
moslashtirish muhimdir.
2. Raqobatbardoshlik
Innovatsion boshqarish va xorij tajribalaridan foydalanish orqali kompaniyalar
raqobatbardoshlikni oshiradi. Masalan, Yevropa va Amerikadagi kompaniyalar
innovatsion boshqarishda ilg'or texnologiyalar va yondashuvlardan foydalanish orqali
bozorning o'zgaruvchan sharoitlariga tezda javob bera olishadi.
3. Tashkilot madaniyati
Tadqiqotlar xorijiy tajribalar asosida tashkilotlarning innovatsion madaniyatini
rivojlantirishning ahamiyatini ko'rsatadi. Innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash va
jamoa a'zolarini yangi fikrlar bilan ilhomlantirish uchun ochiq va qulay muhit
yaratish talab etiladi.
4. Texnologiyalarni qo‘llash
Innovatsion boshqarishda zamonaviy texnologiyalardan (masalan, sun'iy
intellekt, katta ma'lumotlar) foydalanish tajribasi xorijda yuqori darajada o'rganilgan.
Bunday
texnologiyalar
kompaniyalarga
jarayonlarni
optimallashtirish
va
samaradorlikni oshirishda yordam beradi.
5. Tajribalar almashish
118
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Tadqiqotlar ko'rsatadiki, xorijiy va mahalliy kompaniyalar o'rtasida tajriba
almashish innovatsion imkoniyatlarni kengaytiradi. Xorijiy investitsiyalar va
hamkorliklar orqali bilim va texnologiyalar almashinuvi yuz berishi mumkin.
6. Strategik rejalashtirish
Innovatsion boshqarishda xorijiy tajribalarni qo'llash strategik rejalashtirish
jarayoniga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Kompaniyalar o'z maqsadlariga erishishga yordam
beradigan samarali strategiyalarni ishlab chiqadilar va amalga oshiradilar.
Shu bilan birga, tadqiqotlar xorij tajribalaridan foydalanishni yanada samarali
qilish uchun mahalliy sharoitlarni hisobga olish zarurligini ko'rsatadi. Bu, innovativ
dasturlarni amalga oshirishda o'ziga xos ijtimoiy va iqtisodiy omillarni inobatga
olishni talab etadi.
O‘zbekiston sharoitida zamonaviy HR texnologiyalaridan foydalanish darajasi
nisbatan past bo‘lsa-da, ularni joriy etish uchun katta salohiyat mavjud. Agile
boshqaruv tamoyillarini qo‘llagan tashkilotlar xodimlarning motivatsiyasini
oshirishga va ishlab chiqarish samaradorligini yaxshilashga erishgan.
Xodimlarni doimiy o‘qitish va qayta tayyorlash dasturlari mamlakatning
iqtisodiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masofaviy va gibrid ish
tizimlarini kengaytirish orqali ish samaradorligini oshirish mumkinligi aniqlandi.
Aosiy qism
Innovatsion boshqarishda xorij tajribalardan foydalanish mavzusi zamonaviy
iqtisodiyotning muhim bir qismidir. Innovatsiyalarni boshqarish jarayonida xorijiy
tajribalarni o'rganish va ularni mahalliy sharoitlarga moslashtirish, tashkilotlar va
iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishda muhim ro'l o'ynaydi. Ushbu
maqolada innovatsion boshqarishda xorij tajribalaridan foydalanishning asosiy
jihatlari, yondashuvlari va amaliy nuqtai nazarlari ko'rib chiqiladi.
1. Innovatsion strategiyalarni shakllantirish
Xorijiy tajribalar innovatsion strategiyalarni ishlab chiqishda yordam beradi.
Yevropa va Amerika davlatlaridagi kompaniyalar o'z strategiyalarini ishlab chiqishda
ilg'or tadqiqotlar va tajribalarni asos sifatida ishlatishadi. Ular yangi mahsulotlar va
xizmatlar yaratishda muvaffaqiyatsizliklardan o'rganish va muvaffaqiyatlarni
takrorlash mexanizmlarini o'z ichiga olgan strategiyalarni ishlab chiqadilar.
2. Ochiq innovatsiyalar
Ochiq innovatsiya yondashuvi yangiliklarni yaratish uchun tashqi manbaalardan,
jumladan, universitetlar, tadqiqot markazlari va boshqa kompaniyalar bilan
hamkorlikda foydalanishni anglatadi. Masalan, Google va IBM kabi kompaniyalar
muntazam ravishda uning foydasini to'liq baholaydilar. Xorijiy tajribalar asosida
119
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
olingan bilimlar, ish jarayonlarini optimallashtirishga, yangi g'oyalarni tezda amalga
oshirishga va resurslarni samarali foydalanishga yordam beradi.
3. Texnologik yondashuvlar
Zamonaviy texnologiyalarni innovatsion boshqarishda qo'llash xorijiy tajribalar
orqali amalga oshiriladi. Sun'iy intellekt, katta ma'lumotlar va bulutli texnologiyalar
xorijiy kompaniyalarda keng qo'llaniladi. Bu texnologiyalar yordamida kompaniyalar
jarayonlarni avtomatlashtirish, ma'lumotlarni chuqur tahlil qilish va iste'molchilar
ehtiyojlariga tezda javob berish imkoniyatlariga ega bo'ladi.
4. Aloqa va hamkorlik
Mahalliy va xorijiy kompaniyalar o'rtasidagi hamkorlik innovatsion jarayonlarni
tezlashtiradi. Ularning o'zaro tajriba almashishi yangi g'oyalarni kiritishda,
muammolarni hal qilishda va raqobatni oshirishda yordam beradi. Xorijiy
investitsiyalar va sektorlararo hamkorliklar yangi imkoniyatlarga olib kelishi
mumkin.
5. Tashkilot madaniyati va kadrlar tayyorlash
Innovatsion boshqarishda kadrlar tayyorlash va tashkilot madaniyatini
rivojlantirish muhimdir. Xorijiy tajribalar asosida tashkilotlar innovatsion fikrlarni
rag'batlantiradigan ijobiy muhit yaratadilar. Bunda savodxonlik va kasbiy ishlab
chiqarishga e'tibor berish, shuningdek, jamoaning birgalikdagi ish faoliyatini
rivojlantirishga qaratilgan treninglar o'tkazish xarakterlidir.
6. Mahalliy sharoitlarni hisobga olish
Xorijiy tajribalarni muvaffaqiyatli qo'llash uchun mahalliy sharoitlarni to'g'ri
baholash zarur. Har bir mamlakatning iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy sharoitlari
boshqaruv yondashuvlariga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shuning uchun xorij
tajribalarini o'rganishdan oldin mahalliy ehtiyojlar va xususiyatlarni tahlil qilish
muhimdir.
Xulosa
Oʻzbekistonning iqtisodiy rivojlanishida inson kapitali va kadrlar salohiyatining
innovatsion boshqaruvi muhim oʻrin tutadi. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki,
samarali kadrlar boshqaruvi — bu nafaqat inson resurslarini to‘g‘ri taqsimlash, balki
ularni strategik maqsadlarga yo‘naltirish vositasidir. Rivojlangan mamlakatlarning
ilg‘or yondashuvlari, jumladan, raqamli texnologiyalar asosida boshqaruv,
moslashuvchan ish tizimlari, kasbiy o‘sishni rag‘batlantirish va ijodkorlikni qo‘llab-
quvvatlash kabi elementlar Oʻzbekiston sharoitida ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Mahalliy sharoitga moslashtirilgan holda ushbu tajribalardan foydalanish,
xususan, ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasini kuchaytirish, kadrlar malakasini
120
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
oshirishda uzluksiz o‘qitish tizimini yo‘lga qo‘yish, va zamonaviy boshqaruv
kompetensiyalarini
rivojlantirish
orqali
erishiladi.
Bu
yo‘nalishda milliy
xususiyatlarni hisobga olgan holda, innovatsion boshqaruv yondashuvlarini
bosqichma-bosqich joriy etish zarur.
Umuman olganda, zamonaviy kadrlarni innovatsion boshqarish tizimining jahon
tajribasiga tayangan holda samarali yo‘lga qo‘yilishi Oʻzbekistonda raqobatbardosh
iqtisodiy modelni shakllantirish, barqaror rivojlanish va ilg‘or texnologiyalarni
muvaffaqiyatli joriy etishda muhim turtki bo‘lib xizmat qiladi.Xulosa qilib aytganda,
innovatsion boshqarishda xorij tajribalardan foydalanish, zamonaviy biznes va
iqtisodiyot uchun strategik ahamiyatga ega. Xorijiy kompaniyalarning tajribalari va
yondashuvlari innovatsion jarayonlarni tezlashtirish, yangiliklarni yaratish va
raqobatini oshirishda muhim manba bo'lib xizmat qiladi. Bu yondashuvlar natijasida
tashkilotlar samarali innovatsion strategiyalarni ishlab chiqish, raqobatbardosh bo'lish
va global bozorga moslashish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Yuqorida keltirilgan innovatsion yondashuvlar O‘zbekistonning kadrlar
boshqaruvi samaradorligini oshirishga xizmat qiladi va iqtisodiy taraqqiyot uchun
mustahkam asos yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Drucker, P. (1999). Management Challenges for the 21st Century.
HarperBusiness.
2. Mintzberg, H. (2004). Managers Not MBAs: A Hard Look at the Soft Practice
of Managing and Management Development. Berrett-Koehler Publishers.
3. Becker, G. S. (2009). Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis,
with Special Reference to Education. University of Chicago Press.
4. Cascio, W. F., & Boudreau, J. W. (2011). Investing in People: Financial
Impact of Human Resource Initiatives. Pearson FT Press.
5. McKinsey & Company (2021). The Future of Work after COVID-19.
McKinsey Global Institute Report.
6. Rakhimov, A. (2017). Innovatsion faoliyatni boshqarish: nazariya va
amaliyot. Toshkent: O'zbekiston milliy universiteti.
7. Tursunov, I. (2018). Innovatsion iqtisodiyot va boshqaruv. Toshkent:
Iqtisodiyot va sanoat vazirligi.
8. Abdullaeva, N. (2020). Innovatsion strategiyalar: O'zbekistondagi amaliy
dasturlar. Tashkent: O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi.
121
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
9. Ibragimov, S., & Murodov, A. (2019). Innovatsion boshqaruvning asosiy
tamoyillari. Toshkent: O'zbekiston davlat jahon tillari universiteti.
10. Sadiqov, S. (2021). O'zbekistonda innovatsion rivojlanish va uning
boshqaruvi. Toshkent: O'zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi.
11. Norov, B. (2022). Boshqaruv tizimida innovatsiyalarni joriy etish. Toshkent:
O'zbekiston davlat iqtisodiyot universiteti.
122
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
MADANIYATLARARO MULOQOTDA MUROJAAT BIRLIKLARINING
AHAMIYATI VA DOLZARBLIGI
Kasimova Dilfuza Djurayevna
TDYU huzuridagi M.S.Vosiqova nomidagi akademik litsey ingliz tili bosh
o‘qituvchisi AIFU 2- kurs magistranti
Abstract:
Madaniyatlararo muloqotning ahamiyati va dolzarbligi zamonaviy
dunyoda o'zining muhimligini yanada oshirgan. Globalizatsiya, texnologiyalarning
rivojlanishi, xalqaro migratsiya va ijtimoiy tarmoqlarning keng tarqalishi
madaniyatlar o'rtasidagi o'zaro aloqalarni yanada kuchaytirdi. Bunday sharoitda
murojaat birliklari, turli xalqlar, millatlar va madaniyatlar o'rtasida o'zaro tushunish
va anglashuvni rivojlantirishda asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Murojaat
birliklari jamiyatlarning ijtimoiy hamjihatligini ta'minlash, madaniy o'zgarishlarni
qo'llab-quvvatlash, va tinchlikni yaratishda muhim rol o'ynaydi. Shu bilan birga,
madaniyatlararo muloqotda murojaat birliklari, o'zaro hurmat, tenglik, va ijtimoiy
adolatni targ'ib qilishga yordam beradi. Ushbu maqola, madaniyatlararo muloqotda
murojaat birliklarining ahamiyatini va dolzarbligini tahlil qilib, ularning jamiyatlar
o'rtasidagi aloqalarni yaxshilashdagi o'rnini ko'rib chiqadi. Madaniyatlararo
muloqotning samarali rivojlanishi, o'zaro anglashuvni, barqarorlikni va tinchlikni
mustahkamlash uchun zaruriy shart sifatida murojaat birliklarining roli yanada oshib
bormoqda.
Kalit so‘zlar:
Madaniyatlararo, xalqlar, millatlar, hurmat, dolzarb
Annotation:
In the modern world, the importance and relevance of intercultural
dialogue has increased. Globalization, technological progress, international migration
and the widespread use of social networks have further enhanced the interaction
between cultures. In such circumstances, reference units are one of the main tools for
developing mutual understanding and understanding between different peoples,
nationalities and cultures. Appellate units play an important role in ensuring social
cohesion of society, supporting cultural changes and creating peace. At the same
time, intercultural communication contributes to strengthening the unity of views,
mutual respect, equality and social justice. This article analyzes the importance and
relevance of reference units in intercultural communication and considers their role in
improving communication between societies. The role of reference units is
increasingly becoming a prerequisite for the effective development of intercultural
dialogue, strengthening mutual understanding, stability and peace.
123
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Key words:
Intercultural, peoples, nations, respect, topical
Аннотация:
В современном мире возросла значимость и актуальность
межкультурного диалога. Глобализация, технический прогресс, международная
миграция и широкое использование социальных сетей еще больше усилили
взаимодействие между культурами. В таких обстоятельствах референтные
единицы
являются
одним
из
основных
инструментов
развития
взаимопонимания
и
взаимопонимания
между
разными
народами,
национальностями и культурами. Апелляционные подразделения играют
важную роль в обеспечении социальной сплоченности общества, поддержке
культурных изменений и создании мира. В то же время межкультурная
коммуникация способствует укреплению единства взглядов, взаимного
уважения, равенства и социальной справедливости. В данной статье
анализируется важность и актуальность единиц референции в межкультурной
коммуникации, а также рассматривается их роль в улучшении коммуникации
между обществами. Роль референтных единиц все больше становится
необходимым условием эффективного развития межкультурного диалога,
укрепления взаимопонимания, стабильности и мира.
Ключевые слова:
Межкультурный, народы, нации, уважение, актуальный
Madaniyatlararo muloqotning ahamiyati va dolzarbligi, ayniqsa, globalizatsiya
jarayonlari kuchaygan, dunyo xalqlari o'rtasidagi o'zaro ta'sir va aloqalar tezlashgan
bir davrda juda muhim bo'lib bormoqda. Har bir madaniyat o'zining yirik tarixiy,
diniy, ijtimoiy va ma'naviy merosiga ega bo'lib, ularning bir-biri bilan aloqasi va
hamkorligi jahon miqyosida tinchlik va barqarorlikni ta'minlash uchun zaruriy
shartdir. Murojaat birliklari esa, madaniyatlararo muloqotda, ayniqsa, turli xalqlar
o'rtasida hamjihatlik va o'zaro hurmatni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi.
Madaniyatlararo Muloqot va Uning Ahamiyati
Madaniyatlararo muloqot — bu turli xalqlar, millatlar va tillar o'rtasidagi o'zaro
anglashuv va aloqadir. Bugungi kunda madaniyatlararo muloqotning ahamiyati
yanada ortgan, chunki global dunyo yanada yaqinlashib, turli madaniyatlar o'rtasidagi
o'zaro ta'sir kuchaygan. Bunga sabab globalizatsiya jarayonlarining tezlashuvi,
xalqaro migratsiya va texnologiyalarning rivojlanishi natijasida dunyo xalqlari bir-
biriga yanada yaqinlashgan.
Madaniyatlararo muloqotning asosiy maqsadi — turli madaniyatlar o'rtasida
o'zaro anglashuvni o'rnatish, bir-birini tushunish va hurmat qilish, birgalikda tinchlik
va barqarorlikni ta'minlashdir. Madaniyatlararo muloqot o'zaro manfaatlar,
124
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
qadriyatlar, urf-odatlar va diniy e'tiqodlar asosida tinchlikni yaratishga yordam
beradi. Shu bilan birga, madaniyatlararo muloqot inson huquqlari, tenglik,
demokratiya va adolat tamoyillarini ilgari suradi.
Murojaat Birliklarining Ahamiyati.
Murojaat birliklari, asosan, muayyan
jamiyat yoki guruhning o'zaro aloqalarini tashkil etish, o'zining qadriyatlarini va
g'oyalarini ifodalash uchun foydalanadigan vositalar to'plamidir. Bu birliklar o'ziga
xos xususiyatlarga ega bo'lib, madaniyatlararo muloqotda alohida ahamiyat kasb
etadi. Murojaat birliklari jamiyatlarning o'zaro anglashuvini osonlashtiradi, turli
xalqlar va madaniyatlar o'rtasida iliq munosabatlar o'rnatishda muhim rol o'ynaydi.
Madaniyatlararo muloqotda murojaat birliklarining ahamiyati quyidagi
omillarga bog'liq:
1. O'zaro Hurmat va Tushunish: Murojaat birliklari o'zaro hurmat va
tushunishning asosini tashkil etadi. Turli xalqlar o'rtasida tili, dini va madaniy urf-
odatlarni hurmat qilish, bir-birining an'analariga e'tibor berish, aloqalarni
mustahkamlashga yordam beradi. O'zaro hurmat, shuningdek, konfliktlarni oldini
olishda, insonlar o'rtasidagi munosabatlarni rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi.
2. Ijtimoiy Hamjihatlik: Madaniyatlararo muloqotda murojaat birliklari ijtimoiy
hamjihatlikni ta'minlaydi. Murojaat birliklari orqali jamiyatlarning o'zaro aloqalari
rivojlanadi, millatlar va madaniyatlar o'rtasida uyg'unlik va hamjihatlik o'rnatiladi.
Shuningdek, jamiyatning turli qatlamlari o'rtasidagi tafovutlarni kamaytirish, ijtimoiy
tenglikni ta'minlashda murojaat birliklari muhim rol o'ynaydi.
3. Aql-idrok va Ma'naviy Boyliklarni Tarqatish: Murojaat birliklari madaniy
boyliklarni, bilimlarni va an'analarni boshqalarga yetkazishda yordam beradi.
Madaniyatlararo muloqotda murojaat birliklari orqali xalqaro miqyosda bilim
almashish, ijtimoiy va ilmiy tajriba o'rganish imkoniyati yaratiladi. Bu o'z navbatida
madaniy o'zgarishlarni, yangiliklarni va o'zaro ta'sirni tezlashtiradi.
4. Davlatlararo Hamkorlik va Tinchlik: Madaniyatlararo muloqotda murojaat
birliklari davlatlar o'rtasida tinchlikni mustahkamlashga yordam beradi. Xalqaro
muloqotda, diplomatiya va xalqaro tashkilotlar orqali amalga oshiriladigan murojaat
birliklari davlatlar o'rtasidagi aloqalarni o'zaro manfaatlarga asoslangan qilib
qurishga imkon beradi. Bu, o'z navbatida, global miqyosda tinchlik va xavfsizlikni
ta'minlashga yordam beradi.
5. Kross-kultural Ta'sir va O'zgarishlar: Murojaat birliklari madaniyatlararo
ta'sirni kuchaytiradi. Bu o'zgarishlar esa turli xalqlarning o'zaro anglashuvini
rivojlantiradi va global madaniyatning shakllanishiga yordam beradi.
125
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Masalan, mashhur san'at asarlari, musiqiy janrlar, filmlar yoki adabiyotlar turli
madaniyatlar orasida aloqalarni rivojlantiradi, yangi fikrlar va g'oyalarni kiritadi.
Madaniyatlararo ta'sir, o'z navbatida, yangi ijodiy yondashuvlar, innovatsiyalar va
texnologik yutuqlarga olib keladi.
Murojaat Birliklarining Dolzarbligi.
Madaniyatlararo muloqotda murojaat birliklarining dolzarbligi bugungi kunning
o'ziga xos shart-sharoitlarida yana-da oshib bormoqda. Globalizatsiya va
Madaniyatlararo Qarama-qarshiliklar: Globalizatsiya jarayoni, bir tomondan, turli
xalqlar va madaniyatlar o'rtasida o'zaro aloqalarni kengaytiradi, boshqa tomondan esa
madaniy qarama-qarshiliklarni keltirib chiqardi. Yangi texnologiyalar va
kommunikatsiya vositalari o'rtasida doimiy aloqalar madaniyatlararo muloqotni
osonlashtirgan
bo'lsa-da,
bu
jarayon
ba'zan
madaniyatlar
o'rtasidagi
tushunmovchiliklar, stereotiplar va ziddiyatlarni kuchaytirgan. Murojaat birliklari, bu
holatni yumshatishda va o'zaro tushunishni rivojlantirishda muhim vosita bo'lib
qoladi. Ijtimoiy tarmoqlar va zamonaviy kommunikatsiya vositalari madaniyatlararo
muloqotni yanada kengaytiradi. Bugungi kunda, har bir insonning fikrini bildirishi va
butun dunyo bilan muloqot qilish imkoniyati mavjud. Bu, o'z navbatida, madaniyatlar
o'rtasida yangi murojaat birliklarining paydo bo'lishiga olib keladi. Shu bilan birga,
ijtimoiy tarmoqlarda turli madaniyatlarni anglashda va ularning muammolarini
tushunishda murojaat birliklarining dolzarbligi yanada oshadi.
Madaniyatlararo muloqot va murojaat birliklari jahon miqyosida tinchlik,
barqarorlik va hamjihatlikni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Ular turli xalqlar,
millatlar va madaniyatlar o'rtasida o'zaro anglashuvni mustahkamlashga yordam
beradi. Murojaat birliklari, shuningdek, o'zaro hurmat, tenglik, ijtimoiy hamjihatlik
va madaniy o'zgarishlarni qo'llab-quvvatlashda dolzarbdir. Globalizatsiya, ijtimoiy
tarmoqlar va siyosiy-iqtisodiy o'zgarishlar sharoitida madaniyatlararo muloqotning
ahamiyati yanada ortmoqda. Shu sababli, murojaat birliklarining ahamiyati va
dolzarbligi jahon miqyosida muhim va zamonaviy mavzu sifatida e'tiborni jalb etadi.
Xulosa qilib aytganda, madaniyatlararo muloqot va murojaat birliklari
jamiyatlarning birligini va global hamjihatlikni ta'minlashda katta ahamiyatga ega
bo'lib, tinch va barqaror dunyo qurishdagi asosiy omil sifatida xizmat qiladi.
Murojaat birliklari, ayniqsa, jamiyatlar o'rtasidagi ijtimoiy aloqalarni kuchaytirishda,
yangi fikrlar va g'oyalarni almashishda, hamda madaniy o'zgarishlarni qo'llab-
quvvatlashda dolzarb ahamiyatga ega. Global miqyosda madaniyatlararo muloqot va
murojaat birliklari insoniyatning umumiy manfaatlariga xizmat qiladi, dunyo xalqlari
o'rtasida tushunish va tinchlikni ta'minlashda muhim vosita sifatida qoladi. Shu
126
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
sababli, madaniyatlararo muloqot va murojaat birliklarining ahamiyatini oshirish,
ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash uchun zaruriy shartdir.
Adabiyotlar:
1.
Pragmatic Function of Linguistic Units (Dr. S.A.Khamzayev. Associate
professor, PhD, Uzbekistan State University of World Languages Tashkent,
Uzbekistan, “International Journal of Social Science And Human Research”, 12
december 2021)
2.
Jumaeva Dilnoza Bakhshullovna,” AНТРOПOНИМИК МУРOЖAAТ
БИРЛИКЛAРИ ВA УЛAРНИНГ НУТҚИЙМAВЗУИЙ ТУРЛAРИ ” Navoi State
Pedagogical Institute, Faculty of Preschool and Primary Education, Teacher of the
Department of Primary Education. nasirov.shuhratjon@mail.ru
3.
Ж. Е. Сейтжанов. “О СТАТУСЕ, ФОРМАХ И ФУНКЦИЯХ
ОБРАЩЕНИЯ” Вестник Челябинского государственного университета. 2012.
№ 17 (271). Филология. Искусствоведение. Вып. 66. С. 117–119.
4.
O. Каменская “Текст и коммуникация”
5.
Atoyeva Shamsiya Rahmon qizi.Buxoro davlat universiteti, lingvistika:
O’zbek
tili
yo`nalishi
1-bosqich
magistranti.
“O'ZBEK
MUROJAAT
SHAKLLARINING AYRIM KO'RINISHLARI” Journal of advanced Research and
Stability.
6.
ФарДУ G‘iyosova Vasilaxon Avazxon qizi. “Rus va o‘zbek tillaridagi
Murojaat shakllarini struktur tasnifi” Miasto przyszosci Impact Factor: 9.2
7.
Dr. Sobirov A. Khamzaev. Associate professor, PhD, Uzbekistan State
University of World Languages Tashkent, Uzbekistan “Pragmatic Function of
Linguistic Units”. International Journal of Social Science And Human Research 12
December 2021
8.
Apresyan Yu.D. Izbrannie trudi. Tom 1, Leksicheskaya semantika
sinonimicheskiye sredstva yazika Shkola «Yazikirusskoy literaturi». – M., 1995. –
S.136.
9.
Paducheva Ye.V. Semanticheskiye issledovaniya (Semantika vremeni i
vida v russkom.
10.
Leech G.N. Principles of pragmatics. – London and New York, 1986. –
250.
11.
Bogdanov V.V. Lingvisticheskaya pragmatika i yee prikladnie aspekti. //
Prikladnoye yazikoznaniye. – SPb, 1996 –S.268-275.
127
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
12.
Arutyunova N.D., Paducheva Ye.V. Lingvisticheskaya pragmatika.
//Novoye v zvrubejnoy lingvistike. Vip. 16, pod red Ye.V. Paduchevoy. – M.,1985, –
S.3-42.
13.
Susov I.P. Lingvisticheskaya pragmatika.–M.: «Vostok Zapad», 2006. –
206 s.
14.
Austin J. L. Slovo kak deystviye//Novoye v zarubejnoy lingvistike. –
Vip17. Teoriya rechevix aktov. – M.: Progress,1986. – S. 22-130.
128
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNI TARJIMA QILISH STRATEGIYALARI
(T. Dreiserning Amerika fojiasi asari asosida)
Soliyeva Maftuna Umirzoq qizi,
O‘zDJTU, “Tarjimonlik” fakulteti Qiyosiy tilshunoslik, lingvistik tarjimashunoslik y
o‘nalishi 23/27-guruh magistranti
Ilmiy rahbar:
PhD E.T.Tursunnazarova,
Tarjimashunoslik fakulteti Ingliz tili amaliy tarjimasi kafedrasi dotsenti
Annotatsiya:
Frazeologik birliklar tildagi boy ifodaviy vositalardan biri bo‘lib,
ularning tarjimasi lingvistik va madaniy jihatdan muayyan qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Ushbu maqolada T. Dreiserning Amerika fojiasi asaridagi frazeologik
birliklarning tarjima jarayoni tahlil qilinadi. Frazeologizmlarning tarjima
strategiyalari – ekvivalentlik, so‘zma-so‘z tarjima, adaptatsiya, tavsifiy tarjima va
tushirib qoldirish kabi usullar ko‘rib chiqiladi. Tadqiqot natijalari frazeologik
birliklarni samarali tarjima qilish tamoyillarini yoritib, tarjimonlar uchun muhim
xulosalar beradi.
Kalit so‘zlar:
frazeologik birliklar, tarjima strategiyalari, T. Dreiser, Amerika
fojiasi, adabiy tarjima
Abstract:
phraseological units are one of the richest expressive means in the
language, the translation of which presents certain difficulties linguistically and
culturally. In this article, vol. The process of translating phraseological units in
Dreiser’s work “American Tragedy” is analyzed. The strategies of translating
phraseological units are considered-such methods as equivalence, literal translation,
adaptation, descriptive translation and omission. The results of the study shed light on
the principles of effective translation of phraseological units and provide important
conclusions for translators.
Keywords:
phraseological units, translation strategies, T. Dreiser, American
tragedy, literary translation
Аннотация:
фразеологические единицы являются одним из богатейших
выразительных средств языка, перевод которого представляет определенные
трудности с лингвистической и культурной точек зрения. В данной статье,
aнализируется процесс перевода фразеологических единиц в произведении
Драйзера "Американская трагедия". Рассматриваются стратегии перевода
фразеологизмов - такие методы, как эквивалентность, буквальный перевод,
адаптация, описательный перевод и опущение. Результаты исследования
129
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
проливают свет на принципы эффективного перевода фразеологических единиц
и позволяют сделать важные выводы для переводчиков.
Ключевые слова:
фразеологические единицы, стратегии перевода, Т.
Драйзер, американская трагедия, художественный перевод.
Frazeologik birliklar (FB) tilning ajralmas qismi bo‘lib, ular tildagi tasviriylik va
emotsional ta’sirni kuchaytiradi. Biroq, ularning tarjimasi ko‘plab muammolarni
keltirib chiqaradi, chunki FBlarning ma’nosi ularni tashkil etuvchi so‘zlarning
alohida ma’nolaridan kelib chiqmaydi.
T. Dreiserning Amerika fojiasi romanida ko‘plab frazeologizmlar uchrab, ular
asarning badiiy jihatdan ta’sirchanligini oshiradi. Ushbu maqola asarda uchraydigan
frazeologik birliklarning tarjima usullari va ularning samaradorligini tahlil qilishga
bag‘ishlangan.
Frazeologik birliklarning tarjima jarayonidagi muammolar
Frazeologik birliklarni tarjima qilishda quyidagi muammolar yuzaga keladi:
1. To‘g‘ridan-to‘g‘ri ekvivalentning mavjud emasligi – Ba’zi frazeologizmlar
boshqa tilda bevosita muqobilga ega bo‘lmaydi.
2. Madaniy tafovutlar – Frazeologizmlar ko‘pincha muayyan xalqning tarixiy
yoki madaniy kontekstiga bog‘liq bo‘ladi.
3. Uslubiy o‘ziga xosliklar – Adabiy asarlardagi FBlar muallifning uslubini aks
ettirib, tarjimada saqlanishi lozim.
4. Ko‘p ma’nolilik va kontekstga bog‘liqlik – Frazeologik birliklarning ma’nosi
kontekstga qarab o‘zgarishi mumkin.
Frazeologik birliklarni tarjima qilish strategiyalari
Frazeologik birliklarni samarali tarjima qilish uchun turli strategiyalar
qo‘llaniladi:
1. Ekvivalentlik
Bu usulda FB uchun ma’nosi va funksiyasi jihatidan mos keluvchi ekvivalent
topiladi.
Misol:
To be in hot water → “Muammoga duch kelmoq” (o‘zbekcha)
To spill the beans → “Sirni oshkor qilish” (o‘zbekcha)
2. So‘zma-so‘z tarjima (kalka usuli)
FB so‘zma-so‘z tarjima qilinadi, lekin ba’zan bunday tarjima tabiiy
eshitilmaydi.
Misol:
130
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
To kill two birds with one stone → “Bir o‘q bilan ikki quyonni urish”
3. Adaptatsiya
FB tarjima qilinayotganda madaniy jihatdan yaqin ekvivalent topiladi.
Misol:
A penny for your thoughts → “Nima o‘ylayotganingni ayt” (o‘zbekcha, erkin
tarjima)
4. Tavsifiy tarjima
Agar FBning ekvivalenti bo‘lmasa, uning ma’nosi izohlanadi.
Misol:
To bite the bullet → “Qiyin vaziyatga bardosh berish”
5. Tushirib qoldirish
Ba’zan FBni tarjima qilmaslik yoki uni soddalashtirish mumkin, lekin bu usul
ehtiyotkorlik bilan qo‘llanilishi lozim.
Tahlil: Amerika fojiasi romanidagi frazeologik birliklar
T. Dreiser romanida uchraydigan ba’zi frazeologik birliklarning tarjima usullari
quyidagicha:
1. FB: “To pull the wool over someone’s eyes”
Ma’no: Birovni aldash yoki haqiqiy vaziyatni yashirish.
Tarjima strategiyalari:
Ekvivalentlik: “Ko‘ziga parda tortmoq”
Tavsifiy tarjima: “Aldash yoki haqiqatni yashirish”
2. FB: “To hit the nail on the head”
Ma’no: Muammoning aniq sababini aytish.
Tarjima strategiyalari:
Ekvivalentlik: “Maqsadga to‘g‘ri urmoq”
Adaptatsiya: “Xatoliksiz aytmoq”
3. FB: “To break the ice”
Ma’no: Notanish yoki rasmiy vaziyatda muloqotni osonlashtirish.
Tarjima strategiyalari:
Ekvivalentlik: “Muzni sindirish”
Tavsifiy tarjima: “Suhbatni iliq boshlash”
Frazeologik birliklarni tarjima qilish jarayoni tarjimonning mahorati, til bilimi
va madaniy tafovutlarni tushunishiga bog‘liq. Amerika fojiasi romanida uchraydigan
FBlarni tarjima qilishda ekvivalentlik, adaptatsiya va tavsifiy tarjima eng samarali
usullar ekani kuzatildi.
131
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Baker, M. (2018). In Other Words: A Coursebook on Translation. Routledge.
2.
Newmark, P. (1988). A Textbook of Translation. Prentice Hall.
3.
Vinay, J.-P., & Darbelnet, J. (1995). Comparative Stylistics of French and
English: A Methodology for Translation. John Benjamins.
4.
Dreiser, T. (1925). An American Tragedy. Boni & Liveright.
132
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
TEXNOLOGIYALARI YORDAMIDA O‘QUVCHILARNING MEDIA
SAVODXONLIGINI OSHIRISH
O‘rinboyeva Kumushoy Sultonbek qizi
Andijon davlat pedagogika institute Aniq va tabiiy fanlar kafedrasi o‘qituvchisi
Odiljonova Gulyora
Rustamova Mushtariy
Yangiboyeva Nilufar
Fizika va astronomiya yo‘nalishi 2-kurs talabalari
Urinboyeva Kumushoy Sultanbek qizi
Andijan State Pedagogical Institute Teacher of the Department of Exact and Natural
Sciences
Odiljonova Gulyora
Rustamova Mushtariy
Yangiboyeva Nilufar
Physics and Astronomy Department 2nd year students
Оринбаева Кумушой Султанбек кызы
Андижанский государственный педагогический институт Преподаватель
кафедры точных и естественных наук
Одилжонова Гулёра
Рустамова Муштарий
Янгибаева Нилуфар
Кафедра физики и астрономии Студентка 2 курса
Annotatsiya:
Ushbu tezis zamonaviy axborot texnologiyalari yordamida
o'quvchilar media savodxonligini oshirish masalalariga bag'ishlangan. Bugungi
axborot asrida media savodxonligi har bir o'quvchi uchun muhim ko‘nikma bo‘lib,
ularning kelajakdagi muvaffaqiyati va jamiyatdagi faol ishtirokini ta’minlaydi.
Tezisda media savodxonligi tushunchasi, o‘quvchilar orasida media savodxonlikni
rivojlantirishning ahamiyati, zamonaviy axborot texnologiyalarining bu jarayondagi
roli, samarali o‘qitish usullari va yondashuvlari, shuningdek, O‘zbekiston ta’lim
tizimidagi mavjud amaliyot va tavsiyalar tahlil qilingan. Tadqiqot natijalari media
savodxonlikni ta’lim tizimiga samarali integratsiya qilish va zamonaviy
texnologiyalardan maqsadli foydalanish bo‘yicha tavsiyalar bilan yakunlanadi.
133
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Abstract:
This thesis is devoted to the issues of improving media literacy of
students using modern information technologies. In today's information age, media
literacy is an important skill for every student, ensuring their future success and
active participation in society. The thesis analyzes the concept of media literacy, the
importance of developing media literacy among students, the role of modern
information technologies in this process, effective teaching methods and approaches,
as well as existing practices and recommendations in the education system of
Uzbekistan. The research results are concluded with recommendations for the
effective integration of media literacy into the education system and the targeted use
of modern technologies.
Аннотация:
Диссертация
посвящена
вопросам
повышения
медиаграмотности студентов с использованием современных информационных
технологий. В современную информационную эпоху медиаграмотность
является важнейшим навыком для каждого учащегося, обеспечивающим его
будущий успех и активное участие в жизни общества. В диссертации
анализируется
понятие
медиаграмотности,
важность
формирования
медиаграмотности у учащихся, роль современных информационных
технологий в этом процессе, эффективные методы и подходы обучения, а также
современная практика и рекомендации в системе образования Узбекистана.
Результаты исследования завершаются рекомендациями по эффективной
интеграции медиаграмотности в систему образования и целенаправленному
использованию современных технологий.
Kalit so‘zi:
kvest texnalogiyalari, media savodxonlik, zamonaviy axborot
texnalogiyalari, kasbiy tayyorgarlik, ijtimoiy faollik.
Bugungi kunda axborot oqimi va media mazmunning jadal o‘sishi sharoitida,
o‘quvchilarning media savodxonligini oshirish ta’lim tizimining dolzarb
vazifalaridan biriga aylandi. Media savodxonlik - bu turli xil shakl va formatdagi
axborotni tanqidiy tahlil qilish, baholash va yaratish qobiliyatidir. Zamonaviy axborot
texnologiyalari esa bu jarayonda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi xalq
ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi
Farmoni hamda 2022-yil 11-maydagi “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmonida ham raqamli
texnologiyalarni joriy etish va axborot madaniyatini oshirish masalalari alohida
ta'kidlangan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi
134
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
“O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizmini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF-5712-sonli, 2020-yi 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning
yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-sonli farmonlari va 2021-yil 25-yavvardagi “Xalq
ta’limi sohasidagi ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab-quvvatlash hamda uzluksiz
kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4963-sonli
qarorida maktab o‘qituvchilarining kasbiy kompetensiyalarini Malaka oshirish
tizimida rivojlantirish vazifasi sifatida belgilab qo‘yilgan. Bu o‘z navbatida,
o'quvchilarning media savodxonligini oshirish masalasining davlat siyosati darajasida
qo‘llab-quvvatlanayotganidan dalolat beradi.
Bugungi kunda mamlakatimizning pedagog kadrlarni qayta tayyorlash hamda
malakasini oshirish uchun zarur metodik shart-sharoitlatni yaratish hamda ularni
darslarini loyihalashga oid kasbiy kompetentligini shakllantirish va rivojlantirish
mexanizmini takomillashtirish zaruriyati tug‘ilmoqda. Malaka oshirish jarayonida
maktab o‘quvchilarining darslarini loyihalashga oid kompetentligini rivojlantirishda
interfaol ta’lim texnalogiyalarini, xususan “Kvest” texnalogiyasidan foydalanish
maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ushbu texnalogiyadan foydalanish uchun dastlab
unga oid tushuncha, imkoniyatlari, xususiyatlari, qo‘llash bosqichlari, algoritmi
bo‘yicha tadqiqotchilarning fikrlarini hamda ularni tadqiqotlarini tahlil etish lozim.
Dastlab “Kvest” qadimgi sivilizatsiyalar davrida paydo bo‘lgan va insoniyatni
butun tarixi davomida unga hamroh bo‘lgan, deb tahmin qilishimiz mumkin. Chunki
“Kvest” - bu jumboqli texnalogiya hisoblanadi. Insoniyat esa har doim jumboqlarni
yechishlari uchun turli xil izlanishlarni olib borgan. Ular turli vaqtlarda yashiringan
xazinalarni va tabiiy boyliklarni topishga oid izlanishlar olib borganlar.
Ma’lum vaqtgacha “Kvest” va pedagogika parallel ravishda mavjud bo‘lib, ular
bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan. Bu boradagi inqilob kompyuter texnalogiyalari
tufayli sodir bo‘ldi. “Kvest” texnalogiyasi pedagogika 20-asrning oxirida, ya’ni
kompyuter o‘yinlari dunyosi rivojlangandan so‘ng kirib keldi. O‘tgan asrning 90-
yillarida “Sierra” kompyuter kompaniyasi King’s Quest, Spee Quest Police Quest
kabi o‘yinlarini yaratdi. Ushbu ishlab chiqargan ba’zi kompyuter o‘yinlari “Kvest”
o‘yinlari nomi bilan atala boshlandi. Bu borada E.A.Igumnovaning fikriga ko‘ra
“Kvest” – ma’lum bir maqsad uchun kerakli ma’lumotlarni qidirishdi. Uning
ta’kidlashicha “Kvest” tushunchasi kompyuter o‘yinlari dunyosi rivojlanishidan
paydo bo‘lgan.
135
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Dastlab “Kvest” atamasi ta’lim texnalogiyasi sifatida 1995-yilda San-Diego
Univeritetining (AQSH) ta’lim texnalogiyalari professori Berni Dodj tomonidan
taklif etgan.
Bugungi kunda umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘quvchilari oldida o‘qitiladigan
o‘quv fanlarini mavzulari bo‘yicha o‘quvchilarni kreativ fikrlashini oshirishga
qaratilgan dars ishlanmalarini loyihalash muammosi mavjud bo‘lib ularni bartaraf
etish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Uning yechimi o‘qituvchidan ilmiy va
uslubiy fikrlashni o‘quv predmeti mazmunini loyihalashtirish qobilyatini, o‘z
mutaxasisligiga oid malakalarini oshirishni, ya’ni yuqori darajadigi uslubiy
konpetensiyaning namoyon bo‘lishini talab qiladi. Buni esa “Kvest” texnalogiyasidan
foydalanib, samarali natijalarga erishish mumkin.
“Kvest” (loyihalash) bosqichlari:
Qidirish:
1.Loyihaning mavzusini aniqlash.
2.Muammoni qidirish va tahlil qilish.
3.Loyihaning maqsadini belgilash.
Analitik:
1.Mavjud ma’lumotlarni tahlil qilish.
2.Axborot bo‘shliqlarini qidirish.
3.Axborot yig‘ish va tahlil etish
4.Loyihaning maqsadiga erishishning samarali usulini toppish(muqobil
yechimlarini tahlil qilish), faoliyat algoritmini qurish.
5.Loyihani amalga oshirish rejasini tuzish: ishni bosqichma-bosqich amalga
oshirish
6.Resurslarni tanlash
Amaliy:
1.Rejalashtirilgan texnalogik opetarsiyalarni bajarish.
2.Muntazam sifat nazorati.
3.Dizayn va texnalogiyaga o‘zgartirishlar kiritish.
Taqdimotli:
1.Taqdimot materiallarini tayyorlash.
2.Loyiha taqdimoti.
Yuqorida keltirilgan bosqichlardan foydalanilgan holda “Kvest” uzluksiz kasbiy
rivojlantirish
tizimida
o‘qituvchining
loyihalashga
oid
kompetentligini
rivojlantirishda foydalaniladi.
136
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
“Kvest” texnalogiyasini joriy etish va sinovdan o‘tkazish tajribasi ma’lumotlari
tahlili shuni ko‘rsatadiki, ularni umumiy o‘rta ta’lim maktab fanlarini o‘qitishga
kiritish quyidagi imkoniyatlarni beradi:
-axborot ko‘nikmalarini rivojlantirish;
-bilish
jarayoniga
ijobiy-hissiy
munosabatni
shakllantirish,
o‘rganish
motivatsiyasini, o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha bilimlarini o‘zlashtirish sifatini
oshirish;
-o‘quvchilarning ijodiy salohiyatini rivojlantirish;
-o‘quv materialini o‘zlashtirish strategiyasini o‘zlashtirishning umumiy
ko‘nikmalarini shakllantish.
“Kvest” – bu ishtirokchi tomonidan ta’lim o‘yinidan ruhiy muammolarni hal
qilishda, syujet orqali o‘tishni talab qiladi. Bunda topshiriqlarni xuquqiy va syujet
orqali o‘tishni talab qilinadi. Bunda topshiriqlar haqiqiy va virtual shaklda taqdim
etiladi. Kvestlar ishtirokchilari ushbu o‘yin faoliyatining jozibali Tomoni sifatida
mantiq, e’tibor, aqlning rivojlanishiga ko‘maklashadi.
Tinglovchilarning ta’lim motivatsiyasini oshirish va guruhli taqdiqot faoliyatini
tashkil etish uchun “Kvest” taxnalogiyasi zamonavit ta’lim texnalogiyasi bo‘lib
xizmat qiladi:
-tinglovchining o‘zaro ta’sir qiladigan ma’lumotlarining bir qismi yoki
barchasini global tarmoq orqali ehtiyojlarga yo‘naltirilgan faoliyat;
-rolli o‘yin elementlari bilan muammoli vazifalar hosil qilanadi.
Bunda ilmiy-uslubiy manbaalarning turli adabiyotlarni o‘rganish, shuningdek,
glabal tarmoqdan qidirishga yo‘naltiradi.
Xulosa qilib aytganda, o‘quvchilarning media savodxonligini oshirish
zamonaviy ta’lim tizimining muhim vazifalaridan biridir. Axborot texnologiyalari bu
jarayonda nafaqat o'rganish obyekti, balki samarali ta’lim vositasi ham bo‘lib xizmat
qiladi. Media savodxonlikni rivojlantirish uchun kompleks yondashuv zarur bo‘lib,
bu yondashuv o'quv dasturlarini takomillashtirish, o‘qituvchilar malakasini oshirish,
zamonaviy o‘qitish usullarini joriy etish va texnologik infratuzilmani rivojlantirishni
o‘z ichiga oladi.
Media savodxonlik o‘quvchilarni nafaqat axborot oqimida mo‘ljal olishga, balki
zamonaviy axborot jamiyatida faol fuqaro bo‘lishga ham tayyorlaydi. Ushbu
ko‘nikmalar o‘quvchilarning kelajakdagi muvaffaqiyati, shaxsiy va kasbiy
rivojlanishi uchun zarurdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
137
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi “O‘zbekiston
Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 11-maydagi “2022-2026-
yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi
Farmoni
3. Solieva, M. (2021). “O‘zbekistonda media ta‘limni rivojlantirish masalalari”.
Ta’lim tizimida innovatsiyalar, 45-52.
4. “Kvest texnalogiyalari yordamida o‘quchilarni media savodxonligini
oshirish” D.O‘.Qarshiyeva, 2022
138
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ЭТАПЫ ТРАНСФОРМАЦИИ: ЭВОЛЮЦИЯ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ
В УЗБЕКИСТАНЕ – ДОСТИЖЕНИЯ, ВЫЗОВЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ (ПО
СОСТОЯНИЮ НА МАЙ 2025 Г.)
Муминов Козимжон Баходирович
Управление мусульман Узбекистана Ташкентское городское представительство
Ответственный секретарь
Аннотация (Abstract):
Узбекистан демонстрирует значительный прогресс
в построении цифровой экономики, пройдя за относительно короткий период
несколько ключевых этапов развития. Данная статья предлагает периодизацию
цифровой трансформации в Узбекистане, выделяя три основных этапа: (1)
Формирование основ (приблизительно 2002-2016 гг.), характеризующийся
начальной компьютеризацией и созданием базовой ИКТ-инфраструктуры; (2)
Ускорение реформ и стратегическое целеполагание (приблизительно 2017-2022
гг.),
отмеченный
принятием
ключевых
стратегий,
созданием
институциональной базы и активным ростом цифровых услуг; и (3) Углубление
трансформации и масштабирование воздействия (приблизительно с 2023 г. по
настоящее время – май 2025 г.), сфокусированный на развитии цифровой
экосистемы, экспорте ИТ-услуг, массовой подготовке кадров и внедрении
передовых технологий. Исследование основано на анализе нормативно-
правовых актов, государственных программ, статистических данных и отчетов
международных организаций. В статье представлены количественные
показатели, иллюстрирующие динамику развития на каждом этапе, включая
рост
интернет-проникновения,
развитие
ИКТ-сектора,
электронного
правительства и человеческого капитала. Обсуждаются ключевые драйверы,
достижения и вызовы каждого этапа, а также формулируются выводы
относительно текущего состояния и перспектив дальнейшего развития
цифровой экономики Узбекистана, включая ее потенциал стать региональным
цифровым хабом.
Abstract:
Uzbekistan has demonstrated significant progress in building its
digital economy, having navigated several key developmental stages in a relatively
short period. This article proposes a periodization of digital transformation in
Uzbekistan, identifying three main stages: (1) Foundational Stage (approx. 2002-
2016), characterized by initial computerization and the establishment of basic ICT
139
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
infrastructure; (2) Acceleration of Reforms and Strategic Goal-Setting (approx. 2017-
2022), marked by the adoption of key strategies, creation of an institutional
framework, and active growth in digital services; and (3) Deepening Transformation
and Scaling Impact (approx. 2023 – May 2025), focused on developing the digital
ecosystem, IT service exports, mass personnel training, and advanced technology
adoption. The research is based on an analysis of regulatory acts, state programs,
statistical data, and reports from international organizations. The article presents
quantitative indicators illustrating development dynamics at each stage, including
internet penetration growth, ICT sector development, e-government, and human
capital. Key drivers, achievements, and challenges of each stage are discussed, and
conclusions are drawn regarding the current state and prospects for the further
development of Uzbekistan's digital economy, including its potential to become a
regional digital hub.
Ключевые слова:
Цифровая экономика, Узбекистан, этапы развития,
цифровая трансформация, ИКТ-политика, электронное правительство, ИТ-
экспорт, инновационная экосистема, человеческий капитал.
Keywords:
Digital economy, Uzbekistan, stages of development, digital
transformation, ICT policy, e-government, IT export, innovation ecosystem, human
capital.
1. Введение
Цифровая трансформация является глобальным трендом, фундаментально
изменяющим экономические и социальные системы во всем мире [1]. Для стран
с переходной экономикой, таких как Узбекистан, развитие цифровой
экономики открывает уникальные возможности для модернизации, повышения
конкурентоспособности, диверсификации и улучшения качества жизни
населения [2]. В последние годы Узбекистан позиционирует себя как страна,
стремящаяся к ускоренному цифровому развитию, что подтверждается рядом
принятых стратегических документов и реализуемых инициатив [3].
Понимание этапности этого процесса имеет решающее значение для
оценки достигнутого прогресса, выявления узких мест и формирования
эффективной государственной политики на будущее. Несмотря на растущее
число публикаций, посвященных отдельным аспектам цифровизации в
Узбекистане [4, 5], комплексный анализ эволюции цифровой экономики страны
через призму четко выделенных этапов, подкрепленный количественными
140
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
данными, остается недостаточно проработанным. Данная статья призвана
восполнить этот пробел.
Цель исследования
– идентифицировать и охарактеризовать ключевые
этапы развития цифровой экономики в Узбекистане, проанализировать
движущие факторы, основные достижения, вызовы и количественные
изменения на каждом этапе, а также оценить перспективы дальнейшей
цифровой трансформации страны по состоянию на май 2025 года.
Статья имеет следующую структуру: Раздел 2 представляет краткий обзор
литературы. Раздел 3 описывает методологию исследования. В Разделе 4
подробно анализируются выделенные этапы развития цифровой экономики
Узбекистана с представлением табличных данных. Раздел 5 содержит
обсуждение результатов, включая текущие вызовы и возможности. Раздел 6
подводит итоги и намечает направления для будущих исследований.
2. Обзор литературы
Теоретической базой исследования служат концепции цифровой
экономики [6], теории стадий роста [7] применительно к технологическому
развитию,
и
модели
национальной
инновационной
системы
[8].
Международные организации, такие как Всемирный Банк, МСЭ и ООН,
регулярно публикуют отчеты, оценивающие уровень цифрового развития стран
и предоставляющие сравнительные данные [9, 10].
Исследования, посвященные цифровизации в странах Центральной Азии и,
в частности, в Узбекистане, отмечают как значительный потенциал, так и
существующие барьеры, связанные с инфраструктурой, человеческим
капиталом, регуляторной средой и инвестиционным климатом [11, 12]. Особое
внимание в последние годы уделяется анализу реализации стратегии
«Цифровой Узбекистан – 2030» и деятельности IT Park Uzbekistan как
катализаторов развития ИКТ-сектора [3, 5].
Однако, как отмечалось выше, ощущается нехватка исследований,
предлагающих
структурированную
периодизацию
цифрового
пути
Узбекистана, которая бы позволила системно оценить пройденный путь и
обосновать приоритеты на будущее. Данное исследование направлено на
частичное заполнение этой лакуны.
3. Методология
Исследование основано на историко-аналитическом подходе, сочетающем
анализ
содержания
(content
analysis)
нормативно-правовых
актов,
141
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
государственных стратегий и программ, а также анализ вторичных
количественных данных.
Критерии периодизации:
Выделение этапов осуществлялось на основе
следующих критериев:
Принятие ключевых стратегических документов и законодательных актов
в сфере ИКТ и цифровой экономики.
Существенные изменения в институциональной структуре управления
цифровым развитием.
Запуск масштабных государственных программ и проектов в области
цифровизации.
Качественные и количественные сдвиги в ключевых индикаторах
цифрового развития (например, резкий рост интернет-проникновения, экспорта
ИТ-услуг, развитие инфраструктуры).
Источники данных:
Официальные документы: Указы и Постановления Президента
Республики Узбекистан, Законы Республики Узбекистан, государственные
программы (в частности, Стратегия «Цифровой Узбекистан – 2030», Стратегия
«Узбекистан – 2030»).
Статистические данные: Агентство статистики при Президенте
Республики Узбекистан, Министерство цифровых технологий Республики
Узбекистан, Центральный банк Республики Узбекистан, IT Park Uzbekistan.
Международные отчеты и базы данных: ITU, World Bank, UN (EGDI),
WEF и др.
Публикации в научных журналах и аналитические отчеты.
Представление данных:
Динамика развития на каждом этапе
иллюстрируется с помощью таблиц, содержащих ключевые количественные
показатели. Анализ носит как качественный, так и количественный характер.
Ограничения:
Доступность и сопоставимость статистических данных за
разные периоды могут быть ограничены. Некоторые данные, особенно за
ранние периоды, могут носить оценочный характер. Быстро меняющийся
характер цифровой сферы требует постоянного обновления анализа.
4. Этапы развития цифровой экономики в Узбекистане
На основе анализа выделены три основных этапа развития цифровой
экономики в Узбекистане:
4.1. Этап 1: Формирование основ (приблизительно 2002 – 2016 гг.)
142
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Характеристика:
Данный этап можно назвать «инфраструктурно-
правовым».
Основное
внимание
уделялось
созданию
базовой
телекоммуникационной
инфраструктуры,
начальной
компьютеризации
государственных органов и предприятий, формированию первичной
законодательной базы в сфере информатизации. Развитие шло относительно
медленными темпами, цифровая экономика как самостоятельное направление
государственной политики еще не была четко артикулирована.
Ключевые события и нормативные акты:
o
Закон «Об информатизации» (2003 г.).
o
Закон «Об электронном документообороте» (2004 г.).
o
Закон «Об электронной цифровой подписи» (2003 г.).
o
Создание Центра UZINFOCOM (2002 г.).
o
Постепенное расширение интернет-доступа, преимущественно
через dial-up и позднее ADSL.
o
Запуск первых государственных информационных систем и веб-
сайтов госорганов.
Основные вызовы:
Низкий уровень интернет-проникновения, высокая
стоимость доступа, неразвитость цифровой инфраструктуры в регионах,
дефицит квалифицированных ИТ-кадров, слабая цифровая грамотность
населения, отсутствие комплексной государственной стратегии цифрового
развития.
4.2. Этап 2: Ускорение реформ и стратегическое целеполагание
(приблизительно 2017 – 2022 гг.)
Характеристика:
Этот этап ознаменован кардинальным изменением
государственной политики в сторону активного форсирования цифровой
трансформации. Были приняты стратегические документы, созданы новые
институты, начаты масштабные проекты. Акцент сместился на развитие
электронного правительства, создание благоприятных условий для ИТ-бизнеса,
либерализацию телекоммуникационного рынка и подготовку ИТ-специалистов.
Ключевые события и нормативные акты:
o
Утверждение Стратегии действий по пяти приоритетным
направлениям развития Республики Узбекистан в 2017–2021 годах, где
вопросам ИКТ уделялось значительное внимание.
o
Указы Президента «О мерах по коренному улучшению условий для
развития отрасли информационных технологий в республике» (2017 г.), «О
143
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
мерах по дальнейшему совершенствованию сферы информационных
технологий и коммуникаций» (2018 г.).
o
Создание Министерства по развитию информационных технологий
и коммуникаций (позднее – Министерство цифровых технологий).
o
Создание
и
активное
развитие
Технологического
парка
программных продуктов и информационных технологий (IT Park Uzbekistan) (с
2019 г.) с предоставлением значительных льгот резидентам.
o
Утверждение Стратегии «Цифровой Узбекистан – 2030» (2020 г.).
o
Проект «Один миллион узбекских программистов» (One Million
Uzbek Coders) (с 2019 г.).
o
Значительное расширение покрытия мобильным интернетом
(3G/4G), снижение стоимости доступа.
o
Резкий рост количества и качества электронных государственных
услуг (my.gov.uz).
Основные вызовы:
Необходимость дальнейшего улучшения качества
интернет-инфраструктуры
(особенно
«последней
мили»),
нехватка
высококвалифицированных ИТ-кадров и преподавателей, недостаточный
уровень цифровизации реального сектора экономики, развитие национальной
инновационной экосистемы, привлечение иностранных инвестиций в ИТ-
сектор.
4.3. Этап 3: Углубление трансформации и масштабирование
воздействия (приблизительно с 2023 г. – май 2025 г. и далее)
Характеристика:
Текущий этап направлен на качественное углубление
цифровой трансформации, охватывающее все сферы экономики и
общественной
жизни.
Приоритетами
становятся
развитие
экспортоориентированного ИТ-сектора, массовая подготовка и переподготовка
кадров, создание полноценной цифровой экосистемы (стартапы, венчурное
финансирование, R&D), внедрение технологий искусственного интеллекта,
больших
данных,
облачных
вычислений,
а
также
обеспечение
кибербезопасности и защиты данных.
Ключевые события и нормативные акты (включая планируемые и
текущие на май 2025 г.):
o
Принятие Стратегии «Узбекистан – 2030», где цифровизация
является сквозным приоритетом.
o
Акцент на экспорте ИТ-услуг (цель – несколько миллиардов
долларов США в ближайшие годы).
144
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
o
Развитие региональных филиалов
IT
Park
и создание
специализированных ИТ-кластеров.
o
Запуск программ по поддержке стартапов и венчурного
финансирования.
o
Проекты по созданию национальных дата-центров и развитию
облачной инфраструктуры.
o
Внедрение элементов ИИ в государственное управление,
экономику и социальную сферу.
o
Усиление законодательства и правоприменительной практики в
области защиты персональных данных и кибербезопасности (в соответствии с
Законом «О кибербезопасности» (новая редакция), Законом «О персональных
данных»).
o
Расширение программ цифровой грамотности для населения и
бизнеса.
Основные вызовы (на май 2025 г.):
Обеспечение качества массовой
подготовки ИТ-кадров, развитие внутренней инновационной культуры и R&D,
привлечение значительных частных и иностранных инвестиций в
высокотехнологичные проекты, создание конкурентоспособных национальных
цифровых продуктов и платформ, обеспечение инклюзивной цифровизации
(преодоление цифрового разрыва), эффективное управление данными и
развитие data-driven экономики, адаптация к быстро меняющимся глобальным
технологическим трендам (ИИ, Web3 и др.).
Таблица 1: Ключевые индикаторы развития цифровой экономики
Узбекистана по этапам
Индикатор
Этап 1
(среднее за
2010-2015 гг.)
Этап 2
(среднее за
2018-2021
гг.)
Этап 3
(данные на
конец 2024 г.
/ начало 2025
г.)
Источник
Инфраструктура
и доступ
Пользователи
интернета (%
населения)
~20-35%
~60-75%
>85-90%
ITU, Stat.uz,
Министерст
во
цифровых
технологий
(МЦТ)
145
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Абоненты
мобильного
ШПД (на 100
чел.)
<15
~70-85
>95-105
ITU, Stat.uz,
МЦТ
Международная
интернет-
пропускная
способность
(Гбит/с)
<50
~1200 (к
2020 г.)
>3500-4000
МЦТ
Экономика и
бизнес
Доля ИКТ в ВВП
(%)
~1.5-1.8%
~2.2-2.8%
~3.5-4.0%
(цель >5%)
Stat.uz,
МЦТ
Объем ИТ-услуг
(млрд. сум)
<2 000
~10 000 - 15
000
>30 000 - 40
000
Stat.uz,
МЦТ
Экспорт ИТ-
услуг и ПО (млн.
долл. США)
<5
~40-140
>500-600
(цель $1
млрд к 2025,
$5 млрд к
2030)
IT Park,
МЦТ
Количество
резидентов IT
Park
Н/Д
~500 (к
концу 2021
г.)
>2000 - 2500
IT Park
Электронное
правительство
Индекс развития
эл. правительства
ООН (EGDI,
ранг)
~100-115
~80-90
~65-75 (цель
<40)
UN E-
Government
Survey
Количество
электронных
госуслуг (на
my.gov.uz)
<100
~300-400
>700-800
ЕПИГУ
(my.gov.uz)
Человеческий
капитал
Количество ИТ-
специалистов
(тыс. чел.,
оценка)
~20-30
~50-70
>100-120
(цель –
значительное
увеличение)
МЦТ,
экспертные
оценки
Обучено в
рамках "One
Н/Д
~500 (к
концу 2022
>1.5 - 2 млн
(накопленны
МЦТ, IT
Park
146
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Million Uzbek
Coders" (тыс.
чел.)
г.)
м итогом)
5. Обсуждение
Анализ выделенных этапов показывает, что цифровая трансформация в
Узбекистане прошла путь от пассивного формирования базовых условий к
активной
государственной
политике,
направленной
на
создание
конкурентоспособной цифровой экономики.
Драйверы перехода между этапами:
Политическая воля:
Ключевым фактором перехода от Этапа 1 к Этапу 2
и далее стала ярко выраженная политическая воля высшего руководства
страны, признавшего цифровизацию стратегическим приоритетом.
Институциональные изменения:
Создание профильного министерства,
IT Park, проектных офисов и других структур обеспечило координацию и
реализацию реформ.
Стратегическое планирование:
Принятие долгосрочных стратегий
(«Цифровой Узбекистан – 2030», «Узбекистан – 2030») задало четкие
ориентиры и целевые показатели.
Инвестиции:
Государственные и привлекаемые частные инвестиции в
инфраструктуру, образование и ИТ-сектор.
Международное сотрудничество:
Изучение и адаптация передового
зарубежного опыта, привлечение иностранных экспертов и инвесторов.
Текущие вызовы и перспективы (на май 2025 г.):
Находясь на третьем
этапе, Узбекистан сталкивается с задачами качественно нового уровня:
1.
Качество vs. Количество в подготовке кадров:
Обеспечение
соответствия навыков выпускников ИТ-курсов и вузов реальным потребностям
рынка, развитие R&D компетенций.
2.
Развитие
инновационной
экосистемы:
Переход
от
преимущественно
государственной
поддержки
к
формированию
самодостаточной экосистемы с активным участием частного венчурного
капитала, бизнес-ангелов и корпоративных инноваций.
3.
Глубокая цифровизация отраслей:
Необходимость активного
внедрения цифровых технологий (IoT, Big Data, AI) в традиционные сектора
экономики (промышленность, сельское хозяйство, транспорт, энергетика).
147
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
4.
Кибербезопасность и защита данных:
По мере роста
цифровизации возрастают риски, требующие постоянного совершенствования
систем защиты и повышения цифровой гигиены.
5.
Инклюзивность:
Обеспечение равного доступа к цифровым благам
для всех слоев населения, включая жителей отдаленных регионов, пожилых
людей и лиц с ограниченными возможностями.
6.
Конкуренция на мировом ИТ-рынке:
для достижения
амбициозных целей по экспорту ИТ-услуг необходимо повышать
конкурентоспособность узбекских компаний и специалистов.
Несмотря на эти вызовы, перспективы Узбекистана в цифровой сфере
выглядят оптимистично. Страна обладает молодым, быстрорастущим
населением, значительным потенциалом для развития человеческого капитала,
а также демонстрирует устойчивую государственную поддержку цифровой
трансформации. Успешное решение текущих задач позволит Узбекистану не
только укрепить свои позиции в регионе, но и стать заметным игроком на
глобальном цифровом рынке.
6. Заключение
Развитие цифровой экономики в Узбекистане – это динамичный и
многогранный процесс, прошедший через несколько четко выраженных этапов:
от создания фундаментальных основ к ускоренным реформам и, наконец, к
текущему этапу углубленной трансформации и масштабирования. На каждом
этапе страна демонстрировала способность адаптироваться и ставить перед
собой все более амбициозные цели.
Ключевыми достижениями на сегодняшний день (май 2025 г.) являются
значительное улучшение цифровой инфраструктуры, рост доступности
интернета, формирование институциональной и правовой базы для развития
ИКТ, создание IT Park как точки роста для ИТ-индустрии, успехи в развитии
электронного правительства и запуск масштабных программ по подготовке ИТ-
кадров.
Однако для дальнейшего устойчивого развития и достижения
поставленных целей, таких как превращение в региональный цифровой хаб и
значительное увеличение экспорта ИТ-услуг, Узбекистану необходимо
сосредоточиться на решении актуальных вызовов, связанных с качеством
человеческого капитала, развитием инновационной экосистемы, обеспечением
кибербезопасности и инклюзивной цифровизацией.
148
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Продолжение политической поддержки, эффективная реализация
принятых стратегий и активное вовлечение всех стейкхолдеров являются
залогом успеха Узбекистана на пути построения конкурентоспособной и
процветающей цифровой экономики.
Направления будущих исследований:
Углубленный анализ влияния цифровизации на производительность
труда и экономический рост в разрезе отраслей Узбекистана.
Оценка эффективности государственных программ поддержки ИТ-
сектора и стартап-экосистемы.
Исследование
факторов,
влияющих
на
развитие
цифрового
предпринимательства в регионах Узбекистана.
Анализ готовности Узбекистана к внедрению и регулированию
технологий искусственного интеллекта.
Сравнительные исследования цифровой трансформации Узбекистана с
другими странами Центральной Азии.
Список литературы:
[1] Schwab, K. (2017). The Fourth Industrial Revolution. Crown Business.
[2] World Bank. (2021). World Development Report 2021: Data for Better
Lives. Washington, DC: World Bank.
[3] Указ Президента Республики Узбекистан от 5 октября 2020 года № УП-
6079 «Об утверждении Стратегии «Цифровой Узбекистан – 2030» и мерах по ее
эффективной реализации».
1
Национальная база данных законодательства
2
(Lex.uz).
[4] Zainalov N.R., Narzullaev U.Kh., Nasriddinova P.F., Sharipova U.B. (2025)
Current State of the E-Government Development Index in Uzbekistan. Innovative:
International Multidisciplinary Journal of Applied Technology (2995-486X), 3(1),
88-94. https://multijournals.org/index.php/innovative/article/view/3042
[5] IT Park Uzbekistan. (Итоги 2023 года. Трансформация и планы на 2024
год). Ташкент: IT Park. (2024) https://it-park.uz/ru/itpark/news/itogi-2023-goda-
transformaciya-i-plany-na-2024-god
[6] Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2014). The Second Machine Age: Work,
Progress, and Prosperity in a Time of Brilliant Technologies. W. W. Norton &
Company. 3
[7] Rostow, W. W. (1960). The Stages of Economic Growth: A Non-Communist
Manifesto. Cambridge University Press.
149
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
[8] Lundvall, B. Å. (Ed.). (1992). National Systems of Innovation: Towards a
Theory of Innovation and Interactive Learning. Pinter Publishers. 4
[9] International Telecommunication Union (ITU). (Ежегодные отчеты 2024).
Measuring Digital Development: Facts and Figures. Geneva: ITU. (2024)
https://www.itu.int/hub/publication/D-IND-ICT_MDD-2024-4/
[10] United Nations. (2025). UN E-Government Survey 2024. New York: UN.
https://desapublications.un.org/sites/default/files/publications/2025-01/E-
Government%20Survey%202024%20RUS-compressed.pdf
[11] Khakimov F. (2021). Digital Transformation in Central Asia: Challenges
and Lessons, CAREC Institute Research Conference. Synopsis of Selected Papers, 2.
https://www.academia.edu/75778879/Digital_Transformation_in_Central_Asia_Chal
lenges_and_Lessons
[12] ADB. (2021). Digital Transformation in Uzbekistan: Pathways to Shared
Prosperity. Asian Development Bank.
150
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
“RUBOIYOT” JANRI O`ZBEK KOMPOZITORI TALQINIDA
(Farrux Akramovning “Ruboiyot” nomli vokal turkumi misolida)
M.A.Jumabaeva
O‘zbekiston davlat konservatoriyasi “San`atshunoslik (musiqashunoslik)” yo‘nalishi
2-bosqich talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada ruboiyot janrini o‘zbek kompozitorlar o‘z
asarlarida qo‘llagani, oʻzbek kompozitorlik maktabining yosh namoyondalaridan biri
bo‘lgan Farrux Akramovning ijodiy yo‘li va unda ruboiyot janrining ahamiyati
haqida so’z yuritiladi. Kompozitorning “Ruboiylar” nomli vokal turkumi mazmun,
umumiy musiqiy tili kompozitsion tuzilishi kabi jihatlarga ahamiyat qaratildi.
Kalit soʻzlar:
ruboyiyot, vokal turkum, romans, garmoniya, lirik, sillabik.
Аннотатция:
В данной статье рассматривается использование жанра
рубайи в произведениях узбекских композиторов, творческий путь одного из
молодых представителей узбекской композиторской школы Фарруха Акрамова
и значение жанра рубайи в его творчестве. Особое внимание уделено
содержанию, музыкальному языку и композиционной структуре вокального
цикла композитора под названием «Рубайи».
Ключевые слова:
рубайят, вокальный цикл, романс гармония лирик
силлабик
Annotation:
This article discusses the use of the rubai genre in the works of
Uzbek composers, the creative path of Farrukh Akramov, one of the young
representatives of the Uzbek composer school, and the significance of the rubai genre
in his work. Special attention is given to the content, musical language, and
compositional structure of the composer’s vocal cycle titled "Rubaiyat."
Key words:
ruboyiyot,vocal cycle, romance, garmony, sillabik
Oʻzbek kompozitorlari ijodida ruboiyot janriga murojaat etish anʼanasi asosan
XX asrning ikkinchi yarmida kuchaygan. Bu davrda oʻzbek bastakorlik maktabi
shakllanib, mumtoz sheʼriyatga asoslangan musiqiy asarlar yaratish rivojlana
boshladi. Ruboiy janrining ohangdorligi va falsafiy mazmuni kompozitorlarni
ilhomlantirib, turli janrlarda – romans, qoʻshiq va kamer-musiqiy asarlarda oʻz aksini
topdi.
Masalan, kompozitor Mutal Burxanov Alisher Navoiy, Umar Xayyom,
ruboiylariga juda qiziqqan va shu ruboiylarga kuylar bastalagan, F.M Yanov-
151
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Yanovskiyning Umar Xayyom ruboiylariga yozgan “Ruboiylar” asari, bundan
tashqari Mustafo Bafoyevning Alisher Navoiy ruboiylariga asoslangan bariton ovozi
va kamer orkestri uchun “Besh ruboiy” asari, A.Ansoriyning to‘qqizta ruboiyisiga
yakkaxon, ud va orkestr uchun “Najotiya” nomli vokal turkumi, Ibn Sino yettida
ruboiysiga “Freski” nomli poema asarlarini yaratgan.
Ruboiyot janriga murojaat qilish o‘zbek musiqasida Sharq mumtoz anʼanalarini
saqlab qolish va yangicha talqinda ifodalashga xizmat qildi
Ko‘pgina kompozitoirlar ruboiyotga murojatida shakl jihatidan turkumli shakl
qonuniyatlariga murojaat qilishadi
Turkumli shaklda bir nechta mustaqil qismlar birlashtiriladi, shaklning
qismlarini xuddi mustaqil pyeasalar kabi ijro etish mumkin. Bunda qismlar orasida
pauzalar, sezuralar, toʻxtalmalar uchraydi. Ba’zi vaqtlarda qismlar ketma-ketligi
toʻxtalmasiz ham boʻladi va qismlari reprizasiz shakllar kabi boshqa takrorlanmaydi.
Turkumli shakllar ichida yagona mazmunni ifodalaydigan romanslar to‘plamidan
tashkil topgan turi mavjud.
Ba`zi kompozitorlar bir nechta romaslarni yagona nomdagi turkumga
birlashtiradilar
40
. Bu holatni biz o‘zbek kompozitorlarida xam uchratishimiz tabiiy.
Musiqada romans – kamer musiqa janri, cholgʻu joʻrligida yakkaxon xonanda
ijrosiga moʻljallangan musiqiy she’riy asar. Unda odatda sevgi, tuyg‘ular va ichki
kechinmalar tasvirlanadi. Romanslar odatda bir ovozli vokal (yakkaxon ovoz) va
musiqa cholg‘u asbobining yoki jo‘rligida ijro etiladi. Bu janr asosan Yevropa
musiqa madaniyatiga xos bo‘lib, rus, ispan, fransuz va boshqa xalqlar musiqasida
alohida rivojlangan.
Hozirgi kunda bu janr yosh kompozitorlar ham ijodini chetlab oʻtmadi. Ayniqsa
bu
romans janrini ruboyiyotlar bilan uygʻunlashtirish
oʻzbek kompozitorlik
maktabining yosh nomoyondalaridan biri Farrux Akramov ijodida kuzatishimiz
mumkin. Uning asarlarida nafaqat milliy an’analarimiz va yangicha talqindagi
shakllarni ham uchratishimiz mumkin. Kompozitor badiiy she’rlarga, ruboyiyotlarga
qiziqqish va asar yozishda ularga murojat qilish o‘zini ustozi kompozitor F.M Yanov-
Yanovskiy asarlaridan ilhomlangan.
Umar Xayyom ruboiylariga tenor va fortepiano uchun yozilgan “Ruboyiyot”
vokal turkumi Farrux Akramovning ko’zga ko’ringan, samarali ijod qilingan yirik
asarlaridan biridir. Turkum o’z ichiga beshta romansni qamrab oladi. Bu romanslar
mazmun jihatidan bir-biriga juda yaqin.
40
Romans – ispan tilidan tarjima qilganimizda
“romanice”
ya’ni
romancha,
roman tiliga oid man’nolarini beradi. Bu
janr dastlab adabiyotda shakllandi, keyinchalik esa musiqaga kirib keldi.
152
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Turkumning birinchi romansi band shaklida, ya’ni to’rtta misradan iborat
ruboiyga kuy yozilgan. Ruboiyning ma’nosiga ahamiyat beradigan bo’lsak, mazmun
jihatidan falsafiy chuqur ma’noga ega, ya’ni unda dunyoda hechkim abadiy emasligi
va insonlarning tengligini mahoratli aks ettirgan.
Keksa yosh hayotga harkimki yetar,
Hammasi izma iz birma bir o‘tar,
Bu dunyo hechkimga qolmas abadiy,
Ketdilar ketamiz kelishar ketar
Kompozitor ham bu ruboiyni kuy bilan bog’lab uni yanada boyitishga harakat
qilgan.
Misralar ijro etilishidan oldin kichik mazmundagi motiv asosida kirish ohanglari
sadolanadi va bu keyinchalik asar davomida takrorlanadi. Ya’ni buni bitta misradan
ikkinchi misraga o’tishda va qism yakunida kuzatamiz.
Misol:
Vokal partiyasi asosan sillabik tamoyilga asoslangan holatda musiqaga
tushurilgan. Tenor ovozida kuyning to‘lqinsimon harakatini uchratamiz. Bu esa lirik
mavzuning kuchli aks ettirilganidan dalolat beradi.
Fortepiano partiyasining fakturasi gamofon-garmonik bo‘lib, kuy garmoniyasi
juda murakkab. Akkordlar vokal partiya bilan uyg’unlashib, polifonik tuzilmani hosil
qilgan. Romansning boshlang‘ich qismida sol major tonalligida boshlanadi, lekin kuy
davomida modulyatsiyalar amalga oshiriladi. Bu romansga harakat va dramatizm
kiritadi. Modulyatsiyalar yordamida dinamik o‘zgarishlar va kayfiyatlar almashuvi
yaqqol seziladi.
Qolgan to‘rtta romanslar mazmuni ham juda bir- biriga yaqin. Hayotdagi
mashaqatli va shodli kunlar haqidagi tushunchani Umar Xayyam o‘z ruboyiylarida
aks ettirgan va uni kompozitor musiqa bilan mohirona bog‘lagan. Romanslar kuy
mazmuni ham ruboiylar mazmuniga o‘xshab bir-biriga o‘xshash, ya’ni lirik
mazmunda, kuy ohangi ham milliylik ruhini beradi. Romanslarning garmoniyasi ham
153
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
juda murakkab bo‘lib, zamonaviy garmoniyaga xos bo‘lgan sekundaakkordlar,
polifunksionallik, poliakkordlar va dissononas akkordlarni qo‘llanilganini ko‘ramiz.
Umaman, olganda, Farrux Akramovning “Ruboiylar” asari bilan romans janrini
ruboyiyotlar bilan uygʻunlashtirish orqali romans janrining yangicha talqini ochib
berdi va yoshlarda miliylik tuyg‘usini uyg‘otishda o‘z hissasini qosha oldi desak
mubolag‘a bo‘lmaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
О.П.Коловский “Анализ вокальных произведений” Лененград., 1988
2.
M.Bafoyev “Ruboiyot va kompozitorlik ijodiyoti” Toshkent., 2008
3.
O.N.Azimova, Sh.E.Ibragimova “Zamonaviy Garmoniya” Toshkent.,
2015 “Musiqa” nashiriyoti
4.
Gulnora Abdikayumova “Zamonaviy Garmoniya” Toshkent., 2015
“Musiqa” nashiriyoti
5.
М.С.Скребкова “Фактура в музыке” Москва., 1985 “Музыка”
154
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
IJTIMOIY TARMOQLARDA DINIY AXBOROT IST’EMOLI
MADANIYATINI TARBIYALASHNING ZARURATI
Suvonov Javoxir Xusniddinovich
Namangan Davlat Universiteti Raqamli ta’lim texnologiyalari kafedrasi talabasi
G'ofurov Nizomjon Oktyabrovich
Namangan davlat universiteti Tarix kafedrasi dotsenti, tarix fanlari nomzodi
Anotatsiya:
Bugungi raqamli davrda ijtimoiy tarmoqlar orqali diniy
axborotlarning tarqalishi keng ko‘lamda amalga oshmoqda. Biroq, bu axborotlarning
barchasi ham ishonchli va haqqoniy emasligi sababli, ularni ongli ravishda qabul
qilish zarurati tug‘ilmoqda. Maqolada ijtimoiy tarmoqlarda diniy axborotni
madaniyatli iste'mol qilish, ishonchli manbalarni tanlash, soxta va radikal
ma’lumotlardan ehtiyot bo‘lish zaruriyati yoritiladi. Ushbu maqolada ijtimoiy
tarmoqlarda diniy axborot iste'moli madaniyatini tarbiyalash orqali ekstremizm va
radikalizmning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarning ilmiy asoslarini
yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
Ijtimoiy tarmoqlar, diniy axborot iste'moli, axborot madaniyati,
diniy savodxonlik, tanqidiy fikrlash, ekstremistik g‘oyalar, diniy tarbiya, axborot
xavfsizligi, jamiyat barqarorligi.
НЕОБХОДИМОСТЬ ФОРМИРОВАНИЯ КУЛЬТУРЫ ПОТРЕБЛЕНИЯ
РЕЛИГИОЗНОЙ ИНФОРМАЦИИ В СОЦИАЛЬНЫХ СЕТЯХ
Сувонов Джавохир Хусниддинович
Студент кафедры цифровых образовательных технологий Наманганского
государственного университета
Гафуров Низомжон Октябрович
Доцент кафедры истории Наманганского государственного университета,
кандидат исторических наук
155
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Аннотация:
В современную цифровую эпоху распространение
религиозной информации через социальные сети получило широкое
распространение. Однако, поскольку не вся эта информация является
достоверной и точной, необходимо ее осознанно принять. В статье
подчеркивается необходимость цивилизованного потребления религиозной
информации в социальных сетях, выбора надежных источников и остерегания
фейковой и радикальной информации. В статье рассматриваются научные
основы мер, направленных на профилактику экстремизма и радикализма путем
формирования культуры потребления религиозной информации в социальных
сетях.
Ключевые слова:
Социальные сети, религиозное потребление
информации,
информационная
культура,
религиозная
грамотность,
критическое мышление, экстремистские идеи, религиозное образование,
информационная безопасность, социальная стабильность.
THE NEED TO CULTIVATE A CULTURE OF RELIGIOUS INFORMATION
CONSUMPTION ON SOCIAL MEDIA
Suvonov Javokhir Khusniddinovich
Student of the Department of Digital Educational Technologies, Namangan State
University
Gafurov Nizomjon Oktyabrovich
Associate Professor of the Department of History, Namangan State University,
Candidate of Historical Sciences
Abstract:
In today's digital era, religious information is widely disseminated
through social networks. However, since not all of this information is reliable and
truthful, there is a need to consciously accept it. The article highlights the need for
cultural consumption of religious information on social networks, choosing reliable
sources, and being wary of fake and radical information. This article highlights the
scientific basis for measures aimed at preventing extremism and radicalism by
cultivating a culture of religious information consumption on social networks.
Keywords:
Social networks, religious information consumption, information culture,
156
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
religious literacy, critical thinking, extremist ideas, religious education, information
security, social stability.
Kirish
Bugungi globallashuv va raqamli texnologiyalar asrida ijtimoiy tarmoqlar inson
hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Ayniqsa, axborotga tezkor kirish
imkoniyati sababli ko‘plab foydalanuvchilar diniy mazmundagi kontentlarni ham
ushbu tarmoqlar orqali qabul qilmoqda. Biroq bu holat ijobiy jihatlar bilan birga,
salbiy oqibatlarni ham yuzaga keltirmoqda. Chunki har qanday axborot, ayniqsa diniy
mazmundagi ma’lumotlar ishonchli manbalardan olinmasa, noto‘g‘ri tushunish,
radikallashuv yoki ijtimoiy tushunmovchiliklarga sabab bo‘lishi mumkin.Shu sababli,
ijtimoiy tarmoqlarda diniy axborotni ongli, madaniyatli va mas’uliyatli tarzda
iste’mol qilish — zamonaviy jamiyatda axborot xavfsizligi, yoshlar tarbiyasi va
sog‘lom tafakkurni shakllantirish uchun zarur omillardan biri hisoblanadi. Bu borada
axborot
madaniyatini
rivojlantirish,
foydalanuvchilarda
tanqidiy
fikrlashni
shakllantirish, rasmiy va ilmiy manbalardan foydalanish madaniyatini tarbiyalash
dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda.
Ijtimoiy
tarmoqlarda
diniy
axborot
iste’moli
madaniyatining
ahamiyati:
Ijtimoiy tarmoqlar bugungi kunda insonlar o‘rtasidagi axborot
almashishning eng tezkor va keng tarqalgan vositasi bo‘lib, ular har xil sohalarda,
jumladan, diniy axborot almashish va iste’mol qilishda ham katta rol o‘ynamoqda.
Internetning rivojlanishi bilan diniy axborotlar ham onlayn platformalarda o‘z o‘rnini
topdi. Bu axborotlar internet foydalanuvchilariga nafaqat diniy ma’lumotlarni olish
imkonini yaratadi, balki diniy savodxonlikni oshirish va diniy qarashlarni
shakllantirishda ham ta’sir ko‘rsatadi.
Diniy axborotlarning to‘g‘riligi va ishonchliligi:
Ijtimoiy tarmoqlarda
tarqatilayotgan diniy axborotlarning to‘g‘riligi va ishonchliligi o‘ta muhimdir. Diniy
e’tiqodlar va e’tiqodlarga oid axborotlarning noto‘g‘ri va soxta bo‘lishi, faqat diniy
e’tiqodlarni noto‘g‘ri tushunishga olib kelmaydi, balki ijtimoiy beqarorlik va
radikalizmdan ham xavf tug‘dirishi mumkin. Shu sababli, diniy axborotning manbasi,
muallifi va ularning qanchalik ilmiy asoslanganligi, ehtiyotkorlik bilan baholanishi
kerak.Axborotlarni iste’mol qilishda foydalanuvchilar faqat rasmiy diniy tashkilotlar
tomonidan berilgan ma’lumotlarga yoki ishonchli diniy mutaxassislar tomonidan
sharhlangan axborotlarga tayanishlari zarur. Aks holda, notanish va noto‘g‘ri
ma’lumotlar ijtimoiy barqarorlikni buzishiga olib kelishi mumkin. Ijtimoiy
tarmoqlarda axborotning to‘g‘riligi va ishonchliligini ta’minlash uchun, axborotlarni
157
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
nazorat qilish tizimlarini yaratish zarur. Shuningdek, diniy mutaxassislarning
axborotlarini tarqatish va ularni keng targ‘ib qilish ham muhimdir.
Diniy axborotlarning tarqatilishida ijtimoiy tarmoqlarning roli
Ijtimoiy
tarmoqlarda diniy axborotning tarqatilishida va muhokama qilinishida ular qanday
vosita sifatida ishlatiladi, degan savol ham muhim. Ijtimoiy tarmoqlar axborot
almashishning tezkor vositasi sifatida odamlar o‘rtasidagi fikr almashishni,
munozaralar o‘tkazishni va diniy e’tiqodlarni ilgari surishni imkonini beradi. Bunda,
diniy tashkilotlar, olimlar va ijtimoiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi shaxslar o‘z
fikrlarini keng auditoriyaga etkazishlari mumkin.Biroq, ijtimoiy tarmoqlar ba’zan
diniy axborotlarni noto‘g‘ri yoki noto‘liq shaklda tarqatishga, radikal g‘oyalar va
ekstremistik qarashlarni ilgari surishga ham yordam beradi. Bunday holatlarning
oldini olish uchun, diniy axborotlarni taqdim etuvchi sahifalar va guruhlar o‘zlarining
maqsadlariga aniq belgilangan mezonlarga ega bo‘lishlari kerak. Shuningdek, bu
sahifalarda diniy ma’lumotlarni faqat ilmiy va manbaga asoslangan holda
joylashtirish lozim.
Rasmiy va ishonchli diniy manbalarni ilgari surish:
Ijtimoiy tarmoqlarda
diniy axborotlarni iste’mol qilishda asosiy masala manba ishonchliligi hisoblanadi.
Ba’zi ma’lumotlar radikal yoki noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin, shuning uchun
foydalanuvchilar faqat rasmiy va ishonchli manbalardan foydalanishga undalanadi.
Ijtimoiy tarmoqlarda rasmiy diniy manbalarni ilgari surish: Diniy tashkilotlar
va ularning rasmiy sahifalari ijtimoiy tarmoqlarda faol bo‘lishi kerak. Shuningdek,
ularda diniy axborotlar, sharhlar, maslahatlar va ilmiy maqolalar joylashtirilishi zarur.
Foydalanuvchilar rasmiy manbalarni tanlab, o‘zlarining diniy savodxonliklarini
oshirishlari mumkin.
Ishonchli diniy olimlar va mutaxassislar bilan aloqalar: Diniy ilmiy tadqiqotlar
olib borayotgan mutaxassislar va olimlarning ijtimoiy tarmoqlarda sahifalarini tashkil
etish, ularning axborotlari orqali to‘g‘ri ma’lumotlarni taqdim etish muhimdir. Bu
diniy axborotlarni yanada ishonchli qilishga yordam beradi.
Radikal va noaniq axborotlarga qarshi kurashish:
Internetda diniy axborotlar
orasida radikalizmni targ‘ib qiluvchi ma’lumotlar ham tarqatilmoqda. Bunday
ma’lumotlar nafaqat diniy, balki ijtimoiy barqarorlikka ham tahdid soladi. Radikal
diniy g‘oyalar va ishonchsiz axborotlar tarqalishini oldini olish uchun ijtimoiy
tarmoqlarda maxsus chora-tadbirlar va nazorat tizimlari tashkil etish zarur.
Radikalizmga qarshi kuchaytirilgan nazorat: Diniy axborotlarni tarqatishda
radikalizmga qarshi kuchli nazorat tizimlarini o‘rnatish zarur. Tarmoqdagi diniy
158
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
axborotlarni kuzatish, noto‘g‘ri yoki radikal g‘oyalarni aniqlash va ularni bloklash
ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.
Radikal g‘oyalarga qarshi tarbiya: Yoshlarni diniy radikalizmga qarshi
tarbiyalash zarur. Bunda, ularga diniy ma’rifatni o‘rgatish, ijtimoiy barqarorlikni
saqlashga qaratilgan ma’lumotlarni berish va diniy axborot iste’moli madaniyatini
rivojlantirish juda muhimdir.
Diniy ijtimoiy tarmoqlarni monitoring qilish:
Ijtimoiy tarmoqlarda diniy
axborotning to‘g‘ri va xavfsiz tarqatilishi uchun doimiy monitoring tizimlarini
o‘rnatish zarur. Bunda, diniy idoralar, hukumat va axborot texnologiyalari sohasidagi
mutaxassislar birgalikda ishlashlari kerak. Monitoring jarayonida diniy axborotning
sifati va xavfsizligi nazorat qilinadi.
Axborot monitoringi xizmatlarini joriy etish: Ijtimoiy tarmoqlarda diniy
axborotlarni tahlil qilish va radikalizmdan himoya qilish uchun maxsus monitoring
xizmatlarini tashkil etish lozim. Bu xizmatlar diniy axborotning to‘g‘ri tarqatilishini
ta’minlaydi va foydalanuvchilarni zararli va noto‘g‘ri ma’lumotlardan saqlaydi.
Xulosa
Ijtimoiy tarmoqlarda diniy axborot iste’moli madaniyatini tarbiyalash masalasi
bugungi kunda nafaqat diniy, balki ijtimoiy va madaniy nuqtai nazardan ham
dolzarbdir. Ijtimoiy tarmoqlar — bu axborot almashish va tarqatishning eng samarali
vositalaridan biri bo‘lsa-da, ularning samarali va to‘g‘ri ishlatilishi o‘ta muhimdir.
Diniy axborotlar tarqatilayotganda, uning ishonchliligi, sifati va manbalarining
to‘g‘riligi masalalariga alohida e’tibor qaratish zarur.Diniy axborot iste’moli
madaniyatini shakllantirishda rasmiy va ishonchli diniy manbalarni ilgari surish,
diniy savodxonlikni oshirish, axborot tanlashda tanqidiy yondashuvni qo‘llash va
radikal axborotlarga qarshi kurashish kabi chora-tadbirlar muhim ahamiyatga ega.
Bularning barchasi diniy axborotning to‘g‘ri, xavfsiz va samarali foydalanishga olib
keladi. Shu bilan birga, ijtimoiy tarmoqlarda diniy axborot iste’molining rivojlanishi
va madaniyatining shakllanishi nafaqat diniy idoralar, balki ta’lim muassasalari,
fuqarolik jamiyati, ommaviy axborot vositalari va davlat organlari tomonidan ham
qo‘llab-quvvatlanishi zarur. Bu yo‘ldagi harakatlar dinning asl mohiyatiga, insonning
ma’naviy va axloqiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Abduhalim M. Axborot makonida diniy ong va ijtimoiy ong
muammolari. Toshkent: TDYU nashriyoti, 2020.
159
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
2.
G‘ulomov I. Ommaviy axborot vositalari va diniy tarbiya. Toshkent:
O‘zbekiston Islom Sivilizatsiyasi markazi, 2019.
3.
Normatov B. Axborot xavfsizligi va ma'naviy tahdidlar. Toshkent: “Fan”
nashriyoti, 2021.
4.
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent:
“Ma’naviyat” nashriyoti, 1997.
5.
Rashidov F. Zamonaviy axborot tarmoqlarida diniy ongni shakllantirish
masalalari. “Ma’naviyat” jurnali, 2018.
6.
Qodirova D. Internet va ijtimoiy tarmoqlarda diniy axborot: imkoniyat
va xavf-xatarlar. Toshkent Islom universiteti ilmiy jurnali, 2022.
7.
Nasriddinov A. Global axborot maydonida diniy ekstremizmga qarshi
kurash. “Din va jamiyat” jurnali, 2020.
160
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
AXBOROTLASHGAN JAMIYAT VA HAYOTIMIZDA UNGA BO‘LGAN
EHTIYOJLAR
Arslonova Gulsanam Sa‘dullo qizi
Arifjonova Lolaxon Zavqiddin qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Annotatsiya
: Ushbu maqolada axborotlashgan jamiyat tushunchasi, uning
asosiy xususiyatlari va inson hayotidagi ahamiyati tahlil qilinadi. Zamonaviy
texnologiyalar va internetning kundalik hayotimizga ta’siri, axborot almashinuvi va
raqamli iqtisodiyotning rivojlanishiga qo‘shayotgan hissasi yoritiladi. Shuningdek,
axborotlashgan jamiyatning ta’lim, tibbiyot, biznes va davlat boshqaruvidagi roli ham
ko‘rib chiqiladi. Maqola jamiyat a’zolarining raqamli savodxonligini oshirish hamda
axborot texnologiyalaridan samarali foydalanishning ahamiyatini ta’kidlaydi.
Kalit so‘zlar:
Axborotlashgan jamiyat, raqamli texnologiyalar, internet va sun’iy
intellekt, axborot almashinuvi, raqamli iqtisodiyot, elektron hukumat, raqamli
savodxonlik,ta’lim, tibbiyot, biznes, davlat xizmatlari, muloqot, ma’lumot
almashinuvi, texnologik innovatsiyalar, ish o‘rinlari, kundalik hayot qulayligi.
Aslida bu tushunchani o‘rgangan olimlar uni hayotimizda qanday rol o‘ynashini
isbotlab o‘tishgan, bunga misol qilib bir qancha olimlarni ayta olamiz.
Axborotlashgan jamiyat tushunchasini fanga kiritgan olim Alvin Toffler. U o‘zining
"Uchinchi to‘lqin" (1990) asarida axborotlashgan jamiyatni sanoat jamiyatidan
keyingi bosqich sifatida tasvirlab, uning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omil sifatida
axborot texnologiyalarini ko‘rsatgan.Biz bilamizki, qaysi davlatning texnologiyalari
kuchli bo‘lsa, o‘sha davlatdagi ko‘p sohalar boshqalarnikiga qaraganda yashiroq
rivojlangan va ular bundanda rivojlanishga harakat qilib axborotlashgan jamiyat
tushunchasini o‘zlashtirishyapdi. Shuningdek, Manuel Castells ham axborotlashgan
jamiyat tushunchasini rivojlantirgan olimlardan biridir. U o‘zining "Axborot
jamiyati" (1996) asarida axborot texnologiyalarining global miqyosda jamiyatlarning
iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy tizimlariga ta’sirini tahlil qilgan. Bu tushuncha
tahlilidan kelib chiqadiki,texnologiyalar har bir davlatning kelajagini belgilaydi
chunki,
hozirgi
kunda
ko‘pchilik odamlar zamonaviy texnologiyalardan
foydalanishga harakat qilmoqda ya‘ni odamlar ularni sotib olish yoki shu zamonaviy
161
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
texnologiyalar sababli boshqa davlatga ketishmoqda va bu albatta, davlatga ijtimoiy,
siyosiy tarafdan yordam beradi.Castellning yana bir fikriga ko‘ra axborotlashgan
jamiyat dunyodagi odamlarni savodxonlikka yetaklashi mumkin chunki, biz
bilamizki bugungi kunda zamonaviy texnologiyalarda foydalanganlar bugungi zamon
talabiga mos keladigan dasturlar orqali ko‘plab bilimlarga erishmoqda. Bundan
tashqari, oddiy holda ham zamonaviy texnologiya orqali axborotlar yokida kerakli
ma‘lumotlarni olish juda oson va qulay.Castellsning yana bir fikriga ko‘ra,
axborotlashgan jamiyatda bilim va axborotning ta’siri juda katta bo‘lib, bu faqat
texnologik inqilob bilan cheklanmaydi, balki ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlarga olib
keladi. Castells yana bir fikriga to‘xtalsak, bu tushunchani ma‘nosini yanada
chuqurlashtiramiz.Raqamli texnologiyalar madaniyatni o‘zgartirishda asosiy rol
o‘ynaydi, chunki internet va mobil texnologiyalar orqali yangi madaniy shakllar
paydo bo‘lmoqda. Bu texnologiyalar madaniy ifodalarni tez tarqatishga, turli ijtimoiy
guruhlar o‘rtasida yangi kommunikatsiya usullarini yaratishga yordam beradi.
Madaniyat va ma’lumotlar tez va keng tarqalishi, yangi generatsiyaning madaniyatga
bo‘lgan qarashlarini o‘zgartiradi.
Castells, ayni paytda, bu o‘zgarishlarning faqat ijtimoiy aloqalar va madaniyatni
kengaytirish bilan cheklanmasdan, ijtimoiy tengsizliklarni ham kuchaytirishi
mumkinligini ko‘rsatadi.Oldin aytilganidek, bugungi kunda axborotlashgan jamiyat
hayotimizning har bir sohasiga kirib bormoqda va uni rivojlantirishga bir qancha
qulayliklar qo‘shishga ulgurdi. Bu gapga misol qilib ingliz yozuvchisi Arnold
Toynbini gaplarini olsak bo‘ladi: U o‘zining "Tarixning o‘rganilishi" asarida,
jamiyatlarning rivojlanishini boshqaradigan eng muhim omil sifatida madaniy va
texnologik inqiloblarni ko‘rdi. U axborotning tez tarqalishi va yangi bilimlarning
jamiyat rivojiga ta’sirini tan olishni muhim deb bilgan. Toynbi, jamiyatlar axborot va
madaniyatni o‘zlashtirish orqali yangi bosqichlarga o‘tishini ta’kidladi. Uning fikriga
ko‘ra, axborotlashgan jamiyatning muvaffaqiyatli rivojlanishi, shuningdek, uning
yangi bilim va texnologiyalarni o‘z ichiga olgan innovatsion qarorlar qabul qilishga
tayyorligiga olib keladi.
Bugungi kunda biz turli xil texnologiyalar orqali kundalik hayotimizniri
rivojlantirishimiz va yaxshilashimiz mumkin. Ya‘ni biz turli xil texnologiyalardan
foydalanib bu ishlarni amalga oshiramiz. Masalan, telefon, kompyuter, kir yuvish
mashinasi,muzlatgich,changyutgich va hakoza.Marshall McLuhan — mashhur
kanadalik
kommunikatsiya
olimning
fikriga
ko‘ra, telefon va boshqa
kommunikatsiya vositalarini "kengaytirilgan a’zolar" deb atagan. McLuhanning
fikriga ko‘ra, telefon va boshqa texnologiyalar insonni fizikaviy chegaralarini
162
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
kengaytiradi va uni yangi kommunikatsiya shakllariga olib keladi. Uning fikriga
ko‘ra, bu texnologiyalar insonni butun dunyo bo‘ylab bog‘laydi va "global qishloq"
tushunchasini yaratadi. Telefon orqali odamlar bir-biriga tezkor ulanish imkoniyatiga
ega bo‘ladilar, bu esa jamiyatni yangi shaklda o‘zgarishlarga olib keladi.Aslida, bu
texnologiyalar juda oddiy turdagi texnologiya hisoblanadi va hammamiz undan
doimiy foydalanib kelamiz, lekin ular bizning hayotimizni shu qadar
yengillashtiradiki, ularning yordamisiz biz hayotimizni taassavur qila olmaymiz. Bu
fikrga dalil sifatida Alvin Toffler shu gaplarini keltirsak bo‘ladi.Uning "Uchinchi
to‘lqin" asarida, kompyuterlar va boshqa raqamli texnologiyalarni yangi
iqtisodiyotning shakllanishiga yordam beruvchi asosiy omil sifatida ko‘rsatgan.
Tofflerning fikriga ko‘ra, kompyuterlar va internet orqali insonlar o‘zaro aloqalarini,
ish faoliyatlarini va ijodiy jarayonlarini tez va samarali boshqarishlari mumkin.
Toffler bu texnologiyalarni "ma’lumotlashgan jamiyatning qurilish bloklari" sifatida
tasvirlaydi.Lekin ba‘zi olimlarning fikriga ko‘ra bu texnologiyalar ba‘zan qarshi
ta‘sirlarni olib kelishi mumkin.Bunga misol qilib Sherri Terkelning gaplarini keltira
olamiz.(Uning "Yolg‘iz birga asarida: Nega biz texnologiyadan ko‘proq, lekin bir-
birimizdan kamroq narsani kutamiz") kitobida texnologiyaning insonlar o‘rtasidagi
munosabatlarga ta’sirini tahlil qiladi. Uning asosiy fikrlaridan biri shundaki,
texnologiyalar insonlarni bir-biriga bog‘layotgandek ko‘rinsa ham, aslida ularning
o‘zaro munosabatlarini sayozlashtiradi va suyuq qiladi. Uning bu fikriga oid mashhur
jumlasi quyidagicha:“We are lonely but fearful of intimacy. Digital connections may
offer the illusion of companionship without the demands of friendship.”(Biz
yolg‘izmiz, ammo yaqinlikdan qo‘rqamiz. Raqamli aloqalar bizga do‘stlik talablarisiz
hamrohlik illyuziyasini taqdim etishi mumkin.)Bu jumlaga asoslanib, Turkle
texnologiyalar insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni chuqur va mazmunli bo‘lishiga
yordam bermasligini, aksincha, ularni yuzaki va vaqtinchalik qilishi mumkinligini
ta’kidlaydi. Dunyo bilan hamnafas bo‘lishimiz uchun biz dunyoviy, diniy bilimlarni
o‘rganishimiz kerak va bunga biz axborotlashgan jamiyatbilan uzviy holda
zamonaviy texnologiyalarda nfoydalanib erishishimiza mumkin Bunga O‘zbekiston
Respublikasining ikkinchi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning farmonlari dalil bo‘la
oladi.Ya‘ni Shavkat Mirziyoyev ta’limda texnologiyalarning rolini yanada
rivojlantirishga katta e’tibor qaratmoqda. Uning texnologiyalar asosida ta’limni
rivojlantirish haqidagi fikrlaridan biri quyidagicha:"Bugungi kunda ta’lim tizimi
zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashishi shart. Raqamli ta’lim platformalari,
onlayn darslar va sun’iy intellekt imkoniyatlarini joriy etish orqali yosh avlodga
sifatli bilim berish zamon talabi hisoblanadi." Uning tashabbusi bilan:"Raqamli
163
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
O‘zbekiston – 2030" dasturi qabul qilindi, bunda ta’limda IT texnologiyalarni keng
qo‘llash belgilangan."Milliy ta’lim dasturi" ishlab chiqildi, unda elektron ta’lim
tizimlari va masofaviy ta’lim shakllarini rivojlantirish ustuvor vazifa sifatida
belgilandi.Prezident maktablari, IT-parklar va raqamli texnologiyalar universitetlari
ochildi, bu esa texnologiyalar asosida ta’lim olish imkoniyatlarini kengaytirdi.
Bunga oid qo‘shimcha qilib birinchi prezidentimizning ham gaplarini keltira
olamiz.Masalan,"Biz kelajagimizni, jamiyatimiz taraqqiyotini ta’lim-tarbiya tizimi
bilan bog‘laymiz. Zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish orqali yosh
avlodga sifatli bilim berish – bizning eng muhim vazifamizdir. Uning tashabbusi
bilan:1997-yilda "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" qabul qilindi, bunda zamonaviy
texnologiyalar asosida ta’lim olish masalasi ko‘tarildi.2001-yilda Prezident Islom
Karimov "Kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
rivojlantirish to‘g‘risida"gi qarorni imzoladi, bu esa ta’limda AKTni keng joriy
etishning boshlanishi bo‘ldi.Bu ishlar amalga oshirilgani uchun bugun bizning ta‘lim
sohamizda bir qancha ko‘zga ko‘rinarli yutqlar bir va bo‘lishda davom etib kelyapdi.
Xulosa:
Axborotlashgan jamiyat va hayotimizdagi unga bo‘lgan ehtiyojlar
mavzusi bo‘yicha xulosa qilganda, bugungi kunda axborot texnologiyalarining
rivojlanishi jamiyatning barcha sohalarini, jumladan, ta’lim, ish faoliyati, ijtimoiy
aloqalar va kundalik hayotni tubdan o‘zgartirmoqda. Axborotlashgan jamiyatda
axborot va texnologiyalar insonlar o‘rtasidagi aloqalarni soddalashtirgan va global
miqyosda bir-biriga bog‘langan yangi turdagi tarmoq jamiyatini yaratgan. Bu jarayon
hayotimizdagi ehtiyojlarni yangi shaklda talab qilmoqda, masalan, axborotga tezkor
kirish, raqamli kommunikatsiya va masofaviy ish faoliyatini ta’minlash.Shuningdek,
axborotlashgan jamiyatda, texnologiyalar insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni faqat
samarali qilish bilan cheklanmay, balki ularni yuzaki va virtual tarzda shakllantirishi
mumkin. Bu esa, ba’zi hollarda, haqiqiy va chuqur aloqalarni yo‘qotishga olib keladi.
Shu bilan birga, texnologiyalarni to‘g‘ri va samarali qo‘llash, axborot resurslarini
ongli ravishda boshqarish va ijtimoiy tengsizliklarni bartaraf etish jamiyatni yanada
rivojlantirishi mumkin. Umumiy xulosa qilib aytganda, axborotlashgan jamiyatda
texnologiyalarga bo‘lgan ehtiyoj, insonlarning global tarmoqda o‘zaro aloqalari va
axborotga kirish imkoniyatlarini kengaytiradi, ammo ularni noto‘g‘ri ishlatish,
shaxsiy va ijtimoiy munosabatlarni zaiflashtirishi ham mumkin. Shunday qilib,
jamiyatni axborot texnologiyalari yordamida rivojlantirish uchun bu texnologiyalarni
mas’uliyatli va samarali boshqarish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar:
164
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
1.O‘zbekiston Respublikasining ikkiinchi prezidenti Shavkat Mirziyoyening
2018-yil 5-iyuldagi PQ-3832 qarori bilan tasdiqlangan "Raqamli O‘zbekiston
2030"nutqidan olingan.
2.Islom Karimovning "Yuksalish yo‘lida" kitobi: Toshkent 2009-yil. B-400
3.Alvin Tofflerning "Uchinchi to‘lqin"kitobi 1980-yil. B-528 "William Morrow
andcompany " tomonidan nashr etilgan.
4.Manuel Castellning"Axborot jamiyatining o‘sishi". "Blackwell Publishing"
tomonidan nashr etilgan.Buyuk Britaniyada 1996-yil B-556
5. Arnold Toynbee"Tarixning o‘rganilishi". "Oxford University Press tomidan
1961-yil. B-600.
6. Aralovna, Ochilova Guzal, et al. "Ecological globalization and its social place
in the globalization system of processes." Journal of Survey in Fisheries Sciences
10.1S (2023): 5000-5006.
7.Ayonovna
A.
S.
IN
THE
CONTEXT
OF
ENVIRONMENTAL
GLOBALIZATION, THE NEED FOR ENVIRONMENTAL EDUCATION
BECOMES A PRIORITY //American Journal Of Social Sciences And Humanity
Research. – 2024. – Т. 4. – №. 07. – С. 30-35.
8. Omonov, Bakhodir Nurillaevich, Go‘zal Aralovna Ochilova, and Sitora
Ayonovna Azamova. "SPECIFIC CHARACTERISTICS OF THE ECOLOGICAL
ENVIRONMENT IN UZBEKISTAN." World of Scientific news in Science 1.3
(2023): 15-28.
9. Ayonovna, Azamova Sitora. "The Need for the Formation of Environmental
Education and Upbringing in Young People in the Conditions of Environmental
Globalization." Global Scientific Review 13 (2023): 7-10.
10. Ayonovna, Azamova Sitora, and Pirimov Lerik Xudoyberdi o’g’li.
"EKOLOGIK MADANIYATNI SHAKLLANTIRISHDA EKOLOGIK OMIL
TUSHUNCHASI ‘." TADQIQOTLAR. UZ 40.4 (2024): 135-139..
11. Ayonovna A. S. IN THE CONTEXT OF ENVIRONMENTAL
GLOBALIZATION, THE NEED FOR ENVIRONMENTAL EDUCATION
BECOMES A PRIORITY //American Journal Of Social Sciences And Humanity
Research. – 2024. – Т. 4. – №. 07. – С. 30-35..
12. Shakhrisabz A. S. A. THE USE OF THE SCIENTIFIC HERITAGE OF
ORIENTAL SCIENTISTS IN THE FORMATION OF ECOLOGICAL CULTURE
AMONG SCHOOLCHILDREN IN THE CONTEXT OF ECOLOGICAL
GLOBALIZATION //International Scientific and Current Research Conferences. –
2024. – С. 94-97.
13. Azamova S. EKOLOGIK TA’LIM VA TARBIYANING RIVOJLANISH
BOSQICHLARI //Talqin va tadqiqotlar. – 2024. – Т. 1. – №. 1.
165
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ZAMONAVIY MEDIA MATNLARNING MILLIY-MADANIY O‘ZIGA
XOSLIGI (INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARI MISOLIDA)
Ahmadjanova Gulxayo Jasurbek qizi,
O‘zDJTU, “Tarjimonlik” fakulteti Qiyosiy tilshunoslik, lingvistik tarjimashunoslik y
o‘nalishi 23/29-guruh magistranti
Ilmiy rahbar:
PhD E.T.Tursunnazarova
O‘zDJTU Tarjimonlik fakulteti, Ingliz tili amaliy tarjima kafedrasi dotsenti
Annotatsiya:
Globallashuv jarayoni ommaviy axborot vositalarining (OAV)
rolini kuchaytirib, turli xalqlarning madaniyati va dunyoqarashini shakllantirishga
sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Media matnlar orqali milliy-madaniy o‘ziga xoslik
namoyon bo‘lishi esa til xususiyatlari, iboralar, metaforalar, tarixiy va madaniy
kontekst bilan bog‘liq. Ushbu maqolada ingliz va o‘zbek tillarida yaratilgan
zamonaviy media matnlarning milliy-madaniy xususiyatlari tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
media matnlar, milliy-madaniy xususiyat, ingliz tili, o‘zbek tili,
tarjima muammolari.
Abstract:
The process of globalization significantly impacts the formation of
cultures and worldviews among different people, enhancing the role of media. On the
other hand, the expression of national and cultural identities through media content is
linked to linguistic features, expressions, metaphors, and historical and cultural
contexts. This paper examines the national and cultural characteristics of
contemporary media content written in English and Uzbek, addressing translation
issues.
Keywords:
media content, national and cultural differences, English, Uzbek
language.
Аннотация:
Процесс глобализации оказывает значительное влияние на
формирование культур и мировоззрений различных народов, усиливая роль
СМИ. С другой стороны, выражение национальной и культурной идентичности
посредством
медиа-контента
связано
с
языковыми
особенностями,
выражениями, метафорами и историческим и культурным контекстом. В
данной статье рассматриваются национальные и культурные особенности
современного медиаконтента, написанного на английском и узбекском языках,
а также проблемы перевода.
Ключевые слова:
медиаконтент, национальные и культурные различия,
английский, узбекский язык.
166
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
1. Media matnlarda milliy-madaniy o‘ziga xoslik
Har bir xalqning madaniyati va tarixiy an’analari uning ommaviy axborot
vositalarida ham aks etadi. Media matnlarda milliy-madaniy o‘ziga xoslik quyidagi
omillar orqali namoyon bo‘ladi:
Lingvistik xususiyatlar – so‘z tanlovi, murakkab iboralar va metaforalar;
Madaniy realiyalar – tarixiy shaxslar, milliy bayramlar, urf-odatlar va mahalliy
an’analar;
Konseptual farqlar – turli jamiyatlarda axborotni ifodalash va taqdim etish
uslubi.
2. Ingliz va o‘zbek media matnlarida milliy-madaniy xususiyatlar
2.1. Ingliz tilidagi media matnlar
Ingliz OAV matnlari global axborot oqimining asosiy qismini tashkil etadi.
Ularning xususiyatlari:
Dunyo miqyosidagi universal hodisalarni o‘zida aks ettirishi;
Qisqa, lo‘nda va aniq ifoda uslubi;
Amerika va Britaniya madaniyatiga xos metaforalar va iboralar (masalan,
melting pot – ko‘pmillatli jamiyatni ifodalashda ishlatiladi).
2.2. O‘zbek tilidagi media matnlar
O‘zbek OAV matnlari mahalliy madaniyat va urf-odatlarga ko‘proq bog‘langan.
Ularga xos jihatlar:
An’anaviylik va milliy qadriyatlarning ustuvorligi;
Qadimiy she’riy uslub va iboralar ko‘p qo‘llanilishi;
Mahalliy realiyalar va tarixiy kontekstga bog‘liqlik (masalan, beshikdan
qabrgacha ilm izla – bilim olishning butun umr davom etishini ta’kidlovchi maqol).
3. Media matnlarning tarjimadagi tuammolari
O‘zbek va ingliz tillaridagi media matnlarni tarjima qilishda quyidagi
muammolar kuzatiladi:
Realialarning mos kelmasligi – milliy qadriyatlarni aks ettiruvchi so‘z va
iboralarni aynan tarjima qilish imkoni yo‘qligi;
Konnotativ ma’nolar farqi – bir madaniyatda neytral bo‘lgan ibora boshqasida
salbiy yoki ijobiy tus olishi mumkin;
Axborotni taqdim etish uslubi – ingliz OAV tezkor va qisqa ma’lumot berishga
intiladi, o‘zbek OAV esa ko‘proq batafsil yondashuvni afzal ko‘radi.
Zamonaviy media matnlarida milliy-madaniy o‘ziga xoslik tilda, uslubda va
realiyalarda aks etadi. Ingliz va o‘zbek media matnlari o‘rtasidagi farqlarni tushunish
167
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
va tarjimada bu tafovutlarni hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Globallashuv
sharoitida har bir tilning madaniy o‘ziga xosligini saqlab qolish va uni media orqali
targ‘ib qilish dolzarb masalalardan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Baker, M. (1992). In Other Words: A Coursebook on Translation. London:
Routledge.
2. Bell, R. T. (1991). Translation and Translating: Theory and Practice. London:
Longman.
3. Crystal, D. (2003). English as a Global Language. Cambridge: Cambridge
University Press.
4. Hatim, B., & Mason, I. (1997). The Translator as Communicator. London:
Routledge.
5. Kadirov, I. (2020). “O‘zbek tilida milliy-madaniy xususiyatlarning aks
etishi.” O‘zbek tili va adabiyoti, №3, 45-53.
6. Newmark, P. (1988). A Textbook of Translation. London: Prentice Hall.
7. Nida, E. A., & Taber, C. R. (1969). The Theory and Practice of Translation.
Leiden: Brill.
8. Saidov, A. (2018). “Globallashuv va o‘zbek matbuot tili: tendensiyalar va
o‘zgarishlar
168
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
DUNYO XALQLARI MIFLARI: TUSHUNCHA VA MAZMUN MOHIYATI
Aliqulova Manzura Ravshan qizi
Shahrisabz davlat pedagogika institute 1-bosqich talabasi
Karimova Zilola Ulug’bek qizi
Shahrisabz davlat pedagogika institute 1-bosqich talabasi
Annotatsiya
: Ushbu maqolada mifologiya haqida qarashlar, miflarning asosiy
turlari, paydo bo’lishi haqidagi tushunchalar berilgan. Miflar orqali din va dunyo
ilmlarining to’qnashuvlariga e’tibor qaratilgan.
Annotation
: This article presents views on mythology. It provides explanations
of the main types of myths – primordial, celestial, anthropogenic, cultic,
ethnogenetic, calendar, and eschatological myths.
Аннотация
: В данной статье представлены взгляды на мифологию. Даны
объяснения основных видов мифов – первобытных, небесных, антропогенных,
культовых, этногенетических, календарных и эсхатологических мифов.
Kalit so’zlar
: Mif,ibtidoiy, samoviy, sig’inish, ilohlar,mifologik,xudolar,
yaxshilik va yomonlik, yunon mifologiyasi
Keywords
: Myth, primordial, celestial, cult, gods, mythological, deities, good
and evil, Greek mythology.
Ключевые слова
:
Миф, первобытный, небесный, культ, боги,
мифологический, божества, добро и зло, греческая мифология.
Mif (yunoncha. ―mythos — afsona, rivoyat, asotir) — qadimgi odamlarning
borliq, olam haqidagi ibtidoiy tasavvurlari majmui boʻlib, koinotning yaratilishi,
inson, oʻsimliklar va hayvonot dunyosining vujudga kelishi, samoviy jismlarning
paydo boʻlishi, tabiiy hodisalarning sabablari va mohiyati, afsonaviy qahramonlar,
maʼbudlar va ilohlar toʻgʻrisidagi eʼtiqodiy qarashlarni oʻz ichiga olgan. Mif qadimgi
odamning voqelikka boʻlgan ongsiz munosabati ifoda etgan boʻlib, tabiat va jamiyat
hayotining turli qirralari mohiyatini tushuntiruvchi eng qadimgi tasavvurlar
silsilasidir. Qadimgi odamning olam haqidagi tasavvurlarini oʻzida ifodalagan va
avloddan avlodga yetkazishga moʻljallangan miflarning ommalashish usullari ham
turlicha boʻlib, asosan, jonli, ogʻzaki ijro orqali, yaʼni soʻz vositasida hikoya qilib
berilgan. Mifologik tasavvurlar tizimi ibtidoiy udum va marosimlarning magʻzini
tashkil etuvchi ramziy xatti-harakatlardan iborat ritual oʻyinlar sifatida ham namoyish
qilingan. Miflar quyidagi turlarga boʻlinadi:
169
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
1) ibtidoiy miflar (olamning yaratilishi va yerda hayotning paydo boʻlishi
toʻgʻrisidagi miflar);
2) samoviy miflar (osmon jismlari va tabiat hodisalarining paydo boʻlishi
haqidagi miflar);
3) antropogenik miflar (gʻayrioddiy hislatga ega boʻlgan afsonaviy pahlavonlar)
4) sigʻinish miflari (muayyan eʼtiqodiy ishonchlar bilan bogʻliq, masalan, suv,
oʻsimlik, olovga sigʻinish haqidagi miflar);
5) etnogenetik miflar (urugʻqabilalarning kelib chiqishi bilan aloqador miflar;
masalan, 92 oʻzbek urugʻlarining paydo boʻlishi haqidagi mif);
6) kalendar miflar (yil, oy, kun hisobi bilan bogʻliq miflar, masalan, ayamajuz,
ahman-dahman, chilla, toʻqson hisobi bilan bogʻliq miflar);
7) esxatologik miflar (olamning intihosi haqidagi, masalan, oxirzamon
toʻgʻrisidagi mif).
Ezgulik kuchlarining zulmatni oʻziga makon qilgan yovuzlikka qarshi kurashini
oʻzida aks ettirgan qadimgi miflar badiiy tafakkurning shakllanishida muhimrol
oʻynagan. Voqelikni estetik kategoriya sifatida idrok etish hamda badiiy soʻz
vositasida talqin qilish anʼanasi kelib chiqqach, qadimgi miflarning asosiy qismi soʻz
sanʼatining turli janrlariga singib ketgan.
O'rta Osiyo xalqlari dunyodagi boshqa xalqlar qatori o'zlarining eng qadimgi va
boy madniyatiga, adabiy tarixiga ega. Grek, Xind, Xitoy, Arman tarixchilarining, Rus
va Evropa olimlarining asarlarida O'rta Osiyo xalqlarining qadimgi madniyati va
og'zaki ijodi to'grisida qimmatli ma'lumotlar keltirilgan. O'rta Osiyo xalqlarining
madaniyatini, og'zaki ijodini o'rganishda rus olimalridan A.A.Kushakevich,
N.Lyapunova, V.Vasilev, E.F.Kal, A.A.Divaev, A.N.Samoylovich, V.V.Rallov, V.V.
Bartold, N. Volniskiy, N.P.Ostoumov kabilarning xizmatlari kattadir. Y.G'ulomov,
V.Shishkin va S.P.Tolstov kabi mushxur arxeolog olimlarning O'zbekiston
territoriyasida olib brogan arxeologik qidiruv ishlari ham xalqimizning eng qadimiy
va boy madaniy merosga ega bo‗lganligini ko'rsatadi. Arxeologik qazilmalar
natijalari eramizdan avvalgi minginchi yillardayoq bu hududlarda odamlar istiqomat
qilganliklarini isbotlaydi. Eramizgacha bo'lgan O'rta Osiyoda (Xorazm, Amudaryo,
Zarafshon vohalarida) yashagan xalqlarning tili, urf-odatlari va madaniyati bir-
biridan katta farq qilmagan. O'rta Osiyo hududida yashagan qabilalarning bir qismi
ko'chmanchilik bilan hayot kechiradigan bo'lsa, ikkinchi bir qismi o'troq holda
yashagan. Ko'chmanchilik bilan hayot kechirganlari chorvachilik va ovchilik bilan
shug'ullangan bo'lsalar, o‗troq holda yashaganlari dehqonchilik, hunarmandlik bilan
mashg'ul bo'lganlar.
170
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Davrlar o'tishi bilan xalq sun'iy sug'orish, inshoot ishlarini keng yo‗lga qo‗ya
boshlagan. Ibtidoiy kishi tasavvurida tabiatda unga do'st va dushman bo'lgan ikki xil
kuch mavjud. Ana shu tasavvur zaminida turli miflar, afsonalar paydo bo'lgan. Bu
haqida A.M.Gorkiy so'zlagan nutqida quyidagilarni aytgan edi:
―Qadimgi ertaklar, miflar va afsonalarning ma'lum ekanligiga shubha
qilmayman, ammo men bu ertak, mif va afsonalarning asosiy mag'zini chuqurroq
tushunishni istardim. Bularning asosiy g'oyasi qadimgi davrlardagi mehnat
kishilarning yukini engillashtirishga, ularning ish unumini oshirishlariga, to'rt oyoqli
va ikki oyoqli dushmanlariga qarshi qurollanishlariga hamda so'z kuchi-―avrash‖,
―afsun‖ yo'li bilan tabiatning kishilarga xatarli bo'lgan hodisalarga ta'sir etishlariga
qaratilgan‖.
Shunday qilib, mif kishilarnng zaif tomonlarinigina emas, balki ularning kuch-
qudrati va orzu-armonlarini ham fantaziya asosida tasvirlaydi, mujassamlashtiradi, u
poeziya va san'atning ravnaq topishiga zaminyaratadi. Shuning uchun ham qadimgi
mif, afsonalarni o'rganish M.Gorkiy yozganidek: ―Insonlarga dushman bo'lgan
tabiat hodisalari, stixiyalarga ta'sir qilish istagi‖ qanday bo'lganligini yaqqol tasavvur
qilishga imkon beradi.
O'rta Osiyo xalqlarining qadimgi mif va afsonalarda,asosan, yaxshilik va
yomonlik, nur va zulmat o'rtasidagi kurash tasvirlanadi. Ko‗pchilik mifologik
obrazlar mana shu ikki kuch o'rtasidagi kurash fonida gavdalanadi.
Miflarda hikoya qilinishicha, ikki olam ya'ni yaxshilik va yomonlik olami bor.
Yaxshilik olami Axura Mazda (Xurmuz) yomonlik olamiga Angra Manyu
(Axriman) boshchilik qiladi. Go'yo 3000 yil mobaynida bu ikki olam bir-biri bilan
to'qnashmagan. Yaxshilik va Nur olamini bilib qolgan Axriman unga qarshi kurash
ochmoqchi bo'ladi. Xurmuz bu kurashning oldini olib, ikkinchi uch ming yillikda
osmon, yer, suv, o'simlik, hayvonlar va boshqalar hamda birinchi insonni yaratdi.
Shundan so'ng uchinchi davr (6000-8999) kurash davri boshlandi. Yer yuzi turli
kuchlarning to‗qashuvi makoniga aylandi.
Axriman birinchi insonni o'ldirgan bo'lsa ham, lekin kishilik urug'ini yo'qotib
yubora olmaydi. To'rtinchi davr (9000-11999)da yaxshilik va kuch nurlari yomonlik
va zulmat ustidan g'alaba qozonadi. Ana shu ikki kuch o'rtasidagi kurash xalq og'zaki
ijodida Kayumars, Siyovush, Baxman va Doro, Mitra, Anaxita, Gerasp kabi
afsonaviy va mifologik obrazlarda mujasamlashgan.
Yunon mifologiyasiga ko‘ra, olamning yaralishi 3 ta asosiy bosqichlardan
iborat: dunyo qanday yaratilganligi, birinchi xudolar va odamlarning paydo bo'lishi
haqidagi dastlabki hikoyalarni o‘z ichiga olgan davr. Bu davr afsonalarida Xaos,
171
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Gaiya, Yerdan so'ng, tirik mavjudotlar uchun unumdor va xavfsiz makon qanday
paydo bo'lganligi, Tartarus (spektral olam) Eros bilan (muhabbatning hayotiy kuchi)
hosil bo'lganligi haqida hikoya qilinadi. Keyin zulmat (Erebos), tun (Nix), samoviy
va yerdagi yorug'lik (Eter va Hemera) va osmon (Uran) paydo bo'ldi. Ulardan
birinchi samoviy sulolani tugatgan boshqa xudolar va ilohlar paydo bo'ldi, masalan,
Gipnos (uyqu), Moiralar, Sikloplar va Gekatonchirlar (50 boshli hayvonlar).
Mana shu bosqichda xudolar o'rtasidagi birinchi to'qnashuvlar paydo bo'la
boshladi. To‘qnashuvlar Yunon mifologiyasida taniqli xudolardan bo'lgan ikkinchi
sulolaning paydo bo'lishiga olib keldi. Zevsning qizi Afina birinchi odamning
yaratuvchisi bo'lgan. Xudolar va odamlar asri ushbu bosqichda xudolardan odamlar
ko‗paya boshlaydi, xuddi Afrodita, Anxislar singari va odamlar xudolar haqida
xabardor bo'lib, ular bilan to'qnashuvlarni boshlaydilar. Prometey ilohiy olovni
o'g'irlagani bunga yaqqol misoldir.Qahramonlik davri - bu Troya urushi kabi yarim
xudolar va odamlar haqidagi hikoyalarning to'plami. Ushbu davrda buyuk
xudolarning obro'si yo'qoladi.
Qadimgi yunon miflari, barcha xalqlarning adabiyoti singari yunon adabiyoti
ham og'zaki xalq ijodi zaminida paydo bo'lgan. Yunon folkloridan juda kam
namunalar saqlanib qolgan bo'lsa ham, shularga, asosan, qadimda yunon xalqining
anchagina boy og'zaki adabiyoti boʻlganliginianiqlash mumkin. Ibtidoiy jamoa
kishilarining tabiat haqidagi tushunchalarini ifoda etuvchi afsona va asotirlar
yig'indisi qadimgi yunon mifologiyasini tashkil etadi. Uyg'onish davri (XIV-XVII a.)
Ovrupa ilm-u adabiyotida antic qahramonlarga qaytish, ularga murojaat qilish
kuzatiladi. O'qimishli insonlar tilida ilohlar, qahramonlarning nomlari tez-tez
takrorlanadi. Ularni yod etish, o'rganish, ularga taqlid qilish rusumga aylanadi.
Odamlarning tilida iloh Mars urush, Venera (Afrodita) muhabbat, iloha Nemezida
qasos, Minerva donishmandlikning ramziga aylanadi. Bu hol rus adabiyotiga ham
ko'chgan.
Chunonchi, A.S.Pushkin o'z she'rlarida ko'p bor san'at homiysi Apollonga
murojaat etadi. Antik davr madaniyati, jumladan, yunon mifologiyasining jahon
xalqlari taraqqiyotiga, san'at-u adabiyotiga ko'rsatgan ta'siri juda katta. Lekin aytish
joizki, yunon miflari ham yo'q joydan paydo bo'lgan emas, balki u ham o'z vaqtida
Sharq mifologiyasi, xususan, shumer madaniyati, mifologiyasi bulog'idan yetarlicha
suv ichgan. Afsuski, shu choqqacha bu tarixiy haqiqat ko'zdan panada qolib keldi.
Chunonchi, yunon mifologiyasida uchraydigan ayrim mavjudodlar ildizlarini shumer
adabiyotida uchratamiz. Misol uchun, yunonlarning boshi insonniki, tanasi otniki
bo'lgan kentavri yoki boshi hoʻkizniki, tanasi insonniki boʻlgan menotavriga o'xshash
172
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
mavjudodga shumerlarning "Bilgamish" dostonida duch kelamiz. Bilgamishni
jazolash uchun ilohlar tomonidan loydan yasab yuborilgan Eabanining ham boshida
shoxi, orqasida dumi boʻlib, yarim odam, yarim hayvon tarzida tasvirlanadi. Bunday
o'xshashliklarning faqat tasodifga yo'yib bo'lmaydi. Shunga qaramay, yunon
miflarining zamonaviy inson tasavvuri va tafakkuriga ko'rsatgan ta'sir daraja
xalqlarining totemizm, animizm, fetishizm bilan bog'liq qarashlari yaqqol
ifodalangan. Mifning paydo bo'lishi nafaqat olamni, ayni paytda, insonning o'z- o'zini
anglashga bo'lgan urinishi bilan ham bog'liq hodisa edi. Mif-afsonalar yurtma-yurt
kezib yuradigan qo'shiqchilar tomonidan ijro etilgan. Ularni yunonker aedlar deb
atashgan. Aedlar afsonalardan tashqari, turli madhiyalar va qo'shiqlarni ham ijro
etishgan. Mif, qo'shiq va madhiyalar esazamonlar o'tishi bilan Homer, Hesiod kabi
ko'plab shoirlar tomonidan ulkan dostonlarga aylantirilgan. Miloddan oldingi V
asrgacha yashab ijod qilgan Esxil, Sofokl, Evripid kabi ulug' yunon dramaturglari o'z
asarlarini, xususan, tragediyalarini ilohlar va qahramonlar haqidagi qadimgi miflar
negizida yaratganlar. Ammo mif bir joyda qotib turmaydi, aksincha, ijtimoiy ongning
o'sishi bilan u ham baravar harakatlanadi, davr muammolarini tushuntirib beradigan
holga keladi. Masalan, Zevs va uning atrofidagi ilohlar shunday evrilish natijasida
paydo bo'lgan. Ilohlarga qadar yer yuzini zamin-u osmon bolalari: Titanlar, dahshatli
maxluqlar devlar, tog'day katta yuz qo'lliklar, oyoqlar o'rnida ulkan ilonlar osilib
turadigan Gigantlar, bir ko'zli Sikloplar boshqargan ekan. Ular kimlar edi? Miflarda
aytilishicha, tabiatning yovuz kuchlari bo'lib, dunyoni boshqarganlar. Nihoyat,
chaqmoq va osmon ilohi Zevs kelib, ularni jilovlagan va dunyo hukmronligini o'z
qo'liga olgan. Zevs va uning yonidagi yangi ilohlar endi odam shaklida tasavvur
etilgan. Ularga insonlik sifatlari berilgan: ilohlar xuddi odamlar kabi talashib-
tortishishgan, yarashgan, har biri o'z ishi bilan mashg'ul boʻlgan, ya'ni oʻziga
ajratilgan "xo'jalik ishi"ni yurgizgan. Yangi ilohlarning odamlardan birgina farqi
shuki, ular abadiy yashar edilar. Ma'lumki, ibtidoiy jamoa tuzumida insonlar qabila-
qabila boʻlib yashaganlar. Lekin vaqtlar o'tib qabilachilik tuzumi yemrilishi va harbiy
aristokrat qatlamning kuchayib borishi natijasida oddiy tabaqaning ahvoli yanada
og'irlashadi. Tabiat kuchlari qarshisidagi vahima ustiga boylarning zulmi kelib
qo'shiladi. Ayni shu hol o'sha vaqtda odamlarning diniy e'tiqodida tub burilish
yasaydi.
Xulosa qilib aytganda, O'rta Osiyo mifologiyasi ko'proq tabiat bilan
uyg‗unlikda bo‗lishni, xudolar va tabiat kuchlarining birligini ulug‗lashni
ta'kidlaydi. Uning tasavvurlari ko'pincha tenglik, qahramonlik, va yashashning oddiy,
lekin kuchli tomonlarini aks ettiradi. Umuman olganda, har ikkala mifologiya o'z
173
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
xalqining dunyoqarashini va qadriyatlarini aks ettirgan bo'lib, ularning
madaniyatlarida hayotning murakkabligi va insonning tabiatga bo'lgan munosabati
orqali kuchli ma'naviy va axloqiy saboqlar beriladi. Orta Osiyo va qadimgi Yunon
mifologiyalari o'rtasidagi farqlar va o'xshashliklar ularning madaniyatlari, tarixiy
sharoitlari va diniy e'tiqodlariga bog'liqdir. O'rta Osiyo mifologiyasida tabiat bilan
uyg'unlik, jamoaviy birlik va xudolarni tabiatning kuchlari sifatida tasvirlash ko'proq
ahamiyatga ega, Yunon mifologiyasida esa xudolar ko'proq insonlarning hissiyotlari,
ehtiroslari va kurashlari bilan bog'liq. Ikkala mifologiya hamaxloqiy saboqlar va
qahramonlik hikoyalari orqali insoniyatning qadriyatlarini va dunyoqarashlarini aks
ettiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
N. Rahmonov ―O‗zbek adabiyoti tarixi‖ ―Sano-standart‖ nashriyoti
TOSHKENT – 2017.
2.
U. Hamdamov, O. Qosimov ―Jahon adabiyoti‖ (o‗quv qo‗llanma).- T:
―Barkamol fayz media‖, 2017.
3.
A. M. Gorkiy ― Adabiyot haqida‖ Toshkent – 1962.
4.
Arxiv.uz+
5.
Azamova S. A. PROBLEMS OF FORMATION OF ECOLOGICAL
CULTURE IN THE CONTEXT OF ECOLOGICAL GLOBALIZATION //BEST
JOURNAL
OF
INNOVATION
IN
SCIENCE,
RESEARCH
AND
DEVELOPMENT. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 743-749.
174
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
THE MORAL ROLE AND SIGNIFICANCE OF ABDURAUF FITRAT'S
WORK "FAMILY"
Nurmamatova Dilora Turgunboy qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti talabasi
Egamberdiyeva Yulduz Bahodir qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti assistent -oʻqituvchi
,,We need mature personnel who, like our ancestors, have been educated in the
spirit of national values along with the achievements of Western science as much as
air and water
Sh. Mirziyoyev
Annotatsiya:
Oila – jamiyatning asosiy bo‘g‘ini bo‘lib, uning mustahkamligi
har bir millat taraqqiyoti uchun muhim hisoblanadi. O‘zbek adabiyotining yirik
namoyandalaridan biri Abdurauf Fitratning "Oila" asarida oila tarbiyasi, an’ana va
zamonaviylik o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida fikr yuritadi. Ushbu asarda Fitrat oilaning
jamiyatdagi o‘rni, tarbiyaning ahamiyati va ayollarning huquqlari haqida tanqidiy
qarashlarini bildiradi.
Kalit soʻzlar:
Fitrat,,,Oilaʼʼ asari, oʻzbek jamiyati, ayollar huquqlari, tarbiya,
maʼrifat, savodxonlik, anʼanalar va zamonaviylik, oilaviy munosabatlar, farzand
tarbiyasi, erkak va ayol tengligi.
Annotation:
The family is the main unit of society, and its strength is important
for the development of every nation. In the work "Family" by Abdurauf Fitrat, one of
the great figures of Uzbek literature, he reflects on the relationship between family
upbringing, tradition and modernity. In this work, Fitrat expresses his critical views
on the role of the family in society, the importance of upbringing, and women's
rights.
Keywords:
Fitrat, "Family", Uzbek society, women's rights, upbringing,
enlightenment, literacy, traditions and modernity, family relations, child rearing,
equality between men and women
Aннотация:
Семья является основным звеном общества, и ее стабильность
важна для развития каждой нации. Абдурауф Фитрат, один из крупнейших
деятелей узбекской литературы, в произведении «Семья» задумывается о
соотношении семейного воспитания, традиции и современности. В этой работе
175
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Фитрат выражает свои критические взгляды на роль семьи в обществе,
важность образования и права женщин.
Ключевые слова:
Фитрат, Семейная работа, узбекское общество, права
женщин, образование, просвещение, грамотность, традиции и современность,
семейные отношения, воспитание детей, равенство мужчин и женщин.
Family" is one of the major works of Uzbek literature, which puts forward a
number of important ideas about family values, upbringing, women's rights, and
changes in society. This work by Abdurauf Fitrat served to change the role of the
family in society and views on it. Even today, this work remains relevant in modern
Uzbek society. Fitrat's work "Family" covered many social and family problems of
its time.
The work explores the role of the family in shaping upbringing, women's rights,
and literacy. Fitrat in his work. He saw education as the main link of society and
emphasized that its strength affects the development of society. According to
traditional views, women's right to education was limited in Uzbek society. Fitrat, on
the other hand, spoke about the role of women's education in the development of
society and showed that the restriction of their rights hinders the progress of society.
These ideas are still relevant today, because women's rights and educational
opportunities are important for the sustainable development of society. Fitrat's work,
especially emphasizing the need for women's education, is still a topic worth studying
and implementing for modern society. In addition, he highlighted in his work that the
more educated each woman is, the more they can make a huge contribution to the
development of society, that is, an educated woman can raise her child as a perfect
person and an educated person.
Fitrat's work "Family" encourages us to reconsider the family values of Uzbek
society and the place of the family in society. The ideas and criticisms put forward in
the work have not lost their relevance today. Fitrat emphasized the importance of
family education, women's rights, and the need to base child education on
enlightenment through his work. These ideas are reflected in today's Uzbek society,
and the improvement of family relations, attention to education and enlightenment
serves the development of society.
Family education plays an important role in Fitrat's work. He emphasizes the
special role of parents in education. He explains the great importance of
enlightenment in raising children. Fitrat shows the need to base family education not
only on traditions, but also on science. A new, enlightened view of education in
176
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
societyis reflected in his work. It also provides information about the obligations
between children and parents and when they should be observed.
Fitrat criticized the dominance of men in the family in his time and emphasized
the equality of women and men. He wrote that balanced relationships should be
established in the family, that men and women should understand each other and
have equal rights. Even today, Fitrat's ideas are reflected in society. In Uzbek
families, the role of women in society has strengthened, and cooperation and
understanding in family relations are growing. On the other hand, women's rights are
equal to men's rights, that is, gender equality is guaranteed by law, but according to
our Uzbek values and traditions, a man should be one step above a woman and be
able to pass his word to his children and wife in the family. Only then can this family
be a perfect family.
Fitrat's work "Family", although it had a great influence in its time, remains
valuable for today's society. It provides a guide for important changes and
development in modern Uzbek families and society. The ideas put forward in the
work are still relevant today, and are an impetus for the change and development of
family values in Uzbek society. Young people who are forming the future family
fortress should read this work more and adhere to the practices presented in it.
According to Abdurauf Fitrat, "family" consists of three important components:
1. Husband;
2. Wife;
3. Children
Each of these three components has its own subtle specific aspects. In fact,
while building a family is the main problem for a husband and wife, this issue also
has its important aspects. Before explaining the legal foundations of the family,
Abdurauf Fitrat kept in mind the most important aspects of the issue. The
continuation of life in the form of children, in Fitrat's opinion, is a factor that
indicates the strength and honor of not only the family, but also the nation. In fact,
the issue of family and children is not a private issue of a man or a woman. A child is
not only the continuation of the life of the parents, but also a link in the chain that
determines the talent, prestige and attention of the nation. The strength of the nation,
the homeland, and our country will increase so much.
FAMILY ISSUE:
1. Nation;
2. Country;
3. Human society.
177
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
It is an important link that provides these three. The happiness, future, well-
being, and peaceful life of every family in society are inextricably linked to the
activities of the citizens of this nation. If our families and children are energetic and
ambitious, their hands and feet will be strong and agile, all members will be healthy
and active, and they will be respected and respected. Abdurauf Fitrat understood that
there is an inextricable connection between the quality of the nation and its quantity.
The fact that the value and honor of the nation in the family depend on the chastity
and religiousness of the husband and wife is also confirmed by real-life examples.
In conclusion, the supreme goal of our independent country is to raise a fully
developed and well-rounded individual. The family is the primary place to achieve
this goal. It is appropriate to raise a well-rounded individual based on the enlightened
views of our Jadid grandfathers, Abdulla Avloni and Abdurauf Fitrat. Let us, the
youth, love and protect Uzbekistan like the Jadidists. My compatriot, my equal, let us
unite. Let us justify the attention and trust of our Head of State in us.
References:
1.Mirziyoyev, Sh. M. New Uzbekistan. Tashkent: Uzbekistan. (2021)
2.Karimov, I. Society and Enlightenment in Uzbekistan – Tashkent: Uzbekistan
Press. (1996)
3. Fitrat, A. Family – Tashkent: Uzbekistan Writers' Union (1912)
4. Avloniy, A. History and Culture of the Uzbek People – Tashkent: Uzbekistan
Publishing House. (1932)
5. Sultanov, M. Uzbek Literature and Its Social Role – Tashkent: Science and
Technology. (2015)
6. Iskandarov, A. (2010). Fitrat and Uzbek Enlightenment – Tashkent: New
Uzbekistan. (2010)
7. Aralovna, Ochilova Guzal, et al. "Ecological globalization and its social place
in the globalization system of processes." Journal of Survey in Fisheries Sciences
10.1S (2023): 5000-5006.
8. Ayonovna A. S. IN THE CONTEXT OF ENVIRONMENTAL
GLOBALIZATION, THE NEED FOR ENVIRONMENTAL EDUCATION
BECOMES A PRIORITY //American Journal Of Social Sciences And Humanity
Research. – 2024. – Т. 4. – №. 07. – С. 30-35.
9. Omonov, Bakhodir Nurillaevich, Go‘zal Aralovna Ochilova, and Sitora
Ayonovna Azamova. "SPECIFIC CHARACTERISTICS OF THE ECOLOGICAL
178
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ENVIRONMENT IN UZBEKISTAN." World of Scientific news in Science 1.3
(2023): 15-28.
10. Ayonovna, Azamova Sitora. "The Need for the Formation of Environmental
Education and Upbringing in Young People in the Conditions of Environmental
Globalization." Global Scientific Review 13 (2023): 7-10.
11. Ayonovna, Azamova Sitora, and Pirimov Lerik Xudoyberdi o’g’li.
"EKOLOGIK MADANIYATNI SHAKLLANTIRISHDA EKOLOGIK OMIL
TUSHUNCHASI ‘." TADQIQOTLAR. UZ 40.4 (2024): 135-139..
12. Ayonovna A. S. IN THE CONTEXT OF ENVIRONMENTAL
GLOBALIZATION, THE NEED FOR ENVIRONMENTAL EDUCATION
BECOMES A PRIORITY //American Journal Of Social Sciences And Humanity
Research. – 2024. – Т. 4. – №. 07. – С. 30-35..
13. Shakhrisabz A. S. A. THE USE OF THE SCIENTIFIC HERITAGE OF
ORIENTAL SCIENTISTS IN THE FORMATION OF ECOLOGICAL CULTURE
AMONG SCHOOLCHILDREN IN THE CONTEXT OF ECOLOGICAL
GLOBALIZATION //International Scientific and Current Research Conferences. –
2024. – С. 94-97.
14. Azamova S. EKOLOGIK TA’LIM VA TARBIYANING RIVOJLANISH
BOSQICHLARI //Talqin va tadqiqotlar. – 2024. – Т. 1. – №. 1.
179
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
BOLANI MAKTABDA O`QISHGA JISMONIY TAYYORLIGI
Madatova Dilnura Zohidjon qizi
Andijon davlat pedagogika institute Maktabgacha ta’lim yo’nalishi 2- bosqich
talabasi
Annotatsiya:
ushbu maqolada bolani maktabga jismoniy tayyorlash, uning
kelajakdagi muvaffaqiyatli o’qish jarayonini ta’minlash uchun juda muhimligi haqida
ma’lumotlar keltirilgan. Jismoniy tayyorgarlik nafaqat sog’lom o’sish uchun zarur,
balki bolaning o’ziga bo’lgan ishonchini, jamiyatga moslashuvini va maktabdagi
faoliyatiga ta’sir qiladi. Yaxshi jismoniy tayyorgarlik bolaga maktabda uzoq vaqt
davomida o’tirish, diqqatni jamlash, shuningdek, ruhiy va jismoniy charchoqni
kamaytirish imkonini berishi haqida yozilgan.
Kalit so’zlar:
rejim, maishiy sharoiti, lakkilab yurish, ertalabki badantarbiya,
chalinmaysan, ko’nikishi, maktab rejimi.
Аннотация:
В статье представлена информация о том, насколько важна
физическая подготовка ребенка к школе для обеспечения его будущего
успешного процесса обучения. Физическая подготовка не только необходима
для здорового роста, но и влияет на уверенность ребенка в себе, социальную
адаптацию и успеваемость в школе. Было написано, что хорошая физическая
подготовка позволяет ребенку дольше сидеть в школе, концентрироваться и
снижать умственную и физическую усталость.
Ключевые слова:
режим, условия жизни, хождение босиком, утренняя
физкультура, играть нельзя, привыкание, школьный режим.
Abstract:
This article provides information on the importance of preparing a
child for school, which is essential for ensuring their future successful learning
process. Physical fitness is not only necessary for healthy growth, but also affects the
child's self-confidence, adaptation to society and performance at school. It is written
that good physical fitness allows a child to sit for a long time at school, concentrate,
and also reduce mental and physical fatigue.
Keywords:
regime, living conditions, walking barefoot, morning physical
education, you can't play, getting used to it, school regime.
Bolalarni maktabga tayyorlashda salomatlik va jismoniy rivojlanganlikning
ahamiyati. O‘qish uchun bolalar anchagina jismoniy va aqliy kuch sarflashlari kerak.
Shuning uchun ota-ona bola maktabga borguniga qadar uning to‘g‘ri jismoniy
180
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
rivojlanishi va sog‘lom bo‘lib o‘sishi g‘amxo‘rlik qilishi juda muhimdir. Bola
hayotining rejimi. Odatda, sog‘lom bola kasalmand va zaif bolaga nisbatan maktab
rejimiga va butun dars davomida o‘zida jush urib turgan g`ayratlarini tiyib jim
utirishga tezroq ko‘nikadi. Har bir bola aniq kun tartibiga ongli ravishda rioya
qilishiga bog‘liq. Bolani maktab rejimiga tayyorlashda, uning sogligini
mustahkamlashda ertalab ma’lum vaqtda o‘rindan turish, ovqatlanish va uyquga
yotishga aniq rioya qilinishi kerak. Har bir oila mehnat faoliyatining xarakteri,
maishiy sharoiti, bolalarning soni va shu kabilarga o‘z yashash tartibini o‘rnatadi.
Biroq siz bir narsani, ya’ni maktabgacha yoshdagi bolaning nonushtasi va tushligi
o‘rtasidagi oraliq 4 soatdan oshmasligini, tushlik va kechki ovqat o‘rtasidagi oraliq –
bir oz kattaroq (6-7 soat), buning orasida yengil ovqatlanish kechki choy bo‘lishi
kerakligini unutmasligingiz kerak. Bolaning bir sutkadagi uyqusi taxminan 11 soatni
tashkil qilishi kerak. Bola tushlikdan so‘ng 1-1,5 soat dam olishga odatlansin.
Kechqurun u doimo bir vaqtda, ya’ni 9 dan kechikmay uxlagani yotsin. Bola
miriqib uxlasin desangiz, quyidagi qoidalarga rioya qiling:
- bola uxlaydigan xonani yaxshilab shamollating;
- bolani uxlashga yotishdan oldin tishini tozalashga, yuz-qo‘li, buyni, oyogini
yuvishga odatlantiring;
- bolaga o‘rinda nonushta qilishga aslo yo‘l qo‘ymang;
- bolaning me’yoriy rivojlanishi uchun u toza havoda ko‘p harakat qilishi kerak.
Tengdoshlari bilan chopsin, sakrasin, narsalarga tirmashib chiqsin. Bola ochiq
havoda kish oylarida 4 soatdan kam bo‘lmasin, yozda esa deyarli butun kunini ochiq
havoda o‘tkazsin. Bolaga kun bo`yi tinim bilmay lakillab yurishga yo‘l qo‘yib
bo‘lmaydi, bunday ortiqcha o‘ynoqilikdan bola maktabning talabchan intizomiga
ko‘nikishi qiyin bo‘ladi.
Harakatli o‘yinlarning tinch faoliyatlar bilan almashinib turishini kuzatib borish
zarur. Bolaning kundalik rejimga amal qilishi uchun asosan, qat’iy nazorat lozim.
Bola kundalik rejimni bajarish majburiyligiga va hech qanday gap, iltimoslar,
ma’lum vaqtda ovqatlanmaslik hamda o`ynamaslikka sabab bo‘la olmasligiga
ko‘nikishi kerak. Shu bilan birga rejimning zarurligi va uning foydasini doimo
tushuntirib borish lozim. Masalan: “Ertalabki badantarbiya mashqlarini yaxshi
bajarding, endi kun bo‘yi tetik yurasan”,”Barakalla, gullarni tozalab yaxshi qilibsan.
Menga ancha yordaming tegdi”,”O‘z vaqtida ovqatlansang, tez o‘sasan hamda,
kasalga chalinmaysan” va shu kabilar. Rejimning qimmati bola faoliyatining har xil
turlarining almashinib turishini ta’minlashdir, bu esa yosh, o‘suvchi organizmni
charchashdan saqlaydi, bolaning har tomonlama kamol topishiga imkon beradi.
181
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Masalan, bola rasm solishga qiziqib ketib, stoldan 40 daqiqa davomida turmadi, lekin
u faol harakat qilishi, ya’ni o‘ynashi, chopishi kerak. Shuning uchun u o`ynab
bo‘lganidan keyingina unga tinch o‘yin yoki mashg‘ulotni tavsiya qilish mumkin.
Agarda ish shu yusinda ketsa, bola shunday tartibga rioya qilsa, u qay darajada
bo‘lmasin astasekin o‘z faoliyatini boshqarishga odatlanadi, bu uni kundalik va
maktab rejimining asosiy qoidalariga osongina ko‘nikishida katta ahamiyatga egadir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. “Илк қадам” давлат ўқув дастури. Тузувчилар: Грошева И.В., Евстафева
Л.Г., Маҳмудова Д.Т., ва бошқалар. – Тошкент, 2018 йил.
2. Hasanboyeva.O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. –
Tоshkent: Ilm ziyo, 2006.
3. Mavrulоv A. Ma`anaviy barkamоl insоn tarbiyasi. – Tоshkent: O‘zbekistоn,
2008.
4. Egamberdieva N. Ijtimоiy pedagоgika. – Toshkent: A.Navоiy nоmidagi
182
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
BUDJET TIZIMI BUDJETLARI DAROMADLARINING G‘AZNA IJROSI
Yusufova Mohidil Shavkat qizi
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti BNG‘ 60 guruh talabasi
Abdujalilova Dilnoz Abdusattorovna
Ilmiy rahbar Budjet husobi va g‘aznachilik kafedrasi PhD, dotsent
Annotatsiya:
Budjet tizimi, davlatning moliyaviy resurslarini boshqarish va
taqsimlash mexanizmlarini belgilovchi muhim jarayondir. Budjet daromadlarining
g‘azna ijrosi mavzusi davlatning moliyaviy salohiyatini va resurslardan samarali
foydalanishini tahlil qilishda muhim o‘rin tutadi. Ushbu izlanishning maqsadi, Budjet
tizimining daromadlar va xarajatlar bo‘yicha ijrosi, shuningdek, Budjetni to‘ldirish va
foydalanish mexanizmlarini yanada samarali qilish yo‘llarini o‘rganishdan iborat.
Ma'lumki, davlat Budjeti asosan soliqlar va boshqa moliyaviy to‘lovlardan tashkil
topadi, shuning uchun bu tizimning samarali ishlashi davlat iqtisodiyoti uchun katta
ahamiyatga ega. Bu ishda g‘azna ijrosining ahamiyati, davlat moliyasining boshqaruv
tizimi va Budjet daromadlarining taqsimlanish jarayoni haqida fikr yuritiladi.
Kalit so‘zlar:
Budjet tizimi, g‘azna ijrosi, daromadlar, davlat moliyasi, soliqlar,
moliyaviy boshqaruv, davlat Budjeti, iqtisodiy samaradorlik.
Kirish
Budjet tizimi davlat va mahalliy hokimiyat organlarining moliyaviy faoliyatini
boshqarishning asosiy vositasidir. Har bir davlat uchun Budjetni tuzish va uning
ijrosini ta'minlash iqtisodiy barqarorlikni va rivojlanishni ta'minlashga yordam
beradi. Budjet tizimi davlatning ijtimoiy va iqtisodiy vazifalarini amalga oshirish
uchun zarur bo‘lgan mablag‘larni taqdim etadi. Shu bilan birga, Budjet daromadlarini
to‘plash va xarajatlarni rejalashtirish davlatning iqtisodiy siyosatini amalga
oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu tezisda Budjet tizimi, daromadlar va g‘azna
ijrosi, shuningdek, bu jarayonning samarali amalga oshirilishi uchun zarur bo‘lgan
omillar haqida so‘z yuritiladi.
Budjet daromadlari va ularni to‘plash manbalari
Budjet daromadlari davlatning moliyaviy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur
bo‘lgan mablag‘larni ta'minlaydi. Ular turli manbalardan keladi:
Soliqlar
: Budjet daromadlarining eng asosiy manbai soliq to‘lovlaridir. Soliq
tizimi davlatning daromadlarini to‘plashda muhim rol o‘ynaydi. Daromad solig‘i,
183
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS), mulk solig‘i, foyda solig‘i kabi turli soliq turlari
davlat Budjetining asosiy daromad manbalaridir.
Resurslardan foydalanish
: Tabiiy resurslardan, masalan, neft, gaz, suv va yer
resurslaridan foydalanishdan olinadigan daromadlar ham muhim manbalarni tashkil
etadi. Bu turdagi daromadlar davlatning moliyaviy salohiyatini oshirishga yordam
beradi.
Davlat aktivlaridan tushgan daromadlar
: Davlatning mulkini sotish yoki
boshqa aktivlardan daromad olish orqali ham Budjetga mablag‘ kiritiladi. Davlatning
korxonalarini sotish yoki ulardan olingan foyda bu turdagi daromadlardir.
Xalqaro moliyaviy yordam va kreditlar
: Xalqaro tashkilotlar va boshqa
davlatlardan olingan subsidiya yoki kreditlar davlat Budjeti uchun qo‘shimcha
mablag‘ manbai hisoblanadi.
3. G‘azna ijrosi va uning monitoringi
Budjet daromadlarining ijrosi davlat tomonidan ishlab chiqilgan moliyaviy
rejaga muvofiq amalga oshiriladi. G‘azna ijrosini samarali ta'minlash uchun quyidagi
asosiy jihatlar muhimdir: daromadlar yig‘ilishi Budjet daromadlarini to‘plashning
samarali tizimini yaratishni talab qiladi. Buning uchun soliq to‘lovchilarni
rag‘batlantirish, soliq yuki va ko‘p qirrali yig‘ish usullarini joriy qilish kerak;
xarajatlar maqsadli va oqilona taqsimlanishi kerak. Davlat Budjeti har bir soha va
tashkiliy bo‘linma uchun belgilangan limitlar asosida sarflanadi. Bu sohalarga
sog‘liqni saqlash, ta'lim, infratuzilma, mudofaa va boshqa ijtimoiy xizmatlar kiradi;
g‘azna ijrosining samarali amalga oshirilishi uchun doimiy nazorat va monitoring
tizimi zarur. Budjetning ijrosi bo‘yicha ma'lumotlar muntazam ravishda to‘planib,
tahlil qilinadi va kerakli chora-tadbirlar ko‘riladi. Nazorat tizimi Budjetning barqaror
ijrosini ta'minlaydi.
2024 yilda O‘zbekiston Respublikasining davlat budjeti daromadlari 270,4
trillion so‘m miqdorida belgilangan bo‘lib, bu 2023 yilga nisbatan 18,4 foizga
o‘sishni ko‘rsatadi.
2024 yilda davlat budjeti daromadlarining asosiy manbalari quyidagilardan
iborat:
Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS):
74,04 trillion so‘m (aktsiz solig‘i — 17,5
trillion so‘m, bojxona to‘lovlari — 14,8 trillion so‘m).
Daromad solig‘i:
39,7 trillion so‘m, shu jumladan Navoi va Olmaliq kon-
metallurgiya kombinatlaridan tushumlar 18,27 trillion so‘mga oshadi.
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i:
9,98 trillion so‘mdan
15,9 trillion so‘mga oshadi.
184
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Xulosa
Budjet tizimi davlatning moliyaviy resurslarini boshqarish va ijtimoiy iqtisodiy
rivojlanishni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Budjet daromadlarini to‘plash va
g‘azna ijrosini samarali amalga oshirish davlatning barqaror o‘sishi va xalqning
turmush sharoitlarini yaxshilash uchun zarurdir. Shu bilan birga, Budjet tizimining
shaffofligi, samarali boshqaruv, iqtisodiy barqarorlik va monitoring tizimining
mustahkam bo‘lishi uning muvaffaqiyatli ishlashini ta'minlaydi.
Ushbu tezisda ko‘rsatilgan omillarni hisobga olgan holda, davlatlar va mahalliy
hokimiyat organlari o‘z Budjetlarini shakllantirish va ijrosini amalga oshirishda
yanada samarali tizimlarni ishlab chiqishlari kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Tursunov, R. (2023). Budjet tizimining samaradorligini baholash:
Nazariy va amaliy jihatlar. Tashkent: Iqtisodiyot va davlat boshqaruvi akademiyasi.
2.
Ismoilov, A. (2024). Davlat Budjeti va soliqlar: Xalqaro tajribalar va
O'zbekiston misolida. Toshkent: Xalqaro iqtisodiy aloqalar va moliya instituti.
3.
Abdullayev, S., & Mirzaev, D. (2022). G‘azna ijrosining bugungi holati:
O‘zbekiston tajribasi. Journal of Economics and Public Policy, 4(2), 45-59.
4.
Rasulov, F. (2023). Budjet va moliyaviy boshqaruv: Iqtisodiy barqarorlik
va rivojlanish. Toshkent: Sharq nashriyoti.
5.
Xudoyberganov, B., & Mamajonov, U. (2024). Soliq tizimi va Budjet
daromadlari: Davlat moliyasida yangi yondashuvlar. Iqtisodiy tadqiqotlar va
innovatsiyalar jurnali, 6(1), 88-102.
6.
Abdug‘aniyev, M. (2023). Moliyaviy boshqaruv va davlat Budjeti:
O‘zbekistonning amaliyoti. Toshkent: Moliya vazirligi nashriyoti.
7.
Soliyev, J., & Karimov, K. (2022). Budjet daromadlarining nazorati:
Xalqaro tajribalar va O‘zbekiston sharoitida. Tashkent: Iqtisodiyot instituti.
185
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARINING FRAZEOLOGIK BIRLIKLARI
TARKIBIDAGI MEBEL NOMLARI
Urokova Dildora Ibragimovna
Mustaqil izlanuvchi
Uroqovadildora26@gmail.com
Annotatsiya:
Frazeologik birliklar har qanday tilning madaniy va lingvistik
boyligini ifoda etuvchi muhim unsurlardan biridir. Ular xalqning tarixi, turmush tarzi
va dunyoqarashini aks ettiradi. Ingliz va o‘zbek tillarida frazeologik birliklar
tarkibida mebel nomlari ko‘p uchraydi. Ushbu maqolada mebel nomlarining
frazeologik iboralar tarkibidagi o‘rni, ularning ma’no jihatdan qiyosiy tahlili va
tarjima muammolari ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘z:
frazeologik birliklar, mebel nomlari
НАЗВАНИЯ МЕБЕЛИ В СОСТАВЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ АНГЛИЙСКИХ
И УЗБЕКСКИХ ЯЗЫКОВ
Урокова Дилдора Ибрагимовна,
Независимый исследователь,
Uroqovadildora26@gmail.com
Аннотация:
Фразеологические единицы являются важным компонентом
культурного и языкового разнообразия любого языка. Они отражают историю,
образ жизни и мировоззрение народа. Английский и узбекский языки не
содержат фразеологических выражений, включающих названия мебели. В
данной статье мы рассмотрим роль этих мебельных терминов во
фразеологических структурах, их сравнительный анализ и проблемы перевода.
Ключевые слова:
фразеологические единицы; названия мебели.
THE NAMES OF FURNITURE IN PHRASEOLOGICAL UNITS OF THE
ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES
Urokova Dildora Ibragimovna,
Independent researcher,
Uroqovadildora26@gmail.com
186
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Annotation:
Phraseological units are an essential component of any language's
cultural and linguistic diversity. They encapsulate the history, way of life, and
worldview of a people. English and Uzbek languages both contain phraseological
expressions that include furniture names. This paper will examine the role of these
furniture terms in phraseological structures, their comparative analysis, and
translation challenges.
Keywords:
phraseological units; furniture names
Mebel inson hayotida muhim o‘rin tutgani sababli, u bilan bog‘liq tushunchalar
turli frazeologik birliklarda aks etgan. Ingliz va o‘zbek tillarida mebel nomlari
quyidagi asosiy funksiyalarga ega:
- Ma’naviy va ijtimoiy tushunchalarni ifodalash (power, status, comfort);
- O‘xshatish va obrazlilik yaratish (metaphors and idioms);
- Ironiya va kinoya ifodalash
(satirical or humorous expressions).
Ingliz tilida mebel nomlari ko‘pincha odamlarning xatti-harakatlarini,
jamiyatdagi mavqeini yoki turmush tarzini ifodalash uchun ishlatiladi. Quyida ba’zi
misollar keltirilgan:
To have a seat at the table
– muhim qarorlar qabul qilinadigan joyda ishtirok
etish.
Misol
: “Women are still fighting to have a seat at the table in many industries”.
O‘zbekcha ekvivalenti:
“katta doirada so‘z huquqiga ega bo‘lish”.
To be born with a silver spoon in one’s mouth
– badavlat oilada tug‘ilgan
bo‘lish.
O‘zbekcha ekvivalenti:
“tilla beshikda ulg‘aygan”.
To sweep something under the carpe
t – muammolarni yashirish yoki
e’tibordan chetda qoldirish.
O‘zbekcha ekvivalenti:
“yomon ishni pardozlash” yoki “ustini yopib qo‘yish”.
Pull the chair from under someone
– kimningdir rejalari yoki qulay sharoitini
buzish.
O‘zbekcha ekvivalenti:
“birining oyog‘iga chopish”.
Rocking the chai
r – beqarorlik, noaniqlik holatida bo‘lish.
O‘zbekcha ekvivalenti:
“qo‘sh oyoqda turmaslik”.
O‘zbek tilida mebel nomlari ishtirokidagi frazeologizmlar, asosan, odamlarning
ijtimoiy holati, xarakteri yoki hayotiy tajribasini ifodalash uchun qo‘llaniladi.
Beshikdan belga yetguncha – bolalikdan voyaga yetguncha bo‘lgan davr.
187
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Inglizcha ekvivalenti:
“from cradle to grave”
(biroq ingliz tilida butun umr
nazarda tutiladi).
Stol-stul qilmoq – biror tadbir yoki marosim uchun dasturxon yozish, mehmon
kutishga tayyorgarlik ko‘rish.
Inglizcha ekvivalenti yo‘q, lekin
“set the table”
iborasi o‘xshash vazifani
bajaradi.
Beshik teravermaydi – inson umrining cheklanganligini bildiradi.
Inglizcha ekvivalenti:
“Time waits for no one”.
Yostiqdek kitob – juda katta hajmdagi kitob.
Inglizcha ekvivalenti:
“a brick of a book” yoki “a doorstopper book”.
Kresloga mixlanib qolmoq – qulay joyda o‘tirib, hech narsa qilmay o‘tirish.
Inglizcha ekvivalenti:
“glued to the chair”.
3. Ingliz va o‘zbek frazeologik birliklarining qiyosiy tahlili
Ba’zi iboralar to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qilinsa ham ma’no saqlanmaydi, chunki
ular turli madaniyat va tarixiy tajribaga asoslangan.
Ingliz tilida mebel nomlari ko‘pincha ijtimoiy maqom va boylik bilan bog‘liq
bo‘lsa, o‘zbek tilida ular turmush tarzi va hayotiy tajriba bilan bog‘liq bo‘ladi.
Metaforik ma’noda ishlatilishi har ikkala tilda ham keng tarqalgan, lekin
qo‘llanish konteksti va ma’no ko‘chishi jihatdan farqlari mavjud.
4. Frazeologik birliklarning tarjima muammolari
Frazeologik birliklarni tarjima qilishda quyidagi qiyinchiliklar yuzaga keladi:
1. To‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qilinishi mumkin bo‘lmagan iboralar:
To have a seat at the table → “
katta doirada so‘z huquqiga ega bo‘lish”
deb
tarjima qilinadi.
2. Ma’nosi boshqa ibora orqali ifodalanadigan frazeologizmlar:
To sweep something under the carpet
→
"ustini yopib qo‘yish".
3. Frazeologizmlarning ekvivalenti yo‘q bo‘lganda ularni tavsifiy tarjima qilish
kerak bo‘ladi:
Pull the chair from under someone → “birining oyog‘iga chopish”.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, ingliz va o‘zbek tillarida mebel nomlari
ishtirokidagi frazeologik birliklar madaniy va lingvistik jihatdan qiziqarli o‘xshashlik
va farqlarga ega. Ingliz tilida ko‘proq ijtimoiy maqom va hayot tarzi, o‘zbek tilida
esa turmush tajribasi va milliy urf-odatlar aks etadi. Tarjima jarayonida
frazeologizmlarning ma’nosini to‘g‘ri anglab, ularning ekvivalent variantlarini izlash
muhim ahamiyatga ega.
188
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati:
1. Baker, M. (2018). In Other Words: A Coursebook on Translation. Routledge.
2. Cowie, A. P., Mackin, R., & McCaig, I. R. (1993). Oxford Dictionary of
English Idioms. Oxford University Press.
3. Dobrovol’skij, D., & Piirainen, E. (2005). Figurative Language: Cross-
cultural and Cross-linguistic Perspectives. Elsevier.
4. Kunin, A. V. (1996). Anglo-Russian Phraseological Dictionary. Moscow:
Высшая школa.
5. Komilov, N. (2010). O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati. Toshkent: Fan va
texnologiya.
6. Rahmatullayev, Sh. (1978). O‘zbek tilining frazeologizmlari. Toshkent:
O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi.
7. Fernando, C. (1996). Idioms and Idiomaticity. Oxford University Press.
8. Newmark, P. (1988). A Textbook of Translation. Prentice Hall.
9. Sapir, E. (1921). Language: An Introduction to the Study of Speech. Harcourt,
Brace & Company.
10. Vinay, J. P., & Darbelnet, J. (1995). Comparative Stylistics of French and
English: A Methodology for Translation. John Benjamins Publishing.
189
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
RAQAMLARNING TARJIMADA TO‘G‘RI IFODALANISHI UCHUN
STRATEGIYALAR
Xakimova Dildoraxon Akbarjon qizi
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti Tarjimonlik fakulteti 23/30-guruh
magistranti
Ilmiy rahbar:
N.Ernazarova
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti Tarjimonlik fakulteti Ingliz tili amaliy
tarjima kafedrasi katta o‘qituvchisi
Annotatsiya:
Tilshunoslik va tarjima nazariyasi nuqtai nazaridan, raqamlarning
tarjimada to‘g‘ri ifodalanishi muhim masalalardan biri hisoblanadi. Chunki raqamlar
nafaqat matematik ma’lumotlarni, balki sanalar, vaqt, o‘lchov birliklari, narxlar,
telefon raqamlari va statistik ko‘rsatkichlarni ham aks ettiradi. Har bir tilning
raqamlarni ifodalash usuli va tizimi turlicha bo‘lgani sababli, tarjima jarayonida qator
muammolar yuzaga kelishi mumkin. Ushbu maqolada raqamlarning tarjimada to‘g‘ri
ifodalanishi uchun samarali strategiyalar tahlil qilinadi.
Kalit so‘z:
sanalar, vaqt, o‘lchov birliklari, narxlar, telefon raqamlari va statistik
ko‘rsatkichlar, strategiya, raqamlar tarjimasi, sinxron tarjima, valyuta, talaffuz.
Annotation:
From the perspective of linguistics and translation studies, one of
the significant issues is the accurate representation of numerical data in translation.
Numbers serve not only as mathematical entities, but also as dates, times,
measurement units, prices, telephone numbers, and statistical data. Due to the fact
that the method and system for expressing numbers differ across languages, several
challenges may arise during the process of translation. This paper will explore
effective strategies for accurately representing numerical information in translation
projects.
Keywords:
dates, time, measurement units, pricing, phone numbers, statistics,
translation strategy, number translation, simultaneous translation, currency,
pronunciation.
Аннотация:
С точки зрения лингвистики и переводоведения, одной из
важных проблем является точное представление числовых данных при
переводе. Числа служат не только математическими объектами, но и датами,
временем, единицами измерения, ценами, телефонными номерами и
статистическими данными. В связи с тем, что методы и системы выражения
чисел различаются в разных языках, в процессе перевода может возникнуть ряд
190
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
проблем. В этой статье будут рассмотрены эффективные стратегии точного
представления числовой информации в проектах перевода.
Ключевые слова:
даты, время, единицы измерения, цены, номера
телефонов, статистика, стратегия перевода, перевод чисел, синхронный
перевод, валюта, произношение.
1. Raqamlarning tarjimada muhimligi va asosiy muammolar
Raqamlarning tarjima jarayonida noto‘g‘ri ifodalanishi tushunmovchilik va
xatolarga olib kelishi mumkin. Masalan, moliyaviy hujjatlar, ilmiy tadqiqotlar,
statistik hisobotlar yoki sanalar noto‘g‘ri tarjima qilinsa, bu jiddiy oqibatlarga sabab
bo‘lishi mumkin.
1.1. Raqamlarning ifodalanishidagi farqlar
Sanalar: Ingliz tilida month-day-year tartibida yoziladi (July 4, 2024), o‘zbek
tilida esa day-month-year (4-iyul, 2024-yil).
O‘lchov birliklari: Ingliz tilida funt, dyuym, gallon kabi imperial birliklar
ishlatiladi, o‘zbek tilida esa metr tizimi qo‘llaniladi.
Pul birliklari: 100 dollars → 100 AQSh dollari
1.2. Belgilar tizimidagi tafovutlar
Ingliz tilida o‘nlik kasr ajratish uchun nuqta (.) ishlatiladi (3.14 → three point
fourteen).
O‘zbek tilida esa vergul (,) ishlatiladi (3,14 → uch butun o‘n to‘rt).
1.3. Talaffuzdagi tafovutlar
1,500 raqami ingliz tilida one thousand five hundred yoki fifteen hundred deb
o‘qilishi mumkin, o‘zbek tilida esa faqat bir ming besh yuz shaklida aytiladi.
3:30 → three thirty yoki half past three (inglizcha), o‘zbek tilida esa uch yarim.
2. Raqamlarning tarjimada to‘g‘ri ifodalanishi uchun strategiyalar
Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun bir necha samarali strategiyalar
mavjud.
2.1. Kontekstual yondashuv
Har bir raqamni tarjima qilishda uning konteksti hisobga olinishi lozim.
Five thousand → besh ming (oddiy son)
Five thousand dollars → besh ming AQSh dollari
2.2. Standartlashtirish va o‘lchov birliklarini konvertatsiya qilish
Imperial va metrik tizim o‘rtasida avtomatik konvertatsiya amalga oshirilishi
kerak:
5 feet → 1,52 metr
191
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
10 miles → 16,1 kilometr
32°F → 0°C
2.3. Sanalarni moslashtirish
Sanalarni tarjima qilishda mamlakat standartlariga moslashish kerak:
April 15, 2024 → 15-aprel, 2024-yil
12/05/2024 (inglizcha: 5-may) → 12.05.2024 (o‘zbekcha: 12-may)
2.4. Kasrlarni to‘g‘ri tarjima qilish
3.14 (three point fourteen) → 3,14 (uch butun o‘n to‘rt)
0.75 (zero point seventy-five) → 0,75 (nol butun yetmish besh)
2.5. Moliyaviy matnlarda valyutani moslashtirish
$100 → 100 AQSh dollari
£50 → 50 funt sterling
€200 → 200 yevro
2.6. Telefon raqamlarini ifodalash usulini moslashtirish
+44 20 7946 0958 → plyus qirq to‘rt, yigirma, yetmish to‘qqiz qirq olti, nol
to‘qqiz besh sakkiz
Ingliz tilida raqamlar ketma-ket o‘qilsa, o‘zbek tilida har bir raqam alohida
talaffuz qilinadi.
2.7. Katta sonlarni to‘g‘ri ifodalash
Ingliz tilida one billion = 1,000,000,000, lekin o‘zbek tilida bu bir milliard.
One trillion (inglizcha) → bir trillion (o‘zbekcha).
3. Texnologik yondashuvlar va avtomatlashtirish
3.1. Tarjima dasturlarida raqamlar uchun maxsus algoritmlar yaratish
Google Translate va boshqa tarjima tizimlari ba’zan raqamlarni noto‘g‘ri tarjima
qiladi. Shu sababli, maxsus algoritmlar ishlab chiqish lozim.
3.2. Sun’iy intellekt yordamida kontekstni avtomatik tahlil qilish
Mashinalarni
o‘rgatish orqali raqamlarning kontekstual moslashuvi
yaxshilanishi mumkin.
Raqamlarning tarjimada to‘g‘ri ifodalanishi uchun kontekstual yondashuv,
standarlashtirish, o‘lchov birliklarini konvertatsiya qilish, sanalar va valyutalarni
moslashtirish
kabi
strategiyalarni
qo‘llash
lozim.
Zamonaviy
tarjima
texnologiyalarining rivojlanishi bilan avtomatik tarjima tizimlarida ham raqamlarning
aniq tarjima qilinishiga e’tibor qaratish muhim.
Ingliz va o‘zbek tillarida raqamlarni tarjima qilishda lingvistik va madaniy
tafovutlar muhim rol o‘ynaydi. Sinxron tarjima jarayonida raqamlarning talaffuzi,
yozilishi, o‘lchov birliklari, sanalar, vaqt va valyutalar kabi elementlarning
192
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
moslashtirilishi talab etiladi. Ushbu muammolarni hal qilish uchun tarjimon
kontekstual yondashuv, standartlashtirish va moslashtirish strategiyalaridan
foydalangan holda raqamlarni aniq va tushunarli tarzda ifodalashi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Crystal, D. (2003). English as a Global Language. Cambridge: Cambridge
University Press.
2. Newmark, P. (1988). A Textbook of Translation. London: Prentice Hall.
3. Baker, M. (1992). In Other Words: A Coursebook on Translation. London:
Routledge.
4. Saidov, A. (2020). “Raqamlarning tarjima jarayonidagi xususiyatlari.” Til va
tarjima ilmiy jurnali, №2, 78-89.
5. Hatim, B., & Mason, I. (1997). The Translator as Communicator. London:
Routledge.
193
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
COGNITIVE LOAD MANAGEMENT IN SIMULTANEOUS
INTERPRETATION: NEUROLINGUISTIC INSIGHTS AND PRACTICAL
STRATEGIES
Abdujabborova MAdinakhon Shuhratjon qizi
Master’s student at Uzbekistan State World Languages University
abdujabborovamadina0204@gmail.com
Academic supervisor:
Kholboboyeva.A.SH
PhD in Philology, Associate Professor Department of Practical translation of the
English Language, Faculty of Translation Studies, Uzbekistan State World
Languages University
Abstract:
Simultaneous interpretation (SI) imposes a significant burden on
interpreters' working memory and attention since it forces them to manage complex
cognitive activities under time restrictions. Daniel Gile's Effort Model and Baddeley's
Working Memory Model provide key theoretical foundations for this article's
examination of cognitive strain in SI. The three types of cognitive load—intrinsic,
extraneous, and germane—are investigated, and strategies for managing them during
the pre-, real-time, and post-task stages are offered. Topic preparation, segmentation,
controlled omission lag management and introspective self-evaluation are outlined.
The practical implications for interpretation performance and education are
highlighted as a contribution to the greater field of translation and interpreting
studies.
Key words
: cognitive load, working memory, intrinsic cognitive load,
extraneous cognitive load, germane cognitive load, segmentation, lag management
Introduction
Since the Nuremberg War Crimes Tribunal trials when interpreting the speech
simultaneously from one language to another was accepted officially, simultaneous
interpretation has become dominant type of interpreting in almost every international
conference, meeting and forum. Simultaneous interpretation (SI) is a highly
demanding cognitive task that requires interpreters to listen, process, and reproduce
speech in real-time. While interpreting consecutively interpreters have a little time to
accept and reformulate the meaning, during SI they have to listen, analyze and
produce instantaneously which places significant strain on the interpreter’s cognitive
resources. Thus, interpreters in this field are regarded as highly proficient bilingual or
194
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
multiple language speakers who have gained exceptional second language
skills.Cognitive load is considered to influence the quality and efficiency of SI
significantly as the total amount of mental effort is used in the working
memory.Simultaneous interpretation is broken down into separate components by
psycholinguists and psychologists in order to identify thoroughly the critical sub-
skills used in this online processing task. Working memory(WM) is considered one
of such sub-skill, which is found to be related with quality of the permomance in
simultaneous interpretation( e.g., Bajo, Padilla, & Padilla, 2000; Christoffels, De
Groot, &Waldorp, 2003).
Managing cognitive load is essential in order to ensure high-quality
interpretation in real-time that requires both cognitive strategies and technical skills
from the interpreters. This article aims to explore the types of cognitive load
encountered in SI, the influencing factors, and the techniques interpreters employ to
mitigate possible cognitive challenges during the task.
Theoretical Background
Numerous studies were done in order to identify the constituents of cognitive
load and the interactions among its components. John Sweller descibes cognitive load
as the amount of mental effort being used in the working memory at any given time
in his Cognitive Load Theory (CLT) in 1980s. He emphasized that the working
memory has a limited capacity, and when the demands of a task exceed this capacity,
performance may deteriorate.[Sweller,1998]. Cognitive load becomes an issue,
especially, in SI as it requires interpreters to process incoming speech while
simultaneously producing the target language equivalent.Cognitive theories focus on
mental mechanisms underlying SI and cognitive load management of interpreters
during this process.According to CLT a new information that any human inputs, is
processed by working memory (WM) and then can be stored in long-term memory
for usage in future [Sweller, 1998]. As WM is limited but has very important role in
interpreting many scholars have discussed this topic and given their suggestions and
ideas on it (e.g., Seeber 2011). Danel Gile emphasized that simultaneous interpreting
is consisted of several “Efforts” and interpreter’s limited processing capacity relies
heavily on them [D,Gile,1995]. In his Effort Model of SI Gile identified four key
cognitive efforts required during interpretation:
1.
Listening and analysis Effort(L)
2.
Production Effort(P)
3.
Short-term memory Effort(M)
4.
Coordination Effort(C)
195
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
His theory is crucial as it explains how interpreters work with their cognitive
capacity and what can cause even skilled interpreters make errors or omissions during
the process and how it can be mitigated.
Types of Cognitive Load in Simultaneous Interpretation
Sweller, in his tripartite model, divided cognitive load into three main types:
intrinsic load, extraneous load, and germane load.[Sweller,2011] Each of them has a
different role in the interpreter's performance and mitigating them requires distinct
management strategies.
Intrinsic Cognitive Load refers to the inherent complexity of the material and the
interactivity of the characteristics of the input, so the task difficulty depends on the
type and content of the given information. Heavier intrinsic load can be imposed
while interpreting topics with abstract ideas, specialized terminology or complex
sentence.
Extraneous Cognitive Load,on the other hand, is caused by the manner in which
the information is presented, so factors such as poor audio quality, a speaker’s heavy
accent, very fast speech, or disorganized delivery force interpreters to devote extra
effort to basic comprehension rather than interpretation.[Cierniak,2009]
Germane Cognitive Load is required to organize information, anticipate ideas,
and maintaine the logic and style of the original speech in the target language from
the interpreters.
Factors Influencing Cognitive Load in Simultaneous Interpretation
SI can be influenced by several internal and external factors which cause
cognitive load for interpreters. The speech rate plays a crucial role as when the
information is delivered too quickly, there will be little time to process and
reformulate for the interpreter. Another key factor is considered to be terminology
density as highly technical or specialized vocabulary demands more attention and
memory resources from the person who decodes the information. Speaker clarity is
another key aspect — heavy accents, unclear pronunciation, or disorganized speech
patterns also make difficulties for interpreters to comprehend and convey the
meaning into the target language. In addition, emotional stress and fatigue can elevate
cognitive load by reducing working memory efficiency and slowing mental
processing. Finally, while interpreters have to work with the topics they are not
familiar enough, extra effort is required in order to catch up the meaning and decode
the concept effectively.
Cognitive Load Management Strategies in Simultaneous Interpretation
196
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Managing intrinsic cognitive load can be done with the preparation before the
interpreting task. Terminology familiarization, topic research and script analysis
activities are considered to enhance the interpreter’s background knowledge that
leads to reduce content comlexity [D,Gile2009]. According to Seeber semantic
processing can be facilitiated by anticipatory analysis, where interpreters mentally
rehearse potential arguments or structures, reducing the burden on working
memory.Segmentation that refers to breaking down complex information into
manageable fragments is employed to manage extraneous cognitive load in order to
facilitiate short-term memory retention[Cowan,2020]. Reformulation also plays a key
role in conveying the message into the target language in natural flow rather than
maintaining syntactic parallels which may sound weird in translating. According to
the principles of Gile’s Tightrope Hypothesis, controlled or selective omissions can
be done strategically in order to get rid of non-essential or repetetive segments
without losing the intended meaning[D,Gile,1995]. Using this strategy enables
intarpreters to avoid overload and maintain fluencyin real-time process. Post-
interpretation strategies such as, self-assessment, peer feedback and repeated
exposure of one’s own performance support germane cognitive load and help to
identify the reasons of cognitive failures - terminology gaps, coordination issues or
speeech rate. Practicing reflective exercises leads to memory automation and reduced
load during actual performance [Albl-Mikasa,2013].
Neurolinguistic Perspectives on Cognitive Load in Simultaneous
Interpretation
Current neurolinguistic studies provide valuable insights into the mental
processes that underlie simultaneous interpretation. The interpreter's capacity to
comprehend and reformulate information in real time depends heavily on working
memory, a key element in controlling cognitive load. The phonological loop, the
visuospatial sketchpad, and the central executive are the three main parts of Alan
Baddeley's Working Memory Model (1986), and they are all actively involved during
SI. Interpreters can hold speech fragments before reformulating them because the
phonological loop briefly stores auditory information. The visuospatial sketchpad can
help interpreters analyse slides, visual signals, or intricate spatial descriptions, while
the central executive manages attention by setting priorities for incoming information
and assigning mental resources[Baddeley.A,1986]. Neurolinguistic investigations
with fMRI have revealed that regions such as Broca's area (speech production) and
Wernicke's area (language comprehension) are highly active during simultaneous
interpretation, emphasising the task's high cognitive demands. Understanding these
197
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
brain mechanisms not only broadens our understanding of interpretation
performance, but also proposes novel approaches to cognitive training and load
control. New strategies for cognitive training and load management can be created in
future if these neurological processes are deeply analyzed and
Challenges and Future Research Directions
Despite gains in our knowledge of cognitive burden in simultaneous
interpretation, a number of obstacles remain. Individual heterogeneity among
interpreters is a significant challenge: cognitive capability, stress tolerance, and
language proficiency vary greatly, making it difficult to generalise findings or
develop uniform training approaches. Another obstacle is the dynamic nature of live
interpreting contexts, where unanticipated changes in topic, speaker style, or
technical faults might rapidly alter cognitive demands. Furthermore, technology
advancements such as remote interpreting platforms introduce extra layers of
cognitive strain due to probable technical malfunctions and fewer nonverbal
communication cues. Future study could concentrate on personalised cognitive
training programs that target an interpreter's individual skills and weaknesses.
Additionally, longitudinal studies tracking cognitive load over the course of an
interpreter’s career could provide deeper insights into how experience modifies
cognitive strategies. Investigating the potential of AI-assisted tools for supporting
interpreters — such as real-time glossaries or predictive transcription — could also
offer new ways to mitigate cognitive load without compromising performance
quality.
Conclusion
Cognitive load is an essential concept in understanding the complexities of
simultaneous interpretation. Drawing on cognitive psychology and neurolinguistics, it
becomes clear that interpreters must navigate multiple types of cognitive load while
maintaining high levels of accuracy and fluency. Factors such as speech rate, topic
complexity, and environmental stressors can significantly influence an interpreter's
mental workload, highlighting the need for effective management strategies such as
anticipation, chunking, and selective omission. Neurolinguistic findings further
emphasize the involvement of working memory systems and specific brain regions,
offering deeper insight into the cognitive processes underlying interpretation. While
considerable progress has been made in identifying challenges and proposing
solutions, future research must continue to explore personalized approaches to
cognitive load management and the integration of technology to support interpreter
performance. A more nuanced understanding of cognitive load will ultimately
198
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
contribute to more effective training programs and higher standards of practice in the
field of simultaneous interpretation.
References:
1.
Albl-Mikasa, M.(2013). Cognitive aspects of interpreting. In Millan&
F.Bartrina (Eds.), The Routledge handbook of Translation Studies.
2.
Baddeley, A.D. (1986). Working memory. Oxford: Oxford University
Press.
3.
Baddeley, A.D. (2000). The episodic buffer: a new component of
working memory?Trends in Cognitive Sciences
4.
Baddeley, A.D., Lewis, V. &Vallar, G. (1984).Exploring the articulatory
loop.Quarterly
5.
Journal of Experimental Psychology
6.
Cowan, N. (2010). The magical mystery four: How is working memory
capacity limited, and why? Current Directions in psychological Science
7.
Gile, D. (1995). Basic concepts and models for interpreter and translator
training.
8.
Amsterdam:JohnBenjamins
9.
Gile, D. (2009). Basic concepts and models for interpreter and translator
training(Rev.ed.). Amsterdam:JohnBenjamins
10.
Gile, D. (2008). Local cognitive load in simultaneous interpreting and its
implications for empirical research.
11.
Hervais-Adelman,A., Moser-Mercer, B., &Golestani,N.(2015). Brain
functional plasticity associated with the emergence of expertise in extreme language
control. Neuorolmage
12.
Seeber,K.G.(2011). Cognitive load in simultaneous interpreting: Existing
theories – new models.
13.
Sweller,J. (1998)Cognitive Load During Problem Solving:Effects on
LearningUniversity of New South Wales
14.
Sweller,J., Ayres, P.,&Kalyuga, S.(2011). Cognitive load theory. New
York:Springer.
199
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
UNIVERSITETDA XIZMAT KO‘RSATISH VA TURIZM YO‘NALISHI
TALABALARIDA KASBIY KO‘NIKMALAR HAMDA NUTQ
MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH
Bozorova Lazizaxon Ilhom qizi
O‘zDJTU “Ingliz tili o‘qitish metodikasi va ta’lim texnologiyalari” kafedrasi mustaqi
l izlanuvchisi
Ilmiy rahbar:
PhD E.T.Tursunnazarova
O‘zDJTU Tarjimonlik fakulteti Ingliz tili amaliy tarjimasi kafedrasi dotsenti
Annotatsiya:
Xizmat ko‘rsatish va turizm sohasi jahon iqtisodiyotida muhim
o‘rin tutadi. Bu sohada ishlaydigan mutaxassislardan nafaqat kasbiy bilim va
ko‘nikmalar, balki yuqori darajadagi nutq madaniyati ham talab etiladi. Universitet
davrida bo‘lg‘usi mutaxassislarni malakali tayyorlash ularning kelajakdagi kasbiy
muvaffaqiyatini belgilaydi. Shu bois, ta’lim jarayonida kasbiy ko‘nikmalar va nutq
madaniyatini shakllantirishning samarali usullarini qo‘llash dolzarb masala
hisoblanadi.
Kalit so‘z:
nutq madaniyat, kasbiy ko‘nikmalar, til ko‘nikmalar.
Abstract:
The field of services and tourism plays a significant role in the global
economic landscape. Professionals working in this sector require not only specialized
knowledge and expertise, but also a high standard of communication skills. The
quality of training received during university studies significantly impacts the future
success of these professionals. Consequently, it is essential to explore effective
approaches to developing professional competencies and communication abilities
within the educational process.
Keywords:
communication skills, professional competencies, language
proficiency.
Аннотация:
Сфера услуг и туризма играет важную роль в мировой
экономике. Специалистам, работающим в этом секторе, требуются не только
специальные знания и опыт, но и высокий уровень коммуникативных навыков.
Качество подготовки, полученной во время обучения в университете,
существенно влияет на будущий успех этих специалистов. Следовательно,
важно изучить эффективные подходы к развитию профессиональных
компетенций и коммуникативных способностей в рамках образовательного
процесса.
200
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Ключевые слова:
коммуникативные навыки, профессиональные
компетенции, владение языком.
Xizmat ko‘rsatish va turizm sohasida kasbiy ko‘nikmalar
Kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirish xizmat ko‘rsatish va turizm yo‘nalishida
ta’lim oluvchi talabalar uchun quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi:
- Kasbiy bilimlar: Mehmonxona menejmenti, sayohat agentliklari faoliyati,
xizmat standartlari, mijozlar bilan ishlash qoidalari.
- Amaliy ko‘nikmalar: Mehmonxona va restoranlarda amaliyot o‘tash,
mijozlarga xizmat ko‘rsatish, ekskursiyalarni tashkil etish.
- Til ko‘nikmalari: Xalqaro turizm sohasi ko‘p tilli muloqotga asoslangan
bo‘lgani sababli, ingliz va boshqa xorijiy tillarni o‘rganish muhim ahamiyat kasb
etadi.
- Texnologik bilimlar: Zamonaviy axborot texnologiyalaridan, jumladan, bron
qilish tizimlari, CRM dasturlaridan foydalanish.
Xizmat ko‘rsatish va turizm sohasida samarali kommunikatsiya muhim o‘rin
tutadi. Nutq madaniyati quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- Adabiy nutq qoidalariga rioya qilish.
- Nutqni aniq va tushunarli yetkazish.
- Mijoz bilan muloyim va hurmat bilan muloqot qilish.
- Nutqda milliy va xalqaro me’yorlarga rioya qilish.
Talabalar nutq madaniyatini rivojlantirish uchun universitetda quyidagi usullar
qo‘llanilishi mumkin:
- Jamoat oldida chiqishlar, taqdimotlar o‘tkazish.
- Simulyatsiya qilingan suhbatlar va xizmat ko‘rsatish jarayonlarini o‘rgatish.
- Amaliy mashg‘ulotlar va sahnalashtirilgan vaziyatlar orqali nutqiy tajribani
oshirish.
Xizmat ko‘rsatish va turizm sohasi bo‘yicha bo‘lg‘usi mutaxassislarni
tayyorlashda kasbiy ko‘nikmalar va nutq madaniyatini shakllantirishga alohida
e’tibor qaratish zarur. Ta’lim jarayonida amaliy mashg‘ulotlar, xorijiy tillarni
o‘rgatish, mijozlar bilan muloqotni yaxshilashga qaratilgan treninglar samarali usul
bo‘lib xizmat qiladi. Shu yo‘l bilan talabalar nafaqat bilim va ko‘nikmalarga ega
bo‘ladilar, balki mijozlarga yuqori darajada xizmat ko‘rsatish, xalqaro me’yorlarga
mos ravishda ishlash imkoniyatiga ham ega bo‘ladilar.
Foydalanilgan adabiyotlar:
201
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Turizmni rivojlantirish strategiyasi
to‘g‘risida”gi Qarori (2018).
2. Azizov, U. (2020). Turizm va mehmonxona menejmenti asoslari. Toshkent:
O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
3. Karimova, G. (2018). Xizmat ko‘rsatish sohasida muloqot madaniyati.
Toshkent: Fan va texnologiya.
4. Smith, M. K. (2016). Hospitality and Tourism Management: A Practical
Guide. London: Routledge.
5. Bekmurodov, A. (2019). Turizm va servis sohasida professional nutq
madaniyati. Toshkent: Yangi asr avlodi.
6. Richards, G., & Hall, D. (2017). The Globalization of Tourism and Cultural
Identity. New York: Springer.
7. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi (2021).
Xizmat ko‘rsatish va turizm sohasida ta’lim standartlari. Toshkent.
8. WTO (World Tourism Organization). (2022). Tourism Trends and Policies.
Madrid: UNWTO.
9. Brown, S., & Morrison, A. (2019). Customer Service in Tourism and
Hospitality. Oxford: Butterworth-Heinemann.
10. Kotler, P., Bowen, J., & Makens, J. (2020). Marketing for Hospitality and
Tourism. Pearson Education.
202
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA O‘YINLI TEXNOLOGIYALARNI
QO‘LLASHNING METODIK XUSUSIYATLARI
Abdullayeva Risolat
Toshkent Kimyo Xalqaro universiteti
risolatabdullayeva110@gmail.com
Annotatsiya:
Ushbu maqolada boshlang‘ich ta’limda o‘yinli texnologiyalarni
qo‘llashning metodik xususiyatlari, ularning ta’limva uning samaradorligiga ta’siri,
metodik yondashuvlari va real dars jarayoniga integratsiyasi yoritilgan. Shuningdek,
zamonaviy texnologiyalar yordamida o‘yinli yondashuvni takomillashtirish ham
muhokama qilinadi.
Kalit so‘zlar:
o‘yinli texnologiyalar, metodik yondashuv, boshlang‘ich ta’lim,
motivatsiya, gamifikatsiya, innovatsion metodlar.
Hozirgi kunda ta’lim tizimida yuz berayotgan o‘zgarishlar o‘qitish uslublarini
zamonaviylashtirishni talab qilmoqda. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim bosqichida
ta’lim samaradorligini oshirishda o‘yinli texnologiyalarning o‘rni juda beqiyosdir.
Bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘yin asosida o‘rganishga
yo‘naltirilgan metodik yondashuvlar ularning fanlar va fanlarni o`rganishga bo‘lgan
qiziqishini kuchaytiradi. O‘yinli texnologiyalarning mohiyati va ahamiyati O‘yinli
texnologiyalar ta’lim jarayonida nafaqat ko‘ngilochar vosita sifatida, balki metodik
asosga ega ta’limiy vosita sifatida e’tirof etiladi. O`yinli texnologiyalar orqali
o‘quvchilar ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, muammolarni mustaqil hal
qilish kabi kompetensiyalarni rivojlantiradilar.
O‘yin — bu inson faoliyatining tabiiy hamda ijtimoiy ko‘rinishidir, unda
qatnashuvchilar belgilangan qoidalar asosida harakat qilib, o‘z malaka va
ko‘nikmalarini rivojlantiradi, ijodiy tafakkurini ishga soladi, his-tuyg‘ularini
namoyon qiladi va aksariyat hollarda bu faoliyat ko‘ngil ochish bilan yakunlanadi.
O‘yinli texnologiyalar — bu ta’lim jarayoniga o‘yin asosidagi elementlarni joriy
etish orqali darsni qiziqarli, interaktiv va samarali tarzda tashkil etishga qaratilgan
metodik yondashuvdir. Bu texnologiya o‘quvchilarning e’tiborini jalb qilish bilan
birga, ularni dars jarayonining faol ishtirokchisiga aylantiradi.
Mashhur pedagog Seymur Papert konstruksionizm nazariyasida inson tajriba
orqali eng yaxshi o‘rganishini ta’kidlaydi. Shuningdek, Jeyms Pol Gi o‘yinlarning
203
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
chuqur o‘rganishdagi o‘rnini alohida ta’kidlab, yaxshi ishlab chiqilgan o‘yinlar
tanqidiy fikrlashni rivojlantirishini isbotlagan.
O‘yinli texnologiyalarni dars jarayoniga qo‘shishda quyidagi metodik
elementlar muhim:
o
Maqsadga yo‘naltirilganlik: O‘yin aniq ta’limiy maqsadga xizmat qilishi
kerak.
o
Didaktik samaradorlik: Bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga
yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur.
o
Qiziqarlilik: O‘yin o‘quvchini jalb etib, motivatsiyani oshirishi kerak.
o
Qayta aloqa: Natijalarni tahlil qilish imkoniyati bo‘lishi lozim
O‘yinli texnologiyalarni boshlang‘ich fanlarga integratsiyalash juda muhim va u
quyida siz real dars namunasini ko`rishingiz mumkin:
Dars mavzusi: “Ko‘paytirish va bo‘lish amallarini mustahkamlash”
Fan: Matematika
O‘yin nomi: Matematik poyga Vazifalar: Guruhlarga bo‘lib, misollar yozilgan
kartochkalar tarqatiladi. Har bir to‘g‘ri javob “1 qadam” hisoblanadi. Eng ko‘p to‘g‘ri
javob bergan guruh g‘alaba qozonadi.
Bu o`tkazilgan o`yin natijasi quyidagicha bo’ladi: O`quvchilarda raqobat orqali
motivatsiya ortadi. Mustahkamlash darsi bo`lganligi sababli o’quvchilar o`tilgan
mavzu bo`yich bilimlarini mustahkamlanadi.Bolalarda jamoa va jamoada ishlash va
hamkorlik kompetensiyalari rivojlanadi.
Quyida siz o’yinli texnologiyalar darsda qanchalik samarali ekanligini Xorazm
viloyati Gurlan tumanida o`tkazilgan tajriba orqali ko`rishingiz mumkin:
Bu tajriba uchun ikkita sinf tanlandi. Tajribaviy sinf va nazorat guruhi.
Tajribaviy sinf: Oyinli texnologiyalar orqali dars o`tiladi.
Nazorat sinfi: An’anaviy usulda dars olib boriladi.
Ko’rsatkich
Tajribaviy sinf
Nazorat sinfi
Darsda o`quvchilar
faolligi
90%
68%
Mustaqil ishlash
ko`nikmasi
85%
60%
Qiziqish darajasi
Yuqori
O’rtacha
Baholash natijalari
4,5 (o`rtacha)
3,4 (o’rtacha)
204
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
O`yinlli texnologiyalarni ta`lim tizimida qo’llash yuqori samaradorlik bilan bir
qatorda qo`llash jarayonida turli xil qiyinchiliklar bo`lishi mumkin.
o
Birinchi qiyinchilik bu yuqori sifatlga ega bo`lgan o‘yin materiallari
yetishmasligi;
o
Ikkinchi qiyinchilik esa o‘qituvchilarning yetarli tayyorgarlikka ega
emasligi.
Bu kabi muammolarni hal qilish uchun o‘qituvchilar,va boshqa soha egalari
ya’ni dasturchilar va tadqiqotchilar o’rtasidagi hamkorlik katta ahamiyatga ega.
Hozirgi kunda sun’iy intelekt kundan kunga rivojlanib bormoqda. Kelajakka nazar
tashlaydigan bo`lsak sun’iy intellekt yanada rivojlanishi va sun’iy intelekt yordamida
individual o‘yin rejimlari, blokcheyn orqali yutuqlarni kuzatish va o‘yinga
asoslangan baholash tizimlari yaratilishi kutilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, o‘yinli texnologiyalar boshlang‘ich ta’limda nafaqat
ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi, balki o‘quvchilarning shaxsiy
rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘tkazilgan amaliy kuzatuvlar natijasida,
bu texnologiyalar darslarni interaktiv, samarali va qiziqarli tarzda tashkil etishga
xizmat qilishi aniqlangan. Shu sababli, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining o‘quv
jarayonida o‘yinli yondashuvlardan oqilona va tizimli foydalanishlari tavsiya etiladi.
Kelgusida ushbu metodlarning fanlar kesimidagi qo‘llanilishi va o‘quvchilarning
uzoq muddatli rivojlanishiga ta’siri bo‘yicha chuqurroq tadqiqotlar olib borilishi
lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Papert, S. (1980). Mindstorms: Children, Computers, and Powerful Ideas.
Basic Books.
2. Gee, J. P. (2003). What Video Games Have to Teach Us About Learning and
Literacy. Palgrave Macmillan.
3. Jonassen, D.H. (1999). Designing Constructivist Learning Environments.
Educational Technology.
4. Qodirova, N. (2020). “Boshlang‘ich ta’limda innovatsion metodlar”, Ta’lim
va taraqqiyot, 3(5).
5. Karimov, Z. (2021). “Didaktik o‘yinlar va ularning metodik asoslari”,
Pedagogik izlanishlar, 2(1).
205
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
KARTALI TO‘LOV TIZIMLARI SAMARADORLIGINI OSHIRISH
YO‘LLARI
Abdukadirova Lutfiya
Bank moliya akademiyasi magistranti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada kartochkali to‘lov tizimlarining samaradorligi va
ularning samaradorligini oshirish yo‘llarini kabi masalalar yoritib berilgan.
Kalit so‘zlar:
O‘zbekiston moliyaviy infratuzilmasi, raqamli iqtisodiyotning
o‘sishi, moliyaviy inklyuzivlik, firibgarlikdan himoya qilish, tranzaksiya to‘lovlarini
kamaytirish, POS-terminalni kengaytirish, mobil to‘lov yechimlari.
Annotation:
This article covers issues such as the efficiency of card payment
systems and ways to improve their efficiency.
Key words:
Uzbekistan financial infrastructure, digital economy growth,
financial inclusion, fraud protection, transaction fees reduction, POS (Point of sale)
terminal expansion, mobile payment solutions.
Zamonaviy moliyaviy dunyo tranzaksiyalarning asosiy usuli sifatida asosan karta
to'lov tizimlariga tayanadi. Global miqyosda 2023 yilda har kuni 1,06 milliarddan ortiq
kredit karta tranzaksiyalari amalga oshirildi
1
, bu naqd pulsiz to‘lovlarning tez joriy etilishini
aks ettiradi. Bundan tashqari, hisob-kitoblarga ko‘ra
2
, global iste’molchilarning 75 foizi
qulaylik va tezkorlik tufayli kundalik xaridlarida naqd puldan ko‘ra karta to‘lovlarini afzal
ko‘radi. Debet va kredit kartalarini o'z ichiga olgan ushbu tizimlar naqd pulsiz to'lovlarni
osonlashtirishda muhim rol o'ynaydi va savdoning qulayligi va qulayligiga hissa qo'shadi.
Biroq, ushbu tizimlarning samaradorligini oshirish biznes va iste'molchilar uchun
xavfsizlik, tezlik va foydalanish imkoniyatini ta'minlash uchun juda muhimdir.
Quyida kartali to‘lov tizimlari samaradorligini oshirishning o‘ziga xos jihatlariga
to‘xtalib o‘tamiz.
1.
Karta to‘lov tizimlarining joriy samaradorligi.
Karta to‘lov tizimlari jismoniy shaxslar va korxonalarning tranzaksiyalarni amalga
oshirish usullarini inqilob qildi. Ularning joriy samaradorligining asosiy jihatlari
quyidagilardan iborat:
Qulaylik. Karta to'lovlari jismoniy naqd pulga bo'lgan ehtiyojni bartaraf
qiladi, tranzaktsiyalarni tezroq va osonlashtiradi, ayniqsa onlayn xaridlar uchun.
Global Reach. Visa, MasterCard va American Express kabi karta tarmoqlari
foydalanuvchilarga xalqaro toʻlovlarni muammosiz amalga oshirish imkonini beradi.
206
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Xavfsizlik xususiyatlari. Firibgarlikni aniqlash, shifrlash va ko‘p faktorli
autentifikatsiya foydalanuvchilarni ruxsatsiz tranzaktsiyalardan himoya qilishga
yordam beradi.
1
2
Global Payments Report 2025: Insights on Future of Payments
Tezlik. Karta tizimlaridan foydalangan holda operatsiyalar real vaqt
rejimida amalga oshiriladi, aksariyat hollarda pul deyarli bir zumda o'tkaziladi.
Ushbu afzalliklarga qaramay, yaxshilanishlar samaradorlikni yanada oshirishi
mumkin bo'lgan sohalar mavjud.
2.
Karta to‘lov tizimlaridagi qiyinchiliklar
Kartochkali to‘lov tizimlari katta yutuqlarga erishgan bo‘lsada, ularda qiyinchiliklar
yo‘q emas:
Tranzaksiya to'lovlari. Savdogarlar ham, iste'molchilar ham karta
operatsiyalari, ayniqsa transchegaraviy to'lovlar uchun to'lovlarga duch kelishadi.
Xavfsizlik xavflari. Xavfsizlik xususiyatlari mavjud bo'lsa-da, firibgarlik,
ma'lumotlarning buzilishi va kiber-hujumlar xavfi tashvish bo'lib qolmoqda.
Infratuzilma cheklovlari. Hamma hududlarda, ayniqsa qishloq yoki kam
rivojlangan hududlarda kartalar orqali toʻlovlarni qoʻllab-quvvatlash uchun yetarli
infratuzilma mavjud emas.
Qayta ishlash kechikishlari. Ba'zi hollarda, tranzaktsiyalar, ayniqsa, yuqori
qiymatli xaridlarda tekshirish jarayonlari tufayli kechikishlarga duch kelishi mumkin.
3.
Karta to‘lov tizimlarining samaradorligini oshirish yo‘llari
Karta to'lov tizimlarining samaradorligini oshirish uchun bir nechta strategiyalarni
amalga oshirish mumkin:
Xavfsizlik choralarini kuchaytirish
Xavfsizlik har qanday to'lov tizimining asosidir. Ilg‘or texnologiyalarni
integratsiyalashgan holda to‘lov tizimlarini yanada xavfsiz va samaraliroq qilish mumkin.
Ba'zi asosiy tashabbuslarga quyidagilar kiradi:
Biometrik autentifikatsiya. Tranzaksiyalarni tekshirish uchun barmoq izi, yuzni tanish
yoki skanerlash orqali firibgarlikni kamaytirishi va to‘lov jarayonini tez va xavfsizroq qilish
imkonini beradi.
Tokenizatsiya. Bu tranzaktsiyalar paytida karta ma'lumotlarini noyob tokenlar bilan
almashtirishni o'z ichiga oladi, bu esa haqiqiy karta tafsilotlari hech qachon oshkor
bo'lmasligini ta'minlaydi.
207
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Firibgarlikni aniqlash uchun sun'iy intellekt (AI). AI firibgarlik faoliyatini taklif
qiluvchi namunalarni aniqlash, noto'g'ri pozitivlarni kamaytirish va tranzaksiya tezligini
oshirish uchun katta hajmdagi tranzaksiya ma'lumotlarini tahlil qilishi mumkin.
3.1
Tranzaksiya to'lovlarini kamaytirish
Tranzaksiya to'lovlari karta tizimlarida, ayniqsa kichik biznes uchun umumiy og'riqli
nuqtadir. Samaradorlikni oshirish uchun:
Banklararo to'lov islohotlari. Hukumatlar va tartibga soluvchi organlar savdogarlar
uchun xarajatlarni minimallashtirish uchun banklararo to'lovlarni cheklash yoki kamaytirish
ustida ishlashi mumkin.
Raqamli toʻlov yechimlarini ragʻbatlantirish. koʻpincha kamroq toʻlovlarga ega
boʻlgan mobil hamyonlar va kontaktsiz toʻlovlar anʼanaviy karta toʻlovlarini toʻldirishi va
umumiy tranzaksiya xarajatlarini kamaytirishi mumkin.
3.2
Infratuzilmani kengaytirish
Karta to‘lovlarini qo‘llab-quvvatlash uchun jismoniy infratuzilmani takomillashtirish,
ayniqsa, qishloq yoki kam rivojlangan hududlarda juda muhim:
Kengroq bankomat va POS tarmog'i: bankomatlar va savdo nuqtalari (POS)
tizimlarining mavjudligini kengaytirish foydalanish imkoniyatini oshiradi va tranzaksiya
muammolarini kamaytiradi.
Internetga ulanishni yaxshilash: Tezroq va ishonchli internet ulanishlari karta bilan
toʻlov tizimlarining muammosiz ishlashi uchun, ayniqsa chekka hududlarda muhim
ahamiyatga ega.
3.3
Tezroq to‘lov texnologiyalarini qo‘llash
Yangi texnologiyalarni integratsiyalash kartalar bilan toʻlovlar tezligi va
ishonchliligini oshiradi:
Kontaktsiz
to'lovlar:
Kontaktsiz
texnologiyani
qo'llashni ko'paytirish
tranzaktsiyalarni, ayniqsa kichik, muntazam xaridlar uchun sezilarli darajada tezlashtiradi.
Hisob-kitoblar uchun blokcheyn: Blokcheyn texnologiyasi tranzaksiya hisob-
kitoblarining tezligi va shaffofligini, ayniqsa transchegaraviy to‘lovlarda potentsial
yaxshilaydi.
Haqiqiy vaqtda hisob-kitob: Visa Direct yoki MasterCard Send kabi lahzali toʻlov
tizimlari pul mablagʻlarini real vaqt rejimida oʻtkazish imkonini beradi, bu esa korxonalar
va mijozlar uchun kechikishlarni kamaytiradi.
3.4
Moliyaviy inklyuziyani rag'batlantirish
Karta toʻlov tizimlari hamma uchun, shu jumladan, xizmat koʻrsatilmagan
hududlardagilar uchun ham ochiq boʻlishi kerak. Ba'zi strategiyalar quyidagilarni o'z
ichiga oladi:
208
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Bankdan o'tmaganlar uchun oldindan to'langan kartalar: Oldindan to'langan kartalar
an'anaviy bank xizmatlaridan foydalana olmaydigan jismoniy shaxslar uchun moliyaviy
vosita bo'lib xizmat qilishi mumkin, bu ularning raqamli iqtisodiyotda ishtirok etish
qobiliyatini oshiradi.
Mahalliy moliya institutlari bilan hamkorlik: Mahalliy banklar va fintech
kompaniyalari bilan hamkorlik qishloq va kam xizmat koʻrsatayotgan aholi uchun karta
toʻlov imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beradi.
3.5
Innovatsion sodiqlik dasturlari
Karta to'lovlaridan foydalanishni rag'batlantirishning bir usuli jozibador sodiqlik
dasturlari hisoblanadi. Tez-tez foydalanuvchilar uchun mukofotlarni taklif qilish orqali
kompaniyalar o'zlarining karta xizmatlarini qabul qilishni oshirishlari va foydalanuvchi
qoniqishini oshirishlari mumkin.
Karta to'lov tizimlarining samaradorligi zamonaviy iqtisodiyotlar faoliyatining
ajralmas qismidir. Mavjud tizimlar qulaylik, xavfsizlik va global foydalanishni taklif qilsa-
da, yaxshilanishi kerak bo'lgan joylar mavjud. Kengaytirilgan xavfsizlik choralariga e'tibor
qaratish, to'lovlarni kamaytirish, infratuzilmani kengaytirish va yangi texnologiyalarni
qo'llash orqali kartalar bilan to'lov tizimlari yanada samaraliroq bo'ladi.
Ushbu yaxshilanishlar nafaqat korxonalar va iste'molchilarga foyda keltiradi, balki
moliyaviy operatsiyalarni yanada yumshoq va tezroq amalga oshirish orqali iqtisodiy
o'sishni ta'minlaydi.
1-jadval Dunyo mamlakatlarida kartalar bo‘yicha to‘lov tizimi samaradorligining
qiyosiy
tahlili
3
№
Mamlakat
Karta bilan
toʻlov
samaradorligi
(%)
Kartadan
foydalanish
darajasi (%)
Firibgarlikdan
himoyalanish
reytingi (1-10)
Tranzaksiya
tezligi
(soniyalar)
Qayta
ishlash
toʻlovlari
(oʻrtacha
%)
1
AQSh
95
70
9
5
2.5
2
Germaniya
85
60
8
7
1.8
3
Yaponiya
90
75
8.5
6
2
4
Hindiston
65
30
6
10
2.8
5
Braziliya
80
50
7
8
2.7
6
Buyuk
Britaniya
93
72
9.5
5
1.9
209
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
7
Avstraliya
88
68
8.8
6
2.1
1-jadvalda bir necha asosiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha yetti mamlakatda karta bilan to‘lov
tizimining samaradorligi qiyosiy tahlil qilingan.
Qo'shma Shtatlar karta bilan to'lovlar samaradorligining eng yuqori ko'rsatkichi (95%)
bilan yetakchilik qiladi, bu juda rivojlangan va yaxshi integratsiyalangan karta to'lov
tizimini aks ettiradi.
Yaponiya (90%) va Buyuk Britaniya (93%) ham yuqori oʻrinlarni egallab, oʻzlarining
kuchli karta toʻlov infratuzilmasini koʻrsatmoqda.
65% dan pastroq samaradorlik bilan Hindiston foydalanish imkoniyati va texnologiya
integratsiyasi nuqtai nazaridan yaxshilanish imkoniyatini ko'rsatadi.
Kartochkalardan foydalanish bo‘yicha eng yuqori penetratsion Yaponiya 75% ga
ega, undan keyin AQSh (70%) va Buyuk Britaniya (72%). Bu shuni ko'rsatadiki,
ushbu mamlakatlar aholisining aksariyati muntazam ravishda karta to'lovlaridan
foydalanadi.
Hindiston eng past penetratsiyaga ega - 30%, bu mamlakatning ko'p joylarida, ayniqsa
qishloq joylarida naqd pul operatsiyalarini afzal ko'rishi bilan bog'liq.
Birlashgan Qirollik (9,5) va Qo'shma Shtatlar (9) firibgarlikdan himoya qilish bo'yicha
eng yuqori ballga ega bo'lib, mustahkam xavfsizlik choralari mavjudligini ko'rsatadi.
Hindiston (6) va Braziliya (7) nisbatan pastroq ballga ega, bu firibgarlikdan himoya
qilishni yaxshilash karta to'lovlariga ishonchni oshirishi mumkinligini ko'rsatadi.
Qo'shma Shtatlar va Buyuk Britaniya 5 soniyada eng tez tranzaksiya tezligini taklif
qiladi, bu esa yuqori samarali qayta ishlash tizimlarini ko'rsatadi.
Hindiston eng past tranzaksiya tezligiga ega (10 soniya), bu texnologik yoki
infratuzilmaviy muammolar bilan bog'liq.
Germaniya va Buyuk Britaniya eng past o'rtacha ishlov berish to'lovlarini mos
ravishda 1,8% va 1,9% ni taklif qiladi, bu ham iste'molchilar, ham savdogarlar uchun
foydalidir.
Hindiston (2,8%) va Braziliya (2,7%) eng yuqori protsessual to'lovlarga ega, bu esa
ushbu mintaqalarda karta to'lovlarini kengroq qo'llashga to'sqinlik qiladi.
Amerika Qo'shma Shtatlari, Buyuk Britaniya va Yaponiya kabi mamlakatlar
firibgarlikdan kuchli himoya, tezkor tranzaksiya tezligi va kartadan foydalanishning yuqori
darajasi bilan yuqori samarali karta to'lov tizimlarini namoyish etadi. Bundan farqli o'laroq,
Hindiston va Braziliya past samaradorlik, sekinroq tranzaktsiyalar va yuqori to'lovlar bilan
bog'liq muammolarga duch kelishadi, bu esa qabul qilishni kuchaytirish uchun
infratuzilmani yaxshilash va xarajatlarni kamaytirish zarurligini ko'rsatadi.
210
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish va moliyaviy inklyuzivlikni rag‘batlantirishda muhim
rol o‘ynashi mumkin bo‘lgan kartalar bilan to‘lov tizimlari samaradorligini oshirish uchun
katta imkoniyatlar mavjud. Mamlakat moliyaviy infratuzilmasini modernizatsiya qilishda
davom etar ekan, kartalardan foydalanishning ko‘payishi naqd pulga bog‘liqlikni
kamaytirishi, shaffoflikni oshirishi va raqamli iqtisodiyotni rag‘batlantirishi mumkin.
Savdo nuqtasi (POS) terminallari mavjudligini kengaytirish va internet aloqasini
yaxshilash, ayniqsa, qishloq joylarda kartalar bilan to‘lovlarni amalga oshirish
imkoniyatlarini kengaytiradi. Bundan tashqari, biometrik autentifikatsiya va tokenizatsiya
kabi ilg'or xavfsizlik choralarini qo'llash tizimga ishonchni oshiradi, firibgarlikni
kamaytiradi va xavfsizroq tranzaksiyalarni ta'minlaydi.
Normativ-huquqiy islohotlar va mobil to‘lov yechimlarini ilgari surish orqali
tranzaksiya to‘lovlarini pasaytirish orqali O‘zbekiston biznes va iste’molchilar uchun
kartalar bilan to‘lovlarni yanada jozibador bo’lishiga yordam beradi. Bundan tashqari, real
vaqt rejimida hisob-kitob tizimlari va tezroq tranzaksiya jarayonlarining rivojlanishi
umumiy foydalanuvchi tajribasini yaxshilaydi va kengroq qabul qilishni rag'batlantiradi.
Moliyaviy savodxonlik va sodiqlik dasturlari kabi imtiyozlarga e'tibor qaratgan holda,
hukumat va xususiy sektor kartalardan asosiy to'lov usuli sifatida foydalanishga yordam
beradi. Bu yutuqlar davlat xizmatlarini raqamlashtirish bo‘yicha sa’y-harakatlar bilan
birgalikda O‘zbekiston uchun moliyaviy ekotizimni mustahkamlash va global raqamli
iqtisodiyotga muammosiz integratsiyalashuvi uchun yo‘l ochib beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
Jones, Michael. "The Evolution of Card Payment Systems: A Global
Perspective." Financial Technology Journal, Oxford University Press, 2023, pp. 102-
120.
2.
Smith, Jennifer. "Fraud Prevention in Modern Card Payment Systems."
Journal of Digital Security, Cambridge University Press, 2023, pp. 55-78.
3.
Davis, Robert and Clark, Emily. "Reducing Transaction Fees: The Future of
Financial Inclusion." Global Payments Report, McKinsey & Company, 2022, pp. 45-
60.
4.
Williams, Sarah. "The Role of POS Terminals in Expanding Digital Payments
in Developing Countries." Emerging Markets Finance & Trade, Springer, 2023, pp.
79-94.
5.
Patel, Rajesh. "Mobile Payment Solutions and Their Impact on Financial
Growth." Journal of Fintech and Innovation, Elsevier, 2022, pp. 120-134.
6.
Harrison, Thomas. "Building Efficient and Secure Card Payment Systems:
211
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Insights for Developing Economies." World Bank Global Payment Systems Survey,
World Bank Group, 2022, pp. 88-110.
7.
Ahmed, Aisha. "Real-Time Settlement Systems: Enhancing Efficiency in
Payment Processing." International Journal of Payment Systems, Routledge, 2023, pp.
101-125.
8.
Global Payments Report 2025: Insights on Future of Payments
10.
https://www.worldbank.org/en/topic/financialinclusion/brief/gpss
212
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ГРАФИЧЕСКАЯ НАГЛЯДНОСТЬ КАК ОДНА ИЗ РАЗНОВИДНОСТЕЙ
КОМПЬЮТЕРНЫХ ТЕХНОЛОГИЙ
Канислямова Наргиза Наильевна
Азиатский международный университет Факультет социальных наук и техники
Студентка-магистрантка II курса
Annotation:
This article will discuss the concept of graphic clarity from the
point of view of computer technologies. The result of the development of computer
technologies in the field of education is explained. The importance of specialized
programs for working with graphic clarity is revealed. The key types of graphic
clarity are described. The concept of modern educational platforms is given.
Keywords:
graphical visualization, computer technology, graphics, diagram,
maps, animation, Moodle, Coursera, Khan Academy.
Современные компьютерные технологии играют ключевую роль в
различных сферах деятельности человека, включая образование, науку, бизнес
и повседневную жизнь. Одной из важнейших разновидностей этих технологий
является графическая наглядность, которая помогает пользователям
эффективно воспринимать, анализировать и передавать информацию.
Графическая наглядность включает визуализацию данных, создание графиков,
диаграмм, инфографики и других форм представления данных, что упрощает
процесс работы с информацией
41
. В данном параграфе будет рассмотрена роль
графической наглядности, её основные компоненты и применение в различных
областях.
Графическая наглядность – это способ представления информации с
использованием графических элементов: изображений, диаграмм, графиков,
карт, анимации и других визуальных инструментов
42
. Её цель – облегчить
восприятие и понимание сложных данных. В основе графической наглядности
лежит принцип визуальной коммуникации, согласно которому визуальные
элементы могут быстрее и эффективнее доносить информацию, чем текстовые
или числовые данные.
41
Нечепоренко Л. С. Схематические наглядные пособия и методика их применения: Автореф. дис. … канд. пед.
наук. – Киев, 1968. – С. 12.
42
Ware C. Information Visualization: Perception for Design. Morgan Kaufmann. – England, 2013.
213
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Развитие компьютерных технологий привело к появлению разнообразных
средств для создания графической наглядности, таких как специализированные
программы для обработки данных:
1.
Microsoft Excel (также иногда называется Microsoft Office Excel) –
программа для работы с электронными таблицами, созданная корпорацией
Microsoft Windows, Windows NT и Mac OS, а также Android, iOS и Windows
Phone
2.
Tableau – программное обеспечение для интерактивной бизнес-
аналитики и визуализации данных. Оно помогает провести глубокий анализ
большого количества информации и представить результаты в удобной и
интуитивно понятной форме.
3.
Power BI – это коллекция программных служб, приложений и
соединителей, которые взаимодействуют друг с другом, чтобы превратить
разрозненные источники данных в согласованные, визуально иммерсивные и
интерактивные аналитические данные
43
.
Так же программные пакеты для построения графики:
1.
Adobe – американская компания, разработчик программного
обеспечения, составляющие которого облегчают работу с визуализацией
(Adobe Photoshop, Adobe Illustrator, Adobe Acrobat Pro, Adobe InDesign, Adobe
Premiere Pro, Adobe After Effects и т.д.)
2.
AutoCAD – программный комплекс для создания чертежей и
проектирования в Mac OS и Windows. Функционал Autodesk AutoCAD
позволяет проектировать различные элементы и объекты в 2D и 3D.
Пользователи могут создавать собственные производственные чертежи,
реалистичные изображения моделей, применяя к ним цвета и текстуры
44.
Они дают возможность пользователям создавать точные и сложные
визуальные модели, которые можно легко интерпретировать.
К ключевым видам графической наглядности относятся:
Диаграммы – это графическое изображение, которое показывает
соотношение каких-либо величин. График — это наглядное представление
зависимости одной величины от другой. Они используются для представления
количественных данных и позволяют наглядно сравнивать различные
43
Дорофеева Е.Н. Педагогические условия графического образования младших школьников: автореф. дис. …
канд. пед. наук. – Уфа, 1998. – С. 15-16.
44
Tufte E.R. The Visual Display of Quantitative Information. – USA: Graphics Press. 2001.
214
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
показатели. Примеры: линейные графики, столбчатые диаграммы, круговые
диаграммы.
Инфографика (от лат. informatio — преподношение, разъяснение,
изложение; и др.-греч. γραφικός — письменный, от γράφω — пишу) — это
графический способ подачи информации и данных, целью которого является
ясная визуализация сложной информации. Одна из форм графического и
коммуникационного дизайна
45
. Спектр её применения огромен: география,
журналистика, образование, статистика, технические тексты. Инфографика
способна не только организовать большие объёмы информации, но и наглядно
показывать соотношение предметов и фактов во времени и пространстве, а
также демонстрировать тенденции развития информационных прецедентов.
Этот формат комбинирует текст и визуальные элементы для передачи сложной
информации в упрощённом виде. Инфографика особенно полезна в медиа и
образовании для быстрого донесения фактов и статистики.
Картографические визуализации – это процесс превращения
абстрактной информации в понятную и упорядоченную форму, которая
позволяет легче и эффективнее усваивать и запоминать предоставленные
данные
46
. Используя картографическую визуализацию, можно создать
наглядные и понятные схемы, графики, диаграммы и карты, которые помогают
проанализировать данные и выделить важную информацию.
Карты часто используются для отображения географически
распределённых
данных,
таких
как
демографические
показатели,
эпидемиологические карты или логистические пути.
3D-моделирование – это построение модели объекта в трехмерном
пространстве. Данный способ представления объектов начал применяться в
1960-х годах, когда этим занимались специалисты компьютерной инженерии.
Современные технологии 3D-моделирования позволяют конструировать
сложные и объемные модели, проводить тестирование и вносить в них
изменения на различных уровнях. Трёхмерные модели применяются в науке,
медицине, инженерии и архитектуре для представления сложных объектов и
процессов. Благодаря компьютерным технологиям можно не только
визуализировать объекты, но и взаимодействовать с ними.
45
Орлов П.А. Инфографика и программирование / П.А. Орлов; вступ. ст. В.В. Лаптева. – С.-Пб.: Эйдос, 2013. –
С. 23.
46
Берлянт А.М. Картография: Учеб. для вузов / А.М. Берлянт; МГУ им. М.В. Ломоносова. 3-е изд., доп. – М.:
Университет, 2011. – 447 с
215
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Анимация (animātiō с лат. — «одушевление, оживление») или
мультипликация (multiplicatio с лат. — «умножение, увеличение, возрастание,
размножение») — технические приёмы создания иллюзии движущихся
изображений (движения и/или изменения формы объектов — морфинга) с
помощью
последовательности
неподвижных
изображений
(кадров),
сменяющих друг друга с большой частотой (от 12 кадров в секунду для
рисованной анимации до 30 кадров в секунду для компьютерной).
Видеографика – это особый вид графического дизайна, где статичные
изображения, текст и анимация объединяются, чтобы создавать динамичный,
эмоциональный
и
запоминающийся
контент.
Анимация
позволяет
демонстрировать динамические процессы, такие как изменение состояния
системы во времени. Этот вид графической наглядности широко используется в
образовательных и научных целях
47
.
Графическая наглядность имеет ряд преимуществ по сравнению с
традиционными текстовыми и числовыми способами представления данных. К
примеру, быстрое восприятие информации, благодаря визуализации.
Человеческий мозг лучше воспринимает визуальные образы, чем сухой текст.
Графические элементы позволяют быстро оценить ситуацию или
интерпретировать данные. Также преимуществом является упрощение сложных
концепций, то есть визуализация помогает разбить сложные концепции на
простые, легко воспринимаемые части. Можно считать преимуществом и
лёгкость сравнения данных. Например, графики и диаграммы позволяют
наглядно сравнивать данные, выявлять тенденции и аномалии. Также
преимуществом является привлечение внимания. Графические материалы
способны привлечь внимание аудитории и повысить интерес к представляемой
информации
48
.
Графическая наглядность находит применение во многих сферах:
Наука и образование. В образовательных процессах активно
используются визуальные материалы для объяснения сложных тем. Учебники,
электронные учебные пособия и интерактивные платформы включают
диаграммы, карты и модели для облегчения восприятия материалов.
Бизнес и аналитика. В бизнесе визуализация данных помогает принимать
решения, основываясь на аналитике. Графические отчёты и дашборды (панели
47
Few S. Now You See It: Simple Visualization Techniques for Quantitative Analysis. – New York: Analytics Press,
2009.
48
Mc Candless D. Knowledge Is Beautiful: Visualizing Information. – England: Harper Collins, 2012.
216
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
управления) позволяют отслеживать ключевые показатели эффективности
(KPI) и прогнозировать результаты.
Медицина. В медицинских исследованиях и практике визуализация
играет решающую роль. Например, МРТ-сканеры и другие визуальные
технологии позволяют врачам оценивать внутренние структуры организма и
принимать информированные решения о лечении.
Маркетинг и реклама. Графическая наглядность широко используется в
маркетинговых кампаниях для привлечения внимания к продуктам и услугам,
улучшения коммуникации с потребителями и повышения узнаваемости
бренда
49
.
Современные технологии для создания графической наглядности
продолжают развиваться. Искусственный интеллект и машинное обучение
помогают автоматизировать создание визуализаций и их интерпретацию.
Например, алгоритмы могут автоматически анализировать большие объёмы
данных и генерировать визуализации, отражающие ключевые тенденции.
Виртуальная и дополненная реальность открывают новые возможности для
интерактивной графической наглядности.
Графическая наглядность является важным компонентом компьютерных
технологий, способствующим повышению эффективности передачи и
восприятия информации. Её применение охватывает множество сфер, от науки
и образования до бизнеса и медицины. Современные технологии, включая
искусственный интеллект, продолжают расширять возможности графической
наглядности, делая её всё более мощным инструментом для решения сложных
задач.
Интеграция компьютерных технологий в образовательный процесс
является одной из ключевых тенденций современной педагогики. Они
трансформируют традиционные подходы к обучению, делая его более
интерактивным, персонализированным и доступным
50
.
Компьютерные
технологии позволяют существенно расширить спектр дидактических средств,
включая электронные учебники, интерактивные задания, виртуальные
лаборатории и обучающие платформы. Одним из значительных преимуществ
их применения является возможность адаптивного обучения, при котором
49
Bertin, J. Semiology of Graphics: Diagrams, Networks, Maps. – USA: University of Wisconsin Press, 1983.
50
Любичева Е.В. Лингвокультурологический и личностный подход к обучению русскому языку и роль
персонального компьютера в гуманитарном образовании: Автореф. дис. … доктора пед. наук. – СПб, 2021. – С.
17.
217
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
содержание и темп учебных материалов подстраиваются под индивидуальные
потребности учащегося.
Кроме того, компьютерные технологии способствуют развитию цифровой
грамотности — одной из важнейших компетенций XXI века. Ученики
приобретают навыки поиска, анализа и обработки информации, что играет
ключевую роль в их профессиональной и личной жизни
51
. Использование
мультимедийных ресурсов, таких как видео-уроки, презентации и симуляции,
обеспечивает наглядность, что особенно важно для сложных и абстрактных
дисциплин.
Однако успешная интеграция компьютерных технологий требует не только
технической оснащённости учебных заведений, но и методической подготовки
педагогов. Отсутствие навыков работы с программным обеспечением, низкая
цифровая культура и ограниченные ресурсы могут стать препятствиями на пути
их эффективного использования. Несмотря на это, компьютерные технологии
продолжают активно внедряться, повышая доступность и качество
образования, особенно в условиях дистанционного и смешанного форматов
обучения.
Интеграция компьютерных технологий в образовательный процесс стала
неотъемлемой частью современной педагогической практики, трансформируя
подходы к обучению и расширяя возможности преподавания. Компьютерные
технологии предоставляют широкий спектр инструментов, которые помогают
реализовывать принципы наглядности, доступности и интерактивности.
Одним из ключевых преимуществ использования компьютерных
технологий является их способность адаптироваться к индивидуальным
потребностям учащихся. Адаптивные образовательные платформы, такие как:
1.
Moodle – система управления образовательными электронными
курсами (электронное обучение), также известная как система управления
обучением Moodle или виртуальная обучающая среда Moodle
52
. Является
аббревиатурой от англ. Modular Object-Oriented Dynamic Learning Environment
(модульная объектно-ориентированная динамическая обучающая среда).
Представляет собой свободное (распространяющееся по лицензии GNU GPL)
51
Ахмеджанова С.Д. РУССКИЙ И УЗБЕКСКИЙ ЯЗЫКИ В СОПОСТАВИТЕЛЬНОМ АСПЕКТЕ
//Ответственный редактор. – 2023. – С. 37.
52
Писарев А.В. Возможности образовательной платформы Moodle в обучении информационным технологиям //
Artium Magister. 2012. № 13. – С. 257.
218
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
веб-приложение, предоставляющее возможность создавать сайты для онлайн-
обучения.
2.
Coursera – проект в сфере массового онлайн-образования,
основанный профессорами информатики Стэнфордского университета Эндрю
Ыном и Дафной Коллер. В его рамках существует проект по публикации
образовательных материалов в интернете в виде набора онлайн-курсов
53
.
Проект сотрудничает с университетами, которые публикуют и ведут в системе
курсы по различным отраслям знаний. Слушатели проходят курсы, общаются с
сокурсниками, сдают тесты и экзамены непосредственно на сайте Coursera,
также распространяется официальное мобильное приложение для iPhone и
Android.
3.
Khan
Academy
или Академия Хана – некоммерческая
образовательная организация, созданная в 2008 году выпускником MIT и
Гарварда Салманом Ханом
. Лекции предоставлены на английском языке,
действует проект по переводу лекций на другие языки, поддерживаемый
волонтёрами.
Данные платформы позволяют организовать процесс обучения в
соответствии с уровнем подготовки, стилем восприятия и темпом работы
каждого ученика. Интерактивные задания, виртуальные лаборатории и
мультимедийные материалы делают процесс изучения предметов более
увлекательным и эффективным.
Дистанционные и смешанные форматы обучения, ставшие особенно
актуальными в последние годы, активно используют компьютерные технологии
для организации учебного процесса. Видеоконференции, платформы для
обмена материалами и выполнения заданий, такие как Microsoft Teams или
Google
Classroom,
обеспечивают возможность взаимодействия между
преподавателями и учащимися независимо от их местонахождения.
Кроме того, компьютерные технологии способствуют формированию
цифровой грамотности — одной из ключевых компетенций XXI века.
Учащиеся учатся работать с информацией: искать, анализировать,
структурировать и представлять её с помощью современных инструментов.
Однако использование компьютерных технологий в образовании связано и
с определёнными вызовами. Среди них — необходимость технической
53
Там же, – с. 258.
54
Писарев А.В. Возможности образовательной платформы Moodle в обучении информационным технологиям //
Artium Magister. 2012. № 13. – С. 259.
219
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
оснащённости учебных заведений, методическая подготовка педагогов и
обеспечение информационной безопасности. Преодоление этих трудностей
требует комплексного подхода и инвестиций в инфраструктуру и обучение
кадров.
Таким
образом,
компьютерные
технологии
являются
мощным
инструментом, который расширяет границы образовательного процесса, делая
его более гибким, доступным и эффективным. Их дальнейшее развитие и
интеграция в образовательную практику открывают перспективы для
повышения качества обучения и формирования компетенций, необходимых в
современном обществе.
Список использованных источников:
1.
Bertin, J. Semiology of Graphics: Diagrams, Networks, Maps. – USA:
University of Wisconsin Press, 1983.
2.
Few S. Now You See It: Simple Visualization Techniques for
Quantitative Analysis. – New York: Analytics Press, 2009.
3.
Mc Candless D. Knowledge Is Beautiful: Visualizing Information. –
England: Harper Collins, 2012.
4.
Tufte E.R. The Visual Display of Quantitative Information. – USA:
Graphics Press. 2001.
5.
Ware C. Information Visualization: Perception for Design. Morgan
Kaufmann. – England, 2013.
6.
Берлянт А.М. Картография: Учеб. для вузов / А.М. Берлянт; МГУ
им. М.В. Ломоносова. 3-е изд., доп. – М.: Университет, 2011. – 447 с
7.
Дорофеева Е.Н. Педагогические условия графического образования
младших школьников: автореф. дис. … канд. пед. наук. – Уфа, 1998. – С. 15-16.
8.
Любичева Е.В. Лингвокультурологический и личностный подход к
обучению русскому языку и роль персонального компьютера в гуманитарном
образовании: Автореф. дис. … доктора пед. наук. – СПб, 2021. – С. 17.
9.
Нечепоренко Л. С. Схематические наглядные пособия и методика
их применения: Автореф. дис. … канд. пед. наук. – Киев, 1968. – С. 12.
10.
Орлов П.А. Инфографика и программирование / П.А. Орлов; вступ.
ст. В.В. Лаптева. – С.-Пб.: Эйдос, 2013. – С. 23.
11.
Писарев А.В. Возможности образовательной платформы Moodle в
обучении информационным технологиям // Artium Magister. 2012. № 13. – С.
257.
12.
Ахмеджанова С. Д. РУССКИЙ И УЗБЕКСКИЙ ЯЗЫКИ В
СОПОСТАВИТЕЛЬНОМ АСПЕКТЕ //Ответственный редактор. – 2023. – С. 37.
220
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
YAQINLASHUVCHI KETMA-KETLIKLAR VA ULARNING XOSSALARI
G’aniyeva Charos
O’zbekiston Milliy Universiteti Jizzax filiali Amaliy matematika yo’nalishi talabasi
@charosganiyeva10gmail.com
Annotatsiya:
Matematik analizda ketma-ketliklar va ularning limitlarga
yaqinlashishi muhim ahamiyatga ega tushunchalar hisoblanadi. Ketma-ketliklarning
limitga yaqinlashishi, ya'ni yaqinlashuvchi ketma-ketliklar, ko'plab ilmiy va amaliy
sohalarda asosiy rol o'ynaydi. Masalan, fizikada va muhandislikda tizimlar va
jarayonlarning vaqt bo'yicha o'zgarishini o'rganishda, iqtisodiyotda esa, turli iqtisodiy
o'zgaruvchilarni tahlil qilishda yaqinlashuvchi ketma-ketliklar ishlatiladi. Ketma-
ketliklar — bu bir nechta sonlardan tashkil topgan tartiblangan to'plamlar bo'lib, har
bir keyingi element oldingisiga bog'liq ravishda beriladi. Ketma-ketliklarning limitga
yaqinlashishi, ya'ni ularning qiymatlari biror aniq songa qarab yaqinlashishini
aniqlash uchun matematik vositalar kerak bo'ladi. Ushbu maqolada, yaqinlashuvchi
ketma-ketliklarning xossalari, limitlarni topishning turli usullari va matematik
formulalar bilan tanishamiz.
Kalit so’zlar:
yaqinlashuvchi ketma-ketlik, limit, konvergent ketma-ketlik,
divergent ketma-ketlik, cheksiz ketma-ketlik, ε-N ta’rif, analiz, matematik asoslash.
Аннотация:
В математическом анализе последовательности и их
стремление к пределу являются важными понятиями. Сходимость
последовательностей, то есть сходящиеся последовательности, играют
ключевую роль во многих научных и прикладных областях. Например, в
физике и инженерии они используются для изучения изменений систем и
процессов во времени, а в экономике — для анализа различных экономических
переменных. Последовательности — это упорядоченные множества чисел,
каждое из которых задается в зависимости от предыдущего. Чтобы определить,
сходится ли последовательность к какому-либо определенному числу,
необходимы математические инструменты. В данной статье мы рассмотрим
свойства сходящихся последовательностей, различные методы нахождения
пределов и познакомимся с математическими формулами, связанными с этой
темой.
Ключевое слово:
сходящаяся последовательность, предел, конвергентная
последовательность,
расходящаяся
последовательность,
бесконечная
221
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
последовательность, определение через ε-N, анализ, математическое
обоснование.
Ketma-ketlikning limitga yaqinlashishi.Ketma-ketlik
limitga yaqinlashadi,
agar uning har bir elementi, n cheksiz kattalashgan sari, biror qiymatga yaqinlashadi.
Matematik jihatdan, agar
ketma-ketlik bo'lsa va L limit bo'lsa, quyidagi
tenglama to'g'ri bo'ladi:
Bu tenglama shuni anglatadiki, agar n juda katta bo'lsa,
qiymati L ga
yaqinlashadi. Agar bu shart bajarilsa, ketma-ketlikning limitiga yaqinlashishi
haqidagi fikr to'g'ri bo'ladi.
Yaqinlashuv shartlari : Yaqinlashuvchi ketma-ketliklarning konvergentsiyasini
aniqlash uchun ba'zi muhim shartlar mavjud:
a) cheklangan ketma-ketlik.Ketma-ketlik
cheklangan bo'lsa, ya'ni
|
|
(bu yerda M — musbat son), u holda
limitga yaqinlashishi mumkin.
b) monotonlik sharti : Agar ketma-ketlik monoton bo'lsa, ya'ni har bir keyingi
element oldingisidan katta yoki kichik bo'lsa, va u cheklangan bo'lsa, limitga ega
bo’ladi. Monoton o'suvchi va monoton kamayuvchi ketma-ketliklar limitga ega
bo’ladi, agar ular cheklangan bo'lsa.
c)
Koshi ketma-ketligi: Ketma-ketlik Koshi ketma-ketligi deb ataladi,
, N
uchun
|
|
bo'lsa,
Koshi ketma-ketliklari har doim limitga
yaqinlashadi, va ular cheklangan bo'ladi.
Yaqinlashuvchi ketma-ketlik xossalari : Yaqinlashuvchi ketma-ketliklarning
limitlari turli matematik operatsiyalar orqali hisoblanishi mumkin. Quyidagi asosiy
xossalar ketma-ketliklarning limitlariga tegishli:
a) Yig'indi
Agar
=
va
=
u holda :
(
)
=
Bu xossa ketma-ketliklarning yig'indisi uchun amal qiladi.
b) Ko'paytma
Agar
=
va
=
u holda :
(
)
=
c) Bo'linma
Agar
=
va
=
va
u holda :
(
)
=
222
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Bu xossa ketma-ketliklarning bo'linmasi uchun amal qiladi
d) Ko'payishning cheklanishi:
Agar
=
va
= 0 u holda :
(
)
=0
Bu xossa ketma-ketliklarning ko'paymasining nolga yaqinlashishi holatidir.
Misollar
Misol :
=
ketma -ketligi
Ketma-ketlikni yechish:
=
= 0
Bu yerda, n cheksiz kattalashganda
qiymati 0 ga yaqinlashadi.
Misol :
ketma-ketligi
Ketma-ketlikni yechish:
Bu yerda, ketma-ketlikni oddiylashtirib, limitni topishimiz mumkin:
va
Misol :
=
ketma-ketligi
Ketma-ketlikni yechish:
(
)
Xulosa qilib aytganda yaqinlashuvchi ketma-ketliklar matematik analizning
asosiy tushunchalaridan biridir. Ular cheklangan va monoton ketma-ketliklar bo'lishi
mumkin, hamda ko'plab matematik amallar orqali limitga yaqinlashadi. Ketma-
ketliklarning limitlariga oid xossalar, yig'indi, ko'paytma va bo'linmalar kabi
operatsiyalarni amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi.Yaqinlashuvchi ketma-ketliklar
bizga cheksiz jarayonlarning ham aniq qiymatga intilishini ko’rsatadi. Ketma -
ketliklar
funksiyalarning
uzluksizligi,
differensiallanuvchanligi
va
integrallanuvchanligini aniqlashda ishlatiladi Fizika, iqtisodiyot, muhandislik va
boshqa sohalarda ko’plab modellarda cheksiz jarayonlarni ko’rishimiz mumkin.
Yaqinlashuvchi ketma-ketliklarga oid misollar ishlaganda albatta uning xossalaridan
to’g’ri foydalanishimiz zarur.
223
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Foydalanilgan Adabiyotlar:
1.
Rudin, W. (1976). Principles of Mathematical Analysis (3rd ed.).
McGraw-Hill.
2.
Apostol, T. M. (1974). Mathematical Analysis (2nd ed.). Addison-
Wesley.
3.
Knopp, K. (1990). Theory of Functions (2nd ed.). Dover Publications.
4.
Courant, R., & John, F. (1999). Introduction to Calculus and Analysis,
Vol. 1. Springer.
5.
Stewart, J. (2015). Calculus: Early Transcendentals (8th ed.). Cengage
Learning.
6.
Spivak, M. (2008). Calculus (4th ed.). Publish or Perish, Inc.
7.
Rudin, W. (2008). Real and Complex Analysis (3rd ed.). McGraw-Hill.
8.
Lang, S. (2002). Real Analysis (3rd ed.). Springer.
9.
Pugh, C. C. (2002). Real Mathematical Analysis. Springer.
10.
Folland, G. B. (1999). Real Analysis: Modern Techniques and Their
Applications (2nd ed.). Wiley.
11.
Hille, E., & Phillips, R. S. (1957). Functional Analysis and Semi-
Groups. American Mathematical Society.
12.
Zorich, V. A. (2004). Mathematical Analysis I. Springer.
13.
Lebesgue, H. (1964). Leçons sur l'intégration et la recherche des
fonctions primitives. Gauthier-Villars.
14.
Simon, B. (2005). Real Analysis: A Comprehensive Course in Analysis,
Part 1. American Mathematical Society.
15.
Bressoud, D. M. (1999). A Radical Approach to Real Analysis.
Mathematical Association of America.
224
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
AZIZ QAYUMOVNING NAVOIY VA BOBURGA BAG’ISHLANGAN
ASARLARIDA MATNSHUNOSLIKDAGI ILMIY YONDASHUVLAR
Bekmurodova Taxmina
Termiz davlat universiteti Adabiyotshunoslik yo'nalishi : o'zbek adabiyoti 2-kurs
magistranti
Annotatsiya: Ushbu maqolada akademik Aziz Qayumovning o‘zbek
adabiyotshunosligidagi matnshunoslik tamoyillari tahlil qilinadi. Xususan, uning
“Ishq vodiysi chechaklari” (1985) va “Farhod va Shirin sirlari” (1979) nomli
monografiyalari Alisher Navoiy asarlarini badiiy-estetik va falsafiy jihatdan tahlil
qilishda yangi metodologik yondashuv namunasi sifatida baholanadi. Qayumov bu
asarlarda so‘z tushunchasini markaziy nuqtaga olib chiqadi, qahramon obrazlari
orqali insoniy kechinmalar va ijtimoiy masalalarni sharhlaydi, matn va muallif
shaxsiyati o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ilmiy asosda ochib beradi. Shuningdek,
“Zahiriddin Muhammad Bobur (Shoir hayoti va ijodi to‘g‘risida ayrim lavhalar)”
(2008) risolasida Boburning “Boburnoma”si asosida tarixiy-biografik va badiiy-
psixologik rekonstruksiya metodi orqali shoirning ruhiy olami va estetik tafakkurini
tahlil qiladi. Mazkur maqolada Aziz Qayumov ilmiy maktabining asosiy xususiyatlari
— konsepsiyaviy tahlil, shaxs va matn dialektikasi, poetik tafsir va tarixiylik
uyg‘unligi keng yoritiladi.
Kalit so‘zlar :
Aziz Qayumov, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur,
o‘zbek matnshunosligi, badiiy-estetik tahlil, konsepsiyaviy yondashuv, muallif
shaxsiyati, tarixiy-biografik metod, poetik tafsir, ilmiy maktab.
Ключевые слова:
Азиз Каюмов, Алишер Навои, Захириддин Мухаммад
Бабур,
узбекская
текстология,
художественно-эстетический
анализ,
концептуальный подход, личность автора, историко-биографический метод,
поэтическая интерпретация, научная школа.
Keywords:
Aziz Qayumov, Alisher Navoi, Zahiriddin Muhammad Babur,
Uzbek textology, artistic-aesthetic analysis, conceptual approach, author’s identity,
historical-biographical method, poetic interpretation, scientific school.
Aziz Qayumovning “Ishq vodiysi chechaklari” asari.
Aziz Qayumovning
1985 yilda chop etilgan
"Ishq vodiysi chechaklari"
nomli kitobi nafaqat Alisher
Navoiy ijodini badiiy–estetik tahlil qilish, balki
klassik matnlarni zamonaviy ilmiy
tamoyillar asosida sharhlashga bo‘lgan birinchi yirik tajribalaridan biridir
. Bu
225
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
asar olim ilmiy maktabining matnshunoslikdagi metodologik tamoyillarini yaqqol aks
ettiradi.
Aziz
Qayumov Navoiyning "Layli va Majnun" dostonidagi
sakkiz boblik
boshlang‘ich qismini
tahlil qilarkan, ularning an’anaviy diniy–axloqiy mazmundan
tashqari,
ijtimoiy va tafakkuriy mazmunini
ochib beradi. U “yaratuvchi va rasul
taʻrifi”dan so‘ng,
badiiy ijod vakillarini sultonlardan ustun qo‘yilishini
Navoiyning dunyoqarashi va ma’naviy qadriyatlar tizimi sifatida – talqin etadi.
Kitobda "so‘z" tushunchasi atrofida yurgizilgan mulohazalar –
so’zning ruhiy,
falsafiy va badiiy mohiyati
haqida olimning yondashuvi o‘ta chuqur. U
so’zni
“ma’no tangalarini zarb qilinadigan zarbxona”
deb tasvirlaydi va Navoiyda bu
tushuncha qanday shakllanganini, Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Jomiy orqali qanday
boyiganini ko‘rsatadi.
Aziz Qayumov Qays va Layli obrazlarini an’anaviy ishqiy qahramonlar emas,
balki
ijtimoiy adolatsizlik, insoniy sevgi va ichki kechinmalar timsoli
sifatida
ochib beradi. Ayniqsa, Qaysning ishq daryosida “tentirashi” orqali muallif
shaxsiy
fojia bilan umumiy jamiyat fojiasini uyg‘unlashtiradi
.
Olim Navoiy asarlaridagi ba’zi motivlar, xususan “ishq vodiysi”, “muhabbat
dardi”, “musofirlik” kabi elementlar orqali
muallif shaxsi va ijodiy kechinmalari
ni
izlaydi. Bu bilan u
badiiy matn va muallif shaxsiyatini parallel o‘qish
usulini joriy
qiladi, bu esa zamonaviy matnshunoslikda muhim yondashuv hisoblanadi.
“Ishq vodiysi chechaklari” orqali Aziz Qayumov matnshunoslikka faqat faktik
ma’lumot yoki manba taqqoslash emas, balki
konsepsiyaviy tahlil
– ya’ni
matnning
ichki falsafasini tahlil qilish
usulini olib kirgan. Bu jihatdan, asar olim ilmiy
laboratoriyasining
mustaqil, integral, izchil va falsafiy yondashuvini
aks ettiradi.
Aziz Qayumovning “Farhod va Shirin sirlari” (1979) asari. Olimning ushbu
asari Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi “Farhod va Shirin” dostoniga bag‘ishlangan
bo‘lib, ilmiy–tahliliy, poetik va falsafiy yondashuvlarda yozilgan. Asarda dostonning
barcha asosiy boblari, xususan, muqaddimasi, qahramonlar tafsifi, mazmun–falsafasi
chuqur sharhlanadi.
Muqaddimada doston arabiy va o‘zbekcha baytlar bilan boshlanishi Xuroson
maktabi va Navoiyning ilmiy–diniy bilimlari asosida talqin qilinadi. “Ma’nolar
eshigi”, “so‘z kaliti”, “fitrat xazinasi” kabi obrazlar orqali so‘z san’ati, ilhom va ijod
erkinligining Navoiy tafakkuridagi o‘rni ochib beriladi.
Inson yaratilishi, uning qadri va irodasi haqidagi falsafiy mulohazalar orqali
Navoiyning tasavvufiy va insonga e’tiborli qarashlari yoritiladi. Inson taqdirining
226
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
yozilganligi va iroda erkinligi mavzulari poetik shaklda, ammo qat’iy ilmiy–falsafiy
asosda tahlil qilinadi.
Asarda Farhod, Shirin, Xisrav, Shoh, Shopur va boshqa personajlar haqida
muallif manba va matn asosida sharhlar beradi, ularning poetik obrazini, dramatik
roli va ijtimoiy–falsafiy yukini yoritadi. Qayumov Farhodni Navoiy timsolidagi ideal
oshiq sifatida talqin qiladi.
Ishq nafaqat shaxsiy his–tuyg‘u, balki ijodning asosiy manbai, ijtimoiy haqiqat
va komillik sari yetaklovchi kuch sifatida tahlil etiladi. Navoiyning o‘z qalbidagi
iztiroblari, ehtimoliy shaxsiy sarguzashtlari “Farhod” obrazi orqali badiiy aks
sadolanayotgani ilmiy asosda ko‘rsatiladi.
Navoiydan oldingi “Farhod va Shirin”ni yozgan mualliflar (Nizomiy, Xisrav
Dehlaviy) bilan taqqoslashlar orqali Navoiy ijodidagi yangi yondashuv, xalqparvarlik
va yangilanish ruhini aniqlaydi.
Qayumov Navoiy qahramonini podshoh emas, xalq odami — Farhod qilib
olganini o‘z davri uchun demokratik g‘oya sifatida ta’riflaydi. Asar o‘zbek
adabiyotidagi klassik dostonlarni zamonaviy metodlar bilan o‘rganish uchun yuksak
namunadir. Olimning tadqiqot uslubi — poetik analiz va tarixiy–madaniy kontekst
uyg‘unligida qurilgan bo‘lib, matnni chuqur tushunishga xizmat qiladi.
Aziz Qayumovning 1985 -yilda chop etilgan
"Ishq vodiysi chechaklari"
va
1979- yildagi
"Farhod va Shirin sirlari"
nomli kitoblari nafaqat Alisher Navoiy
ijodini badiiy-estetik tahlil qilish, balki
klassik matnlarni zamonaviy ilmiy
tamoyillar asosida sharhlashga bo‘lgan yirik tajribalari
hisoblanadi. Bu ikki asar
Qayumov ilmiy maktabining matnshunoslikdagi metodologik tamoyillarini yaqqol
aks ettiradi. "Ishq vodiysi chechaklari"da Qayumov Navoiyning "Layli va Majnun"
dostonidagi
sakkiz boblik boshlang‘ich qismini
tahlil qilib, diniy-axloqiy
mazmunni ijtimoiy va tafakkuriy mazmun bilan uyg‘unlashtiradi. Xuddi shunday,
"Farhod va Shirin sirlari" asarida ham muqaddima, na’t, munojot kabi qismlarning
badiiy-falsafiy talqini chuqur ochib beriladi.
Har ikki asarda "so‘z" tushunchasi markaziy nuqtada turadi. Qayumov so‘zni
ma’no yaratish vositasi, ijodiy qudrat ramzi sifatida sharhlaydi. "Farhod va Shirin
sirlari"da bu holat ayniqsa
qalam va yozuv obrazlari
orqali keng yoritiladi. So‘z va
ma’no orasidagi o‘xshatishlar tasavvufiy va falsafiy qarashlar bilan boyitilgan.
"Ishq vodiysi chechaklari"da Qays va Layli, "Farhod va Shirin sirlari"da esa
Farhod va Shirin obrazlari orqali insoniy muhabbat, fidoyilik, ichki iztirob va ijtimoiy
tengsizlik masalalari yoritiladi. Farhod obrazi orqali Qayumov Navoiyning
xalqparvarlik g‘oyasini
ilgari suradi.
227
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Aziz Qayumovning ikki asari bo‘yicha taqqoslovchi jadval
Asosiy mezonlar
“Ishq vodiysi chechaklari”
(1985)
“Farhod va Shirin sirlari”
(1979)
Tadqiq etilgan
doston
“Layli va Majnun”
“Farhod va Shirin”
Tahlil uslubi
Poetika + falsafa +
matnshunoslik
Matnshunoslik + tasavvuf +
ruhiy–falsafiy tahlil
Markaziy obrazlar
Qays va Layli
Farhod va Shirin
Asosiy muammo
Ishq va iztirob, sadoqat,
ma’naviy komillik
Ishq va taqdir, ruhiy iztirob,
insonning ichki fojiasi
Navoiyning ijodiy
shaxsi talqini
Qays orqali falsafiy shaxs
sifatida yoritiladi
Farhod orqali ruhiy iztirobdagi
inson sifatida ochiladi
Matnning asosiy
manbalari
Nizomiy, Xusrav, Jomiy
an’analari
Nizomiy, Xisrav Dehlaviy,
tasavvufiy maktab
Muqaddima tahlili
Sakkiz bobdan iborat kirish
qism poetik–falsafiy talqinda
Arabcha va o‘zbekcha baytlar
asosidagi murakkab tahlil
Tadqiqotning
o‘ziga xosligi
Ishqni ijtimoiy tengsizlikka
qarshi kuch sifatida ko‘rsatadi
Ishqni taqdiriy yozuv va
falsafiy iztirob nuqtai
nazaridan talqin qiladi
Matnshunoslik
metodikasi
Badiiy qatlam + semantik
yondashuv
Poetik tuzilma + avtoportret
motivlar + falsafiy konsepsiya
Ilmiy ahamiyati
Navoiyshunoslikka zamonaviy
poetik tahlil olib kiradi
Doston tahliliga ruhiy–falsafiy
qatlamni qo‘shadi
228
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Aziz Qayumov har ikki asarda Navoiyning shaxsiy kechinmalari, ijodiy ilhomi
va ruhiy holatini izchil izlaydi. "Farhod va Shirin sirlari"da bu ayniqsa
VIII bobdagi
sevgi iztiroblari
tahlilida yaqqol ko‘rinadi. Qayumov bu bobni Navoiyning chin
dardli izhorlari deb baholaydi.
Bu ikki asarda Qayumov faktografik ma’lumotlar bilan cheklanib qolmay,
matnning ichki falsafiy qatlamlarini
ochishga intiladi. "Farhod va Shirin sirlari"
asarida poetik tuzilma, dostonning tarkibiy qismlari, qahramonlar tizimi, muqaddima
va yakuniy bobi izchil ilmiy asosda sharhlanadi. Bu yondashuv
matnshunoslikda
yangi bosqichni
boshlab bergan deyish mumkin.
Mazkur tahlil Aziz Qayumov ilmiy maktabining matnshunoslikdagi yutuqlarini
aniqlashga yordam beradi. "Ishq vodiysi chechaklari" va "Farhod va Shirin sirlari"
asarlari Qayumovning ilmiy laboratoriyasida yaratilgan yirik tadqiqotlar bo‘lib, ular
o‘zbek adabiyotshunosligida klassik matnlarni tahlil qilishda
zamonaviy yondashuv,
badiiy–falsafiy talqin va konsepsiyaviy qarashlarning
mujassam namunasi
hisoblanadi.
"Zahiriddin Muhammad Bobur (Shoir hayoti va ijodi to‘g‘risida ayrim
lavhalar)" nomli asari. Aziz Qayumov o‘zbek adabiyotshunosligida o‘ziga xos ilmiy
maktab va tahliliy uslubga asos solgan olimlardan biridir. Uning ilmiy-ma’rifiy
faoliyatida tarixiy shaxslar hayoti va ijodini o‘rganishga alohida e’tibor berilgan.
Xususan, 2008–yilda chop etilgan "Zahiriddin Muhammad Bobur (Shoir hayoti va
ijodi to‘g‘risida ayrim lavhalar)" nomli asari matnshunoslikda yangi bir yo‘nalish –
badiiy-biografik rekonstruksiya metodining amaliy namunasi sifatida e’tirof etilishi
mumkin.
Ushbu risolada muallif asosiy manba sifatida "Boburnoma" asariga tayanadi,
lekin uni oddiy sharhlash yoki faktlar ketma-ketligini hikoya qilishdan ko‘ra, badiiy
va psixologik tafsirga urg‘u beradi. Risoladagi ko‘plab sahnalar, jumladan,
Boburning ilk she’riy mashqlari, sevgida kuyinishlari, siyosiy sargardonliklari
muallif tomonidan xayoliy, ammo tarixiy haqiqatga yaqin shaklda tasvirlanadi. Bu
holat Qayumov yondashuvida tarix va adabiyot, tarixiylik va poetiklik uyg‘unligini
ko‘rsatadi.
Aziz Qayumovning boshqa asarlari, masalan, " Maxmur" yoki "Beruniy va
adabiyot" singari ishlanmalarida ham xuddi shu metodologik yondashuv kuzatiladi. U
har bir tarixiy obrazni badiiy kechinmalar, ruhiy tafakkur va davr kontekstida tahlil
etishga harakat qiladi. Bu jihatdan olim o‘zbek adabiyotshunosligiga shaxs va
matnning o‘zaro dialektik bog‘liqligi asosida yondashish an’anasini olib kirgan
deyish mumkin.
229
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
"Zahiriddin Muhammad Bobur" risolasida Qayumov Boburning ilk g‘azallarini,
ruboiylarini faqat poetik tahlil qilish bilangina kifoyalanmay, ularni yozilish
zamiridagi ruhiy holatlar, tarixiy sharoit va mualliflik pozitsiyasi orqali tahlil etadi.
Masalan, "Ortuqsan" radifli g‘azal yoki “Buloq boshida” deb nomlangan bobda
yozilgan she‘rlarning sharhi orqali shoir ruhiyatini, umidsizlik va izlanish orasidagi
ichki ziddiyatni ko‘rsatadi. Bu tahlil usuli matnshunoslikda faqat tashqi shakl va
mazmun bilan cheklanmay, balki poetik ong, estetik qiyofa va muallifning ruhiy
olamini anglashga yo‘naltirilgan yondashuvning namunasi hisoblanadi.
Aziz Qayumov o‘z ilmiy laboratoriyasida tarixiy–biografik, badiiy–psixologik
va estetik-falsafiy yondashuvlarni birlashtiradi. U tarixiy shaxslarni matndagi
obrazlar orqali qayta tiklaydi, shoir ijodini esa tarixiylik va zamonaviylik nuqtayi
nazaridan baholaydi. Natijada, Bobur shaxsi faqat tarixiy yoki adabiy emas, balki
ma’naviy–ruhiy fenomen sifatida tahlil qilinadi.
Aziz Qayumov ushbu risolada Boburning mashhur asari “Boburnoma”ga
asoslangan holda, uning bolalik davri, siyosiy hayoti, ilk hukmronlik yillari, adabiy
mashgʻulotlari, yurishlari, yurtdan chiqib ketishi va Hindistonda imperiya asos
solishgacha boʻlgan faoliyatini o‘ziga xos tahlil qiladi.
Risola Bobur hayotidagi muhim lahzalarni xayoliy va badiiy uslubda ifodalaydi.
Muallif o‘zining tasavvuridan foydalangan boʻlsa-da, Bobur hayoti voqealari tarixiy
manbalarga asoslanadi. Olim asarga badiiy ruh bergan. Masalan, Boburning
yoshlikdagi sarguzashtlari, sevgi iztiroblari, she’riy mashqlari, she’rga boʻlgan
ishtiyoqi jonli tasvirlar orqali beriladi. Boburning ilk she’rlaridan namunalar, ularning
qanday ruhiy holatda yozilgani hikoya qilinadi. Masalan, “Ortuqsan” radifli gʻazali
va ilk yozgan ruboiylari.
Boburning Samarqand, Andijon, Farg‘ona, Qandahor, Hindistondagi yurishlari
va siyosiy kurashlari batafsil tasvirlanadi. Shuningdek, Shayboniyxon, Ahmad
Tanbal, va boshqa tarixiy shaxslar bilan boʻlgan murosalar va toʻqnashuvlar ham oʻz
aksini topgan.
Asarda hayot, taqdir, insoniylik, muhabbat, vatan sogʻinchi, shoirning ruhiy
kechinmalari haqida chuqur mulohazalar yuritilgan. Masalan, “Buloq boshida”
bobida Boburning hayotiy falsafasi she’rda jamlanadi: “Olamni mardlik va zo‘rlik
bilan oldik, lekin o‘zimiz bilan go‘rga olib ketolmadik.”
55
Aziz Qayumovning mazkur risolasi o‘zbek mumtoz adabiyotining yirik vakili
Zahiriddin Muhammad Bobur
hayoti va ijodini
"Boburnoma"
asosida tahlil
Қаюмов А. Заҳириддин Муҳаммад Бобур (Шоир ҳаёти ва ижоди тўғрисида айрим лавҳалар). Т:. – Фан. 2008, 16-
бет
230
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
qilishga qaratilgan. Asarda Boburning o‘z asarlaridan tashqari tarixiy shaxslar,
zamondoshlar (A. Tanbal, Shayboniy, Sulton Ahmad Mirzo va boshqalar) haqidagi
manbalardan foydalanilgan.
Olim Bobur obrazini faqat tarixiy emas,
shoir, sarkarda, murakkab ruhiy
kechinmalar egasi sifatida
ko‘rsatadi.
Asar
ilmiy dalillarga
asoslangan holda yozilgan bo‘lsa-da, u
badiiy-
publitsistik yondashuv
bilan sug‘orilgan. Bu esa o‘quvchi ongida Bobur shaxsini
jonli, ruhiy kechinmalari bilan yashayotgan shaxs
sifatida gavdalantiradi.
Masalan, Boburning Farg‘onani tark etishi, Samarqandni zabt etishi, sevgidagi
iztiroblari va ilk g‘azallarining paydo bo‘lishi aniq tarixiy kontekstda
psixologik
tahlil
bilan boyitilgan.
Aziz Qayumov Boburni faqatgina buyuk sarkarda yoki davlat arbobi emas, balki
insoniy fazilatlari, she’riyatga muhabbati, nozik qalbi
bilan tasvirlaydi. Bu esa u
haqidagi tarixiy–siyosiy yondashuvlarga
insoniy-falsafiy ko‘lam
qo‘shadi. Masalan,
Boburning o‘z dardini bayon qilgan ruboiylari shoirning
ruhiy olami
ni chuqur
ko‘rsatadi.
Aziz Qayumov o‘z tadqiqot uslubida
badiiy tasvir elementlari
dan keng
foydalangan. Diologlar, dramatik holatlar, muhit manzaralari orqali tarixiy voqealar
badiiy effekt bilan jonlantiriladi.
Masalan, iftor kechalaridagi suhbatlar, Buloq
boshidagi tafakkur, sevgi iztiroblari voqealari nafaqat informatsion, balki
tasviriy,
emotsional
jihatdan kuchli ta’sir uyg‘otadi.
Olim ayrim boblarda
hayot falsafasi, umr, vatansizlik, taqdir
, insoniy
qadriyatlar haqida
muloqot ohangida
fikr yuritadi. Bu esa risolani
faqat tarixiy
emas, ma’naviy–falsafiy darslikka
aylantiradi.
Muallif
ayrim voqealarni tarixiy manbalarda yo‘qligiga qaramay, tasavvur
bilan jonlantiradi.
Masalan, Boburning sevgi sahnasi, ko‘chalarda parishon yurishi,
qattiq shamolda yurgani, Tohir bilan uchrashuvi kabi sahnalar tarixiy dalillarga
asoslanmagan,
lekin Bobur ruhiy holatini
ochib berish uchun zarur badiiy vosita
sifatida ishlatilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Qayumov A.“Ishq vodiysi chechaklari” — Toshkent: Gʻafur Gʻulom
nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1985.
2. Navoiy A.” Layli va Majnun”. — “Xamsa”dan.
3.“Farhod va Shirin sirlari”: Ezgulik va sevgini ulug‘lovchi motivlar / A.
Qayumov. – Toshkent: Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1979.
– 168 b.
231
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA TANQIDIY TAFAKKURNI
RIVOJLANTIRISHDA XORIJIY TAJRIBALARDAN FOYDALANISHNING
AHAMIYATI
Xoliqulova Moxichehra Nodir qizi
Navoiy davlat universiteti Ta’lim va tarbiya nazariyasi va metodikasi (boshlang‘ich
ta’lim) yo‘nalishi 2-kurs magistranti
moxichehraxoliqulova75@gmail.com
Holikulova F.X.
Ilmiy rahbar:p.f.d.(DSc), dots.
Annotatsiya:
Mazkur maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarida tanqidiy
tafakkurni rivojlantirishning ahamiyati yoritiladi hamda bu borada xorijiy
mamlakatlar tajribasi (AQSh, Finlandiya, Singapur) asosida samarali metodlar ko‘rib
chiqiladi. Shuningdek, xorijiy yondashuvlarni O‘zbekiston ta’lim tizimiga
moslashtirish imkoniyatlari tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
boshlang‘ich ta’lim, tanqidiy tafakkur, xorijiy tajriba, muammoli
o‘qitish, mustaqil fikrlash, Finlandiya modeli, Singapur tajribasi, P4C dasturi.
THE IMPORTANCE OF USING FOREIGN EXPERIENCES IN
DEVELOPING CRITICAL THINKING AMONG PRIMARY SCHOOL
PUPILS
Abstract:
This article highlights the importance of developing critical thinking
among primary school students and examines effective methods based on the
experiences of foreign countries (USA, Finland, Singapore). It also analyzes the
possibilities of adapting these international approaches to the educational system of
Uzbekistan.
Keywords:
primary education, critical thinking, foreign experience, problem-
based learning, independent thinking, Finnish model, Singaporean approach. P4C.
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni hamda
Boshlang‘ich ta’lim
Konsepsiyasida ta’kidlanganidek, o‘quvchilarni mustaqil,
mantiqiy, tanqidiy fikrlashga o‘rgatuvchi,
ijodiy tafakkurini rivojlantiruvchi usullarni
qo‘llab, ularga fan asoslarini chuqur o‘rgatish hozirgi
zamon boshlang‘ich ta’limining
asosiy vazifalaridan hisoblanadi.
232
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Bugungi kunda o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini oshirishga yordam
beradigan, fikrlashga undaydigan, kerak bo‘lsa o‘z tanqidiy fikrini bemalol bildira
oladigan yangi pedagogik
texnologiyalardan foydalanish usullari ishlab chiqilgan.
Ushbu usullardan samarali foydalanish bugungi
kun pedagog xodimlari oldida turgan
eng muhim vazifalardan hisoblanadi.
Bugungi globallashuv davrida ta'lim sohasida yangicha yondashuvlar,
innovatsion metodlar va ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘rganish dolzarb ahamiyat kasb
etmoqda. Xususan, o‘quvchilarning tanqidiy tafakkurini rivojlantirish masalasi
zamonaviy ta’limda ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida qaralmoqda. Boshlang‘ich
sinf o‘quvchilari hali shaxs sifatida shakllanish bosqichida bo‘lganliklari uchun
ularda tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish nihoyatda muhimdir.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi hali hayotiy tajribaga ega emas, ammo u o‘z
atrofini kuzatadi, savollar beradi va ularni hal qilishga harakat qiladi. Ana shu
jarayonni samarali yo‘lga qo‘yish uchun pedagogik texnologiyalardan foydalanish
lozim bo‘ladi. Bu texnologiyalar orqali o‘quvchilar o‘ylashga, bahslashishga, fikr
bildirishga, muammoni har xil yo‘l bilan hal qilishga o‘rganadi. Masalan, “bosh miya
hujumi” usuli orqali o‘quvchilar berilgan mavzu yuzasidan fikrlarini to‘g‘rimi,
noto‘g‘rimi deb baholamasdan erkin ifoda etadilar. Bu esa ularning o‘ziga ishonchini
oshiradi va ijodiy tafakkurga yo‘l ochadi.
O‘quvchilarga tanqidiy fikrlash uchun eng avvalo, ularning o‘zlari mas’ul
ekanliklarini anglatish lozim. Pedagogning vazifasi tanqidiy fikrlashni rag‘batlantirib
turuvchi muhitni yaratishdangina iborat bo‘ladi.
Tanqidiy fikrlashni paydo qilish uchun quyidagilarga e’tiborni qaratish lozim:
o‘quvchida o‘ziga xos nuqtai-nazarni paydo qilish;
bir fikrdan boshqasining afazalligini asoslash mahorati;
murakkab muammolarni yechish mahorati;
bahsni dalillab olib borish;
yagona fikrni ishlab chiqish uchun birgalikda ishlash mahorati;
hayotiy tajribaning qarashlar va tasavvurlarga ta’sirini o‘rganish.
Tanqidiy tafakkur — bu bolaning voqea-hodisalarga faqat yuzaki qarab
qolmasdan, chuqur o‘ylashi, savollar berishi, muammoning sababi va oqibatini
tushunishga intilishi, o‘z fikrini asoslay olishi demakdir. Bugungi kunda ta’lim
jarayonining asosiy vazifalaridan biri — bolani tayyor bilim egasi emas, balki
izlanadigan, o‘rganuvchi va o‘z fikrini shakllantira oladigan shaxs sifatida
tarbiyalashdir.
233
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Tanqidiy tafakkurni shakllantirish o‘qituvchidan katta mas’uliyat talab qiladi.
Har bir savol, har bir topshiriq bolani o‘ylantiradigan, izlanishga undaydigan bo‘lishi
kerak. O‘quvchining “nega?”, “qanday?”, “agar shunday bo‘lsa-chi?” kabi savollar
berishi, o‘z javobini dalillashi, boshqa fikrlarni tahlil qilishi uchun qulay muhit
yaratilishi lozim. Shu yo‘l bilan o‘qituvchi bolani tayyor fikrlarni qabul qiluvchi
emas, balki o‘z qarashlariga ega shaxs sifatida tarbiyalaydi.
Xorijda tanqidiy tafakkurni shakllantirishga alohida e’tibor qaratiladi va bu
borada ilg‘or pedagogik texnologiyalar keng qo‘llaniladi. Quyida AQSH, Finlandiya,
Singapur tajribalari bilan tanishamiz::
AQSh tajribasi. Amerika Qo‘shma Shtatlarida tanqidiy tafakkur ta’limning
asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Maktablarda “muammoli o‘qitish” (problem-
based learning) keng qo‘llaniladi. Bu usulda o‘quvchilarga real hayotdagi
muammolar taqdim etiladi va ular mustaqil guruhlarda muhokama qilib, turli
echimlar ishlab chiqadilar. Shuningdek, “loyiha asosida o‘rganish” (project-based
learning) orqali o‘quvchilar izlanish olib boradilar, dalillarga asoslangan fikr
bildiradilar. Shu bilan bir qatorda AQSHda o‘quvchilarda chuqur tanqidiy tafakkurni
rivojlantirish uchun Visible Thinking Routines, Thinking Maps singari o‘quv
dasturlaridan ham keng foydalaniladi.
Finlandiya tajribasi. Finlandiya ta’lim tizimi dunyoda eng ilg‘or tizimlardan biri
hisoblanadi. Bu yerda o‘quvchilarning tanqidiy va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratiladi. Darslar mobaynida o‘quvchilar mustaqil
izlanadi, tajribalar o‘tkazadi, savol-javoblarda faol ishtirok etadi. O‘qituvchilar esa
o‘quvchilarning har bir fikrini qadrlaydi va ularni rag‘batlantiradi. Finlandiyada
baholash tizimi ham rag‘batlantiruvchi xarakterga ega bo‘lib, tanqidiy fikrlashni
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Singapur tajribasi. Singapurda esa “XXI asr ko‘nikmalari” konsepsiyasi asosida
ta’lim tashkil etilgan bo‘lib, bu ko‘nikmalar orasida tanqidiy fikrlash muhim o‘rin
tutadi. Maktablarda o‘yinli usullar, fikr xaritalari, infografikalar, grafikalar asosida
tahlil qilish mashqlari keng qo‘llaniladi. Bolalar dars davomida savollar beradi,
izlanadi, bir-birining fikrini tahlil qiladi.
234
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, xorijda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida
tanqidiy fikrlashni rivojlantirish faqatgina ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan
chegaralanib qolmaydi. Turli xil platformalar, o‘quv dasturlari orqali ham tanqidiy
fikrlashni rivojlantirishga keng imkoniyatlar yaratilgan. Masalan, P4C dasturi.
Philosophy for Children (P4C) dasturi bolalarda tanqidiy, mantiqiy va ijodiy
fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish maqsadida ishlab chiqilgan ta’lim dasturidir.
Ushbu dastur 1970-yillarda amerikalik faylasuf va pedagog Matthew Lipman
tomonidan ishlab chiqilgan. Dastur asosan maktab yoshidagi bolalar uchun
mo‘ljallangan bo‘lib, ular orasida muloqot va fikr almashinuvi orqali falsafiy va
tanqidiy tafakkurni rivojlantirishga qaratilgan.
Dastur maqsadlari:
1. Tanqidiy tafakkurni rivojlantirish: bolalarni muammolarni tahlil qilish,
savollar berish va muqobil yechimlarni ko‘rib chiqishga o‘rgatish.
2. Ijodiy fikrlashni rag;batlantirish: bolalarni yangi va noan’anaviy fikrlarni
ilgari surish va yangi g‘oyalar yaratishga undash.
3. Mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish: bolalarni dalillarni tahlil
qilish, asoslantirilgan xulosalar chiqarish va o‘z fikrlarini mantiqan asoslashga
o‘rgatish.
4. Aloqa va muloqot ko‘nikmalarini oshirish: Bolalarni o‘z fikrlarini aniq va
ravon ifoda etish, boshqalarni tinglash va fikrlarini hurmat qilishga o‘rgatish.
P4C dasturining afzalliklari:
-
bolalarda tabiat va atrofdagi dunyo haqida qiziquvchanlikni oshiradi;
-
o‘z fikrini erkin ifoda etish va himoya qilish orqali bolalarda o‘ziga bo‘lgan
ishonch ortadi.
235
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
-
jamoaviy muloqot va hamkorlik orqali bolalarda ijtimoiy ko‘nikmalar
rivojlanadi;
-
o‘zgacha fikrlashga nisbatan bag‘rikenglik rivojlanadi;
-
o‘quvchilarning savol berish madaniyati shakllanadi;
-
o‘z fikrini asoslash, dalillash ko‘nikmasi mustahkamlanadi.
Philosophy for Children (P4C) dasturi hozir ham mavjud va butun dunyo
bo‘ylab keng qo‘llanilmoqda. Bu dastur ko‘plab maktablarda va ta’lim
muassasalarida muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda va o‘qituvchilar hamda pedagoglar
tomonidan
bolalarda
tanqidiy
va
ijodiy
tafakkurni
rivojlantirish
uchun
foydalanilmoqda. Bu dasturning hozirgi kunda tarqalish darajasi quyidagicha:
1. Xalqaro tarqalish: P4C dasturi AQSh, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Kanada,
Yangi Zelandiya, Yaponiya, Janubiy Koreya va ko‘plab Yevropa mamlakatlari kabi
turli davlatlarda muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Har bir mamlakatda dastur o‘ziga
xos tarzda moslashtirilgan va milliy ta’lim tizimiga integratsiya qilingan.
2. Tadqiqotlar va resurslar: P4C dasturini qo‘llab-quvvatlash uchun ko‘plab
tadqiqotlar o‘tkazilmoqda va yangi resurslar yaratilmoqda. Ushbu tadqiqotlar
bolalarda tanqidiy va ijodiy tafakkur ko‘nikmalarining rivojlanishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatayotganini ko‘rsatmoqda.
3. O‘qituvchilarni tayyorlash: P4C dasturini samarali amalga oshirish uchun
o‘qituvchilar va pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o‘tishadi. Ushbu tayyorgarlik
dasturlari orqali ular bolalarda tanqidiy va ijodiy tafakkurni rivojlantiruvchi
metodlarni o‘rganishadi.
4. Onlayn resurslar: Hozirgi kunda P4C dasturiga oid ko‘plab onlayn resurslar
mavjud. Bu resurslar o‘qituvchilar va ota-onalar uchun mashg‘ulotlar, qo‘llanmalar
va metodik materiallarni o‘z ichiga oladi. Masalan, “The Philosophy Foundation” va
“SAPERE” kabi tashkilotlar P4C bo‘yicha resurslarni taklif etadi.
5. Konferensiyalar va seminarlari: P4C bo‘yicha xalqaro konferensiyalar va
seminarlar muntazam o‘tkazilib, tajriba almashinuvi va yangi metodik yondashuvlar
muhokama qilinadi. Bu tadbirlar pedagoglar va tadqiqotchilar uchun yaxshi
platforma bo‘lib xizmat qiladi.
P4C dasturi hozirgi kunda ham dolzarb bo‘lib, bolalarning tanqidiy va ijodiy
tafakkurini rivojlantirishda katta rol o‘ynamoqda. Bu dastur orqali bolalar nafaqat o‘z
fikrlarini ifoda etish va muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi, balki
jamiyatda faol va ongli fuqaro bo‘lish uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy ko‘nikmalarni
ham o‘zlashtiradilar.
236
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
O‘zbekiston ta’lim tizimiga xorijiy tajribalarni moslashtirish imkoniyatlari.
Xorijiy yondashuvlarni o‘zbek ta’lim tizimiga tatbiq qilishda mahalliy mentalitet,
mavjud infratuzilma va pedagoglarning tayyorgarlik darajasi hisobga olinishi zarur.
Quyidagi yondashuvlarni amaliyotga tatbiq qilish mumkin:
-
darslarda guruhli ishlar va erkin munozaralar tashkil etish;
-
o‘quvchilarni mustaqil izlanishga undaydigan savollar berish;
-
tanqidiy fikrni rivojlantiruvchi materiallar (jadval, diagramma, grafik, onlayn
platformalar, dasturlar)dan foydalanish;
-
har bir mavzuga oid muammoli vazifalar tayyorlash;
-
o‘yin texnologiyalarini joriy etish.
Shuningdek, o‘qituvchilarning tanqidiy tafakkurga oid bilim va ko‘nikmalarini
oshirish bo‘yicha malaka oshirish kurslarini yo‘lga qo‘yilsa, o‘quvchilarda mustaqil
fikrlash, ijodkorlik tanqidiy fikrlash singari ko‘nikmalarni rivojlantirishda anchagina
samarali yutuqlarga erishish mumkin..
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tanqidiy tafakkurni shakllantirish ularning
shaxs sifatida rivojlanishiga, mustaqil fikr yurita olishiga, har qanday holatga ongli
yondasha olishiga xizmat qiladi. Xorijiy tajribalarni o‘rganish va ular asosida milliy
model yaratish O‘zbekiston ta’lim tizimi samaradorligini oshirishda muhim omil
hisoblanadi. Pedagoglar bu borada asosiy vositachilar sifatida o‘z ustida muntazam
ishlashlari zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Abdullayeva B.S., Safarova R.G., Bahromov A. va boshqalar. Boshlang‘ich
ta’lim konsepsiyasi.. – T.: 2015.
2.Xodjiyeva F.O. O‘quvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish. Monografiya.
Toshkent: “Fan” nashriyoti. 2008. – 13-bet.
3.https://www.sapere.org.uk/.
4.https://www.montclair.edu/iapc/.
237
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
TEACHING THE SOLUTION OF EXAMPLES AND PROBLEMS ON THE
TOPIC "TEN" AND "HUNDRED"
Usenbaeva Gozzal
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogik instituti Boshlang'ich ta'lim fakulteti 3v-
guruh talabasi
Annotation:
This article discusses the methodology for teaching elementary
school students to solve examples and problems with tens and hundreds
concentrations.
Keywords:
Tens, hundreds, concentrates, examples and problems, elementary
school students
Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zaruriyati boʻlgan
ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadiBoshlangʻich taʻlim –
uzluksiz ta’limning asosiy boʻgʻinlaridan biri, bilimlar poydevori boʻlib hisoblanadi.
Soʻnggi yillarda mamlakatimizda maktab taʻlimida matematika oʻqitish, ayniqsa
boshlangʻich taʻlim tizimida oʻz koʻlami va ahamiyati jihatidan gʻoyat katta
oʻzgarishlarni amalga oshirdi.Maktabda matematika oʻqitishni tashkil etishning
tarixiy, murakkab, koʻp yillik, tajribada sinalgan va hozirgi zamonning asosiy
talablariga javob beradigan shakli – darsdir. Boshlangʻich sinflarda matematika
oʻqitishda oʻquvchilarni masalalar yechishga oʻrgatish gʻoyat muhimdir. Maktabda
oʻqitishning boshidan oxirigacha matematik masalalar oʻquvchilarga matematik
tushunchalarni toʻgʻri shakllantirishga, uni oʻrab turgan muhitning oʻzaro
aloqadorligini chuqur anglashga yordam beradi. Oʻrganilayotgan nazariy qoidalarni
qoʻllash, kuzatilayotgan hodisalarga har xil sonli bogʻlanishlarni oʻrnatish imkonini
beradi. Shu bilan birga, masalalar yechish bola tafakkurining rivojlanishiga yordam
beradi. Oʻquvchilarga beriladigan ta’limda masalalar va ularning yechimlari vaqt
boʻyicha ham, bolaning aqliy rivojlanishiga ta’siri boʻyicha ham muhim oʻrin
egallaydi. Yechilayotgan masalaning yoʻli oʻqituvchining u yoki bu masalani yechish
uchun berib, undan qanday pedagogik maqsadni koʻzlaganiga bogʻliq. 2-sinfda 100
likka doir masalalar oʻquvchilar bilimini mukammallashtirishga xizmat qiladi.
Masala yechishga oʻrgatishning muhimligi shundaki, oʻquvchi oʻzining asosiy
eʻtiborini matnli masalalar mazmunini matematika tiliga koʻchirishga qaratmogʻi
lozim.Murakkab masala yechish – bolaning fikrlash qobilyatini rejalashtirishning
238
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
foydali vositasi boʻlib, odatda, oʻz ichiga “yashirin informatsiyalarni oladi”. Bu
informatsiyalarni qidirish masala yechuvchidan analiz va sintezga mustaqil murojaat
qilish, fikrlarni taqqoslash, umumlashtirish va hokazolarni talab qiladi. Bilimning bu
usullarinioʻrgatish matematika oʻqitishning muhim maqsadlaridan biri hisoblanadi.
Mazkur mavzuning dolzarbligi ham mana shundadir. 2- sinf matematika kursining
asoslaridan biri boʻlgan 100 likka doir masalalarni yechishni oʻrganishda yangi
pedagogik texnologiyalardan foydalanib oʻrganish kerak. Boshlangʻich sinflarda
murakkab masalalarni oʻrganishni tahlil qilish, 2-sinfda mavjud 100 likka doir
murakkab masalalar turlari ustida ishlash, uni matematik tilga oʻtkazish usullarini
tahlil qilish, hamda yangi pedagogik texnologiya koʻrinishidagi didaktik oʻyinlarni
masalalar yechishga joriy etish yoʻllarini izlash kerak. Shu asoda ilgʻor pedagogi
texnologiyalarini sinab koʻrish. Ishda 100 likka doir masalalarni yechishning
boshlangʻich sinf oʻquvchilarining fikrlash doiralarini kengaytirishdagi ahamiyati
yetarlicha asoslab berilgan va boshlangʻich sinf oʻquvchilarida murakkab masalalarni
yechish malakalarini shakllantirish lozimligi haqida toʻxtalib oʻtilgan.Masalalarning
yechimlarini topish asosan bolalarning fikrlash doiralarini kengaytiradi, ularning
masala yechishga boʻlgan qiziqishlarini orttiradi, undan tashqari ularning logik
tafakkurlarini rivojlantirish imkonini beradi, ularda masala yechishda uchraydigan
qiyinchiliklarni yengish uchun qa’tiylik va matonatlilikni tarbiyalaydi.
“Yuzlik” mavzusida masalalar yechishga oʻrgatishning umumiy masalalari.
Matematikada masalalar yechish nazariyani amaliyotga tadbiq qilishning eng muhim
tabiiy yoʻlidir. Boshlangʻich sinf matematika kursi maqsadga muvofiq tanlangan
masalalar sistemasi asosida bayon qilinadi. Bu sistemada matnli masalalar katta oʻrin
egallaydi. Arifmetik amallar orasidagi mavjud mazmunni ochishda tegishli oddiy
matnli masalalardan foydalaniladi. Matnli masalalar bolalarni “Shuncha katta
(kichik)”, “Shuncha marta katta (kichik) soʻzlari bilan ifodalanuvchi matematik
munosabatlar bilan tanishtiruvchi muhim vosita hisoblanadi. Matnli masalalar ulush
tushunchasini uqib olishda, geometrik tasavvurlarni shakllantirshda, shuningdek
algebraik elementlarni qarab chiqishda katta yordam beradi. Bolalarni baho, miqdor,
vaqt, tezlik va masofa orasidagi mavhud bogʻlanishlar bilan tanishtirishda matnli
masalalarning ahamiyati kattadir. Matnli masalalarning sodda va murakkab turlari
boʻlib, sodda masalalarningifodalanishi sistemasi kursdagi tegishli tushunchalarni
singdirish mantiqiga buysundirilgan. Oddiy masalalar qatori I-sinfdan boshlab
murakkab masalalar ham yechiladi. Ular ham egallangan nazariy bilimlarni
takomillashtirish ishiga xizmat qiladi. I-IV sinflarda berilgan masalalarni quyidagi
uchta guruhga ajratish mumkin.
239
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
1.Birinchi guruh masalalar arifmetik amallarning ma’nosini ochib berishga
qaratilgan. Bunday masalalarning har biri dasturga asosan konsentrlar boʻyicha mos
amallarni tanishtirishga muvofiq kiritiladi.
2.Ikkinchi guruh sodda masalalarga sonlar orasidagi oʻzaro xilma-xil
munosabatlarni ochishga tegishli boʻlgan masalalar kiradi. Bu oʻrinda munosabat
tushunchasi bir sonni boshqasiga boʻlganda chiqadigan boʻlinma sifatida qoʻllangan.
Boshlangʻich sinf matematikasida “teng boʻlish”, “Shuncha koʻp”(kam), “ shuncha
marta katta” kabi soʻzlar bilan ifodalanishi mumkin boʻlgan sonlar orasidagi
munosabatlar ustida ishlashga alohida e`tabor beriladi. Bu munosabatlarning ma`nosi
ikki toʻplam elementlari oʻrtasida oʻzaro bir qiymatli moslik oʻrnatishga bogʻlangan
xilma-xil mahaliy mashqlar asosida ochib beriladi. Bunday munosabatlarni ochish
maqsadida matnli masalalardan keng foydalaniladi.
3.Uchinchi guruh sodda masalalarga arifmetika nazariyasining ayrim yangi
masalalari-arifmetik amallarning komponentlari orasidagi bogʻlanishlarni ochib
beradigan masalalar kiradi.Uchinchi guruh maslalarga quyidagilarni koʻrsatish
mumkin.Berilgan yigʻindi va qoʻshivchiga koʻra ikkinchi qoʻshiluvchini topishga
doir masalalar. 100 lik ichidagi sodda va murakkab masalalar bolalarning fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantirishning eng samarali vositasi boʻlib, odatda, oʻz ichiga
“yashirin jumboqni” oladi. Shunday qilib, oʻquvchilar 100 lik ichidagi matnli
masalalar yechish orqali matematik qonuniyatlarni amalda tadbiq etish, shuningdek
ba’zi fizik tushunchalarni oʻzlashtiradilar. Amerikalik mashhur matematik D. Raya
oʻzining “Как решать задачи” nomli kitobida masalalarni qanday yechishning
quyidagi rejasini mohirlik bilan tuzib bergan:
Masalaning qoʻyilishini tushuntirish.
Masalada nima berilgan, nima ma’lum,
nima noma’lum, ya’ni uning sharti nimalardan iborat ekanligini tushunib yetish.
Berilganlar noma’lumni topish uchun yetarlimi? Masalalarning shartini qismlarga
ajrating va ularni yozishga harakat qiling. Masalani yechish rejasini tuzing.
Berilganlar bilan nomalum orasidagi bogʻlanishni topish lozim. Agar bu bogʻlanish
birdaniga topish mumkin boʻlmasa, u holda yordamchi masalalarni qarab chiqish
foydalidir. Shundan soʻng masala rejasini tuzishga kirishish mumkin. D. Raya masala
rejasini tuzishda quyidagilarga e’tibor berishni talab qiladi:
- Siz oldin ham shunga oʻxhsash maslaga duch kelganmisiz?
- Yechishda foydali boʻlgan teoremalarni bilasizmi?
- Masaladagi noma’lumni chuqurroq oʻrganishning xuddi shunday yoki shunga
oʻxshash masalani eslashga harakat qiling.
-Berilganlarning hammasidan foydalanasizmi?
240
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
-Masala rejasini amalga oshirish.
-Masalani yechish rejasini amalga oshirishda oʻzingizning har bir qadamingizni
nazorat qilib boring.
-Siz uchun tanlangan qadamingiz maqulmi?
-Orqaga nazar tashlash (topilgan yechimni oʻrganish). Natijani tekshirish
mumkinmi? (emasligi) yechishning borishinichi?
- Bu masani boshqacha yoʻl bilan topish mumkin emasmi?
-Uni bir qarashdan aniqlashning iloji bormi?
-Olingan natijani yoki yechish usulini boshqa bir masalani yechishda
foydalanish mumkin emasmi? mashhur matematik D. Rayaning bu koʻrsatmalarini
ilgʻor oʻqituvchi oʻzlarining mehnat faoliyatlarida tadbiq etib, yaxshi natijalarini
qoʻlga kiritmoqdalar. Agar masala 1 amal bilan yechilsa uncha qiyin emas.
Masalaning shartida barcha berilganlarni aniqlash va ularni matematik “tilga”
oʻtkazish zarur. Bunda ham ba`zi qiyinchiliklarga duch kelish mumkin. Shu oʻrinda
quyidagi masalani koʻrib chiqaylik:
“Ikki shahar orasidagi masofa 390 km boʻlib, bu shaharlardan bir-biriga qarab
ikki aftobus yoʻlga chiqdi. Ulardan biri 60 km va ikkinchisi 70 km tezlik bilan
harakatlangan. Shartga koʻra, masofa 390 km, tezliklari 60 km va 70 km boʻlgan.
Avtobuslar uchrashguncha bir xil vaqtda yoʻlda boʻlgan, bir vaqtda joʻnab
uchrashguncha yurgan, degan shart bilan ifodalangan. Berilganlar aniqlangandan
keyin masalaning soʻrogʻi aniqlanib, yechish rejasini tuzishga kirishish
mumkin.Masalaning shartini izlash. Masalalaning sharitga koʻra chizma, sxema,
rasmlar va boshqalarni tuzish asosiy maqsad emas. Masala shartini izohlashning bir
koʻrinishlari mavjud boʻlib, masala mazmunini matematik tavsiflashda oʻquvchilarga
turli darajada yordamlashadi. Masala sharitni qisqacha yozish. Masala shartining
qisqacha yozishning aniq bir formasi mavhud emas. Qisqacha yozish miqdorlar va
masalada mos sonli ma’lumotlar orasidagi bogʻlanishlarni koʻrsatmali tasvirlab
beradi. Bu yozuv boʻyicha oʻquvchi masala shartini mustaqil aytib berish imkoniga
ega boʻladi.100 lik ustida masala yechimini izlashga oʻrganish ikki bosqichda olib
boriladi. Dastlab oʻquvchilar bir amalli sodda masalalarni yechish usullarini
oʻrganadilar. Bunday masalalar yechimini topish malakasi shundan iboratki, oʻquvchi
masalalaning shartida berilgan son ma’lumotlarini arifmetik amallar bilan bogʻlaydi.
M: Avtobusning tezligi soatiga 80 km, velosipedning tezligi undan 4 marta kam.
Velosipedning tezligini toping. Masalada ikki miqdor avtomabil tezligi bilan
velosipedning tezligi oʻzaro marta ham munosabat bilan bogʻlangan. Bu
munosabatlardan masala yechimini izlash koʻpaytirish amalini tanlashga olib keladi.
241
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Shunday qilib sodda masalalar yechimini izlashga oʻrgatish oʻquvchilarda u yoki bu
munosabatlarga
mos
keluvchi
arifmetik
amallarni
aniqlash
malakalarini
shakllantirishdan iborat.Bir necha amallar bilan yechiladigan murakkab masalalar
toʻplamida yechishni izlashga oʻrgatish birmuncha yuqori saviyada amalga oshiriladi.
Bola sodda masalani yechish malakasiga ega boʻlgani uchun murakkab masala
tarkibidagi sodda masalalarni koʻra oladi va uni ketma-ket yechish bilan murakkab
masalani yechadi. Murakkab masalalarni yechishga kirishishdan oldin ularni
guruhlarga boʻlib, soʻngra yechimini izlash metodlarini tanlash va tadbiq etishga
kirishish maqsadga muvofiqdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.https://soff.uz/product/maktabgacha-va-boshlangich-talim-onlik-va-yuzlik-
mavzusida-misol-va-masalalar-yechishga-orgatish-metodikasi
2. https://azkurs.org/onlik-va-yuzlik-mavzusida-misol-va-masalalar-yechishga-
orgatis.html
242
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
TITLE: THE UZBEK PARENTING STYLE AND ITS INFLUENCE ON
INTRA-FAMILY COMMUNICATION
Umurzoqova Guliyora Oybek qizi
Kimyo International University in Tashkent
Uzbekistan,Tashkent
Turaeva Dilafruz Rustamboyevna
PhD. of Psychological Sciences Professor Kimyo International University in
Tashkent
Abstract:
This article delves into the traditional parenting style prevalent in
Uzbekistan and its implications for intra-family communication. Drawing on cultural
norms, religious values, and recent societal changes, the article aims to provide a
detailed analysis of how parenting shapes communication within Uzbek families. It
also addresses the challenges and potential directions for balancing traditional
expectations with evolving psychological and educational standards.
Keywords:
Uzbek parenting, family communication, cultural traditions,
modernization, intra-family dynamics, authority, emotional expression
Parenting serves as a fundamental determinant of family dynamics and
communication styles across cultures. In Uzbekistan, a nation with deep-rooted
cultural and religious traditions, parenting practices are closely tied to societal
expectations, religious values, and historical context. These practices influence not
only child development but also the way family members interact with each other. In
this article, we explore the distinctive features of the Uzbek parenting style and its
role in shaping intra-family communication patterns.
Uzbek parenting draws heavily from Islamic principles, patriarchal norms,
and collectivist cultural values. Respect for elders, obedience, humility, and family
honor are at the core of parenting goals. The traditional family model often assigns
distinct roles to fathers and mothers: fathers are authority figures and financial
providers, while mothers are primary caregivers responsible for instilling values,
maintaining household discipline, and fostering emotional bonds.
The hierarchical family structure leads to a top-down approach in
communication, where children are expected to listen more than speak, especially in
the presence of older family members. Disagreement with elders is often discouraged,
243
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
and expressing emotions openly—particularly negative ones—is seen as disrespectful
or immature.
Uzbek parents often use an authoritative yet emotionally distant approach to
childrearing. Discipline, rooted in love but often expressed through control and
correction, is a primary tool. Verbal reprimands, comparisons with peers, and
expectations for perfection are common strategies. While such techniques foster
discipline and resilience, they can also lead to internalized stress, suppressed
emotions, and difficulty in forming open communication habits.
Despite the strictness, emotional warmth exists in the form of care for the
child’s education, health, and future success. Parents may express love through action
rather than words—buying clothes, cooking favorite meals, or investing in their
child's education—rather than through physical affection or verbal praise.
Intra-family communication in Uzbek households often mirrors the broader
cultural emphasis on hierarchy and collectivism. Conversations between parents and
children may be limited to practical matters such as academic performance,
household responsibilities, and future plans.
Emotional expression, particularly from children toward parents, may be
suppressed due to fear of being judged, misunderstood, or punished. This creates a
communication gap, where children may choose to confide in peers or keep their
emotions to themselves. Sibling communication, by contrast, can be more open,
especially when older siblings take on semi-parental roles.
Non-verbal communication plays a significant role. For example, silence may
signify respect, disagreement, or emotional restraint. Gestures, tone, and div
language are interpreted carefully within the family context.
In recent decades, Uzbekistan has witnessed rapid urbanization, increased
access to global media, and the growth of educational institutions that expose families
to alternative childrearing philosophies. This has gradually influenced parenting
practices.
Young urban parents, especially mothers with higher education, are more
likely to adopt a democratic parenting style, promoting mutual respect and open
emotional dialogue. Psychological counseling, parenting courses, and online
resources have gained popularity, encouraging reflection on traditional practices.
However, this transition is not without conflict. The older generation may
view new approaches as disrespectful or harmful to family cohesion. Parents may
face internal struggles, torn between respecting their own upbringing and wanting to
create more emotionally open environments for their children.
244
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Gender norms play a crucial role in shaping both parenting and
communication in Uzbek families. Boys are often raised with the expectation to be
strong, emotionally restrained, and future providers. Girls, meanwhile, are socialized
to be obedient, nurturing, and emotionally perceptive.
These expectations influence how children communicate. Boys may feel
discouraged from expressing vulnerability, while girls may be more emotionally
expressive but less assertive in decision-making contexts. The result is a gendered
communication pattern that persists into adulthood and influences the way future
families are formed and maintained.
Changing parenting styles in Uzbekistan does not necessarily mean
abandoning cultural values. Rather, there is a growing recognition of the need to
merge tradition with psychological insight. Encouraging children to express emotions
respectfully, creating safe spaces for dialogue, and training parents in active listening
can significantly enhance intra-family relationships.
Initiatives in schools, community centers, and media campaigns are beginning
to address these goals. For instance, workshops on emotional intelligence and
parenting psychology are helping bridge the gap between generations. Additionally,
research in social psychology emphasizes the importance of trust and mutual
understanding, which can only be fostered through consistent and honest
communication.
Uzbek parenting, while deeply rooted in tradition, is evolving in response to
modern challenges and global influences. Its hierarchical, respect-based model
provides structure but can also limit emotional expression and hinder open
communication. By integrating culturally appropriate psychological strategies,
families can maintain their values while improving the quality of their relationships.
The path forward involves education, dialogue, and a shared commitment to
nurturing both respect and emotional openness in the home.
References:
1.
Eshmamatov, B. X. (2024). Characteristics of the Influence of Parental
Relationships on the Development of Empathy in Children.
International Journal of
Scientific Trends
, 3(12), 175–177.
2.
Dosbekova, G. (2021). Family Traditions of the Uzbek People as a
Means of Educating Preschool Children.
Galaxy International Interdisciplinary
Research Journal
, 9(6), 109–111.
245
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
3.
Mamatova, F. (2021). Cross-Cultural Analysis: Representation of Some
Aspects of a Parent-Child Relationship.
SHS Web of Conferences
, 100, 02008.
4.
Baumrind, D. (1966). Effects of Authoritative Parental Control on Child
Behavior.
Child Development
, 37(4), 887–907.
5.
Vygotsky, L. S. (1978).
Mind in Society: The Development of Higher
Psychological Processes
. Harvard University Press.
246
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ЯЗЫКОВЫЕ СРЕДСТВА ВЫРАЖЕНИЯ ПРАГМАТИЧЕСКОГО
ПОТЕНЦИАЛА В РЕКЛАМНОМ ТЕКСТЕ
Д. Абдухакимова
магистрант УзГУМЯ
Аннотация:
В статье рассматриваются языковые средства, используемые
в рекламном тексте для реализации его прагматического потенциала, то есть
для достижения цели воздействия на аудиторию и побуждения к совершению
определенных действий. Выявляются наиболее эффективные языковые
стратегии, используемые для создания убедительного и запоминающегося
рекламного сообщения.
Ключевые слова:
рекламный текст, прагматическая функция, языковые
средства, адресат.
Прагматическая функция рекламных сообщений всё чаще является
объектом современных лингвистических исследований, поскольку основная
цель любого рекламного текста — воздействие на адресата. Как единица
коммуникации, рекламное сообщение обладает специфическими языковыми
особенностями, определяющими его прагматическую функцию [1, с.88]. Одним
из центральных аспектов изучения прагматической функции рекламных
текстов является анализ языковых средств, способствующих созданию яркого и
запоминающегося образа, который усиливает эмоциональное воздействие на
реципиента. Основными языковыми средствами выражения прагматической
функции рекламных текстов являются стилистические фигуры, неологизмы,
фразеологизмы, элементы разговорной речи и структура предложения. Из выше
сказанного следует, что использование языковых средств для выполнения
прагматической задачи служит для привлечения внимания потенциального
потребителя и создания у него мотивации на приобретение товара или услуги.
Добиться определенного, точнее нужного воздействия на покупателя
помогают рекламные слоганы. Х. Гирль, Р. Хельм и М.Зацингер определяют
рекламный слоган как значимую информацию, которую рекламодатель хотел
бы донести до получателя, другими словами, это нечто скрытое,
завуалированное, что сможет побудить получателя рекламного послания
поступать соответствующим образом. Рекламные сообщения способны
вызывать у получателей так называемые «аффективные реакции», которые в
247
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
свою очередь определяют отношение потребителя к рекламируемому товару
или услуге. При создания рекламы надо учитывать эффект, оказываемый на
всех получателей в целом, с одной стороны, и индивидуальное воздействие на
каждого адресата в частности, с другой стороны.
Определяя влияние рекламы, исследователи проводят четкую границу
между информативной рекламой и рекламой эмоциональной, указывая на
различия в выборе средств воздействия, как языковых, так и
экстралингвистических [3, с.189]. Так информативная реклама ставит своей
задачей передачу объективной информации. Эмоциональная реклама
использует эмоциональные средства привлечения внимания, например,
смешные картинки в сочетании с легко запоминающимися рекламными
текстами.
В рамках нашего исследования мы рассмотрели языковые средства,
которые обеспечивают воздействие на сознание потенциального потребителя и
побуждают совершать действия, запланированные рекламистами. К таковым
можно отнести элементы разговорной речи, неологизмы, различные тропы,
англо-американизмы, фразеологические обороты.
1. Разговорная лексика делает рекламу более живой, близкой и понятной
для аудитории, cоздает эффект дружеского общения – текст звучит
естественно, будто совет от знакомого, выделяется на фоне официальных и
сухих текстов – разговорный стиль привлекает внимание и добавит эмоций и
энергии – разговорные выражения делают текст более динамичным и ярким:
Реклама Додо Пиццы: "Горячая, сочная, ну просто бомба! Заказывай Додо
Пиццу – привезём быстрее, чем ты скажешь «м-м-м, вкусно!»" Разговорная
лексика: "бомба", "м-м-м, вкусно!", "привезём быстрее, чем ты скажешь". Текст
звучит неформально, живо и вызывает аппетит, а также намекает на быструю
доставку.
2. Практически обязательным элементом рекламного сообщения являются
неологизмы, поскольку они называют новые товары и услуги, появившиеся на
рынке, которым приписывают особые свойства, а также привлекают внимание
– необычные слова вызывают интерес, создают уникальный стиль бренда –
помогают выделиться среди конкурентов.
Реклама Яндекс.Го: "Такси, доставка, каршеринг – всё в одном
суперприложении Яндекс.Го!" Неологизм: "суперприложение" – слово,
объединяющее
в
себе
идею
удобства, многофункциональности и
технологичности.
248
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
3.
Нередко в рекламных сообщениях используются различные
стилистические фигуры: они создают яркий образ – помогают представить
товар или услугу в более интересном свете, добавляют эмоциональный эффект
– усиливают воздействие на аудиторию, выделяют бренд – делают текст
креативным и отличающимся от конкурентов. Метафоры способствуют
экспрессии и образности, что, в свою очередь, ведёт к наиболее быстрому
запоминанию рекламного слогана: Реклама Nescafé: "Проснись и пой!"
(метафора пробуждения с чашкой кофе).
4. Далеко не последнюю роль в рекламных слоганах играют англо-
американизмы. Рекламисты объясняют использование американизмов
возможностью продвижения своего товара на международном рынке.
Основными причинами использования американизмов в текстах рекламы
можно назвать престиж, современность, ощущение новизны, подчеркивают
модность и трендовость – такие слова ассоциируются с глобальными
тенденциями, вызывают у аудитории чувство причастности к международному
миру – особенно важно для молодежи и бизнеса. Реклама Бургер Кинг: "King
Box – это комбо, которое реально big!" Англо-американизмы: "King Box",
"комбо", "big". Они создают эффект международного бренда, делают текст
молодежным и энергичным. "Скачай наше приложение и получи cashback
10%!" (использование "cashback" вместо "кешбэк" или "возврат денег").
5.
Нередко используются и различного рода фразеологизмы.
Фразеологизмы, обладая яркой экспрессивностью и эмоциональностью,
создают вербальный образ товара, который дополняет визуальный образ товара.
За счет новых семантических значений появляются новые оттенки,
привлекающие внимание реципиента: Реклама батареек Duracell: "Работает как
часы!" Фразеологизм: "работает как часы" – ассоциация с надежностью и
долговечностью.
Языковые средства воздействуют на разные уровни сознания
потенциального потребителя, в связи с чем выделяют разные аспекты этого
воздействия: поведенческий аспект, эмоциональный и когнитивный.
Воздействие рекламы тесным образом связано с манипулированием.
Исследователь А.А.Воейкова дает следующее определение термину
«манипулирование»: «скрытое управление сознанием и поведением людей с
целью принудить их действовать или бездействовать в интересах
манипуляторов, навязывание воли манипулятора манипулируемому в форме
скрытого воздействия, включающее определенные методы и использующее
249
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
определенные средства, среди которых ведущую роль играют СМИ» [2]. Мы
согласны с мнением Ю.К. Пироговой о том, что «вопрос о манипулировании
непростой: одни и те же коммуникативные приемы в одних случаях служат для
того, чтобы с их помощью умело вводить в заблуждение, а в других – просто
для того, чтобы сделать сообщение более выразительным, придать ему
экспрессию. Тем самым манипулятивным является не прием сам по себе, а его
воздействующая нагрузка в конкретной ситуации: какие умозаключения на его
основе может построить адресат и будет ли он при этом введен в заблуждение
относительно важных для адресата характеристик рекламируемого объекта»
[4].
Таким образом, языковые средства реализуют прагматическую функцию в
рекламных текстах на разных языковых уровнях. Использование данных
средств имеет своей конечной целью формирование спроса на рекламируемый
товар.
Список литературы:
1.
Абдурахманов Ф.И. К проблеме семантического толкования
грамматической категории вида глаголов русского языка.// «Ўзбекистонда
хорижий тиллар». – 2019. – №2. – С.86-91.
2.
Воейкова
А.А.
Структурно-функциональные
особенности
вопросительных предложений /А. А. Воейкова// Вестник ТГПУ. – 2015. – №
69159). - С.113-117.
3.
Лагай Е.А. Лингводидактические аспекты обучения научной речи
студентов-филологов.// «Преподаватель ХХI век». – 2020. – С.187-194.
4.
Пирогова Ю.К. Стратегии коммуникативного воздействия в
рекламе: опыт типологизации [Электронный ресурс]. URL: http://
www.createbrand.ru/biblio/marketing/strategia.html
250
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ARXITEKTURAVIY YECHIMLARDA ENERGIYA TEJAMKORLIK:
LOYIHALASHNING INNOVATSION YO‘NALISHLARI
(Surxondaryoning turar joy va jamoat binolari misolida)
Shamsiddinov Sunnatullo Sodiqjonovich
Toshkent Arxitektura va qurilish universiteti Bino va inshootlar arxitekturasi 1-kurs
magistr
Ilmiy rahbar:
Yunusov Shukrullo Xayrullayevich
Annotatsiya:
Mazkur maqolada Surxondaryo viloyatining turar joy va jamoat
binolari misolida arxitekturaviy yechimlarda energiya tejamkorlikka asoslangan
loyihalashning innovatsion yo‘nalishlari tahlil qilingan. Unda hudud iqlimiga mos
energiya samarador qurilish elementlarining qo‘llanilishi, statistik o‘sish
tendensiyalari, mavjud muammolar va kelajakda amalga oshirilishi zarur bo‘lgan
chora-tadbirlar ilmiy asosda yoritilgan. Tahlillar, so‘rovnomalar va qurilish
sohasidagi yillik hisobotlar asosida Surxondaryo viloyatidagi energiya tejamkor
arxitekturani rivojlantirish istiqbollari aniqlangan.
Kalit so‘zlar:
Energiyaga tejamkorlik, arxitektura, innovatsion loyihalash,
Surxondaryo, turar joy binolari, jamoat binolari, ekologik qurilish, quyosh panellari,
issiqlik izolyatsiyasi, yashil texnologiyalar.
ENERGY EFFICIENCY IN ARCHITECTURAL SOLUTIONS: INNOVATIVE
DIRECTIONS IN DESIGN
(On the example of residential and public buildings in surkhandarya)
Annotation:
This article analyzes the innovative directions in energy-efficient
architectural design, using the example of residential and public buildings in the
Surkhandarya region. It explores the application of energy-saving construction
elements suitable for the region’s climate, statistical growth trends, current
challenges, and necessary future measures from a scientific perspective. Based on
surveys, analyses, and annual construction sector reports, the article identifies the
development prospects of energy-efficient architecture in Surkhandarya.
Keywords:
Energy efficiency, architecture, innovative design, Surkhandarya,
residential buildings, public buildings, ecological construction, solar panels, thermal
insulation, green technologies.
251
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
KIRISH.
Bugungi kunda global energiya inqirozi va ekologik o‘zgarishlar, shuningdek,
iqlim o‘zgarishi tufayli energiya resurslarining tejashga bo‘lgan ehtiyoj ortib
bormoqda. Dunyoning ko‘plab mintaqalarida, shu jumladan, O‘zbekistonda ham,
energiya tejovchi arxitektura yechimlarini yaratish va amaliyotga joriy etish zarurati
kun tartibidan o‘rin egallagan. Qurilish sanoatining o‘sishi va turar joy, jamoat
binolari kabi inshootlarning soni ortib borayotgan bir vaqtda, ushbu obyektlarning
energiya samaradorligini ta’minlash va ularni ekologik jihatdan barqaror qilish
masalasi yanada dolzarb bo‘lmoqda. Shu nuqtai nazardan, energiya tejamkor
arxitekturaviy yechimlar nafaqat ekologik xavfsizlikni ta’minlash, balki iqtisodiy
jihatdan ham samarali bo‘lishi zarur.
Surxondaryo viloyati, iqlim sharoitining o‘ziga xosligi va iqtisodiy
rivojlanishning har tomonlama o‘sishi bilan ajralib turadi. Bunday hududlarda turar
joy va jamoat binolarining loyihalashda energiya tejamkorlikka alohida e’tibor
qaratish zarur. Surxondaryoning issiqlik sharoitlari, ayniqsa yozda yuqori haroratlar
va qishda sovuqning sezilarli darajada bo‘lishi, binolarni energiya tejovchi tizimlar
bilan jihozlashni yanada muhim qiladi. Shu sababli, ushbu viloyatda amalga
oshirilgan arxitektura loyihalarida innovatsion energiya tejamkor yechimlar va
texnologiyalarni qo‘llash, shu jumladan, quyosh energiyasidan foydalanish,
zamonaviy izolyatsiya materiallarini tatbiq etish, energiya samarali isitish va sovutish
tizimlarini joriy etish kabi masalalar o‘ta muhim ahamiyatga ega.
Innovatsion loyihalash yondashuvlari bugungi kunda arxitektura sohasidagi eng
ilg‘or texnologiyalarni, materiallarni va metodlarni o‘z ichiga olgan holda, energiya
sarfini kamaytirishga, ekologik izni pasaytirishga va yashash sifatini oshirishga
qaratilgan. Bu yondashuvlarning samaradorligi nafaqat uzoq muddatli iqtisodiy foyda
keltiradi, balki atrof-muhitni himoya qilishda ham muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek,
energiya tejash texnologiyalari mahalliy iqlimga moslashtirilgan holda qo‘llanilishi,
odamlar uchun qulay va sog‘lom yashash sharoitlarini yaratishda muhim o‘rin tutadi.
Maqolada Surxondaryo viloyatidagi turar joy va jamoat binolarining energiya
samaradorligini oshirish uchun innovatsion arxitektura yechimlarining ahamiyati
tahlil qilinadi. Bunda, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan (masalan, quyosh va
shamol energiyasi) foydalanish, energiya tejovchi materiallar va qurilish
texnologiyalarining tatbiqi, shuningdek, ularning iqtisodiy va ekologik foydalari
haqida batafsil ma’lumot beriladi. Boshqa tomondan, bunday loyihalarning amaliy
qo‘llanilishi va ularni mahalliy sharoitlarga moslashtirish bo‘yicha tavsiyalar beriladi.
252
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Ushbu maqola orqali, Surxondaryoning turar joy va jamoat binolarida energiya
tejamkorlikni ta’minlash borasidagi innovatsion yechimlarni baholash va samarali
arxitekturaviy strategiyalarni ishlab chiqish, energiya resurslarini tejashga xizmat
qiladi. Bu o‘z navbatida, nafaqat viloyatning ekologik holatini yaxshilashga, balki
aholi turmush darajasini yuqori standartlarga olib chiqishga ham xizmat qiladi.
ADABIYOTLAR VA METODOLOGIYA.
So‘nggi yillarda energiya samaradorligi va ekologik barqarorlikni ta’minlash
maqsadida arxitektura va qurilish sohasida olib borilgan ilmiy izlanishlar keng
ko‘lamda rivojlanmoqda. Xususan, energiya tejamkor arxitektura konsepsiyalarining
shakllanishi, zamonaviy qurilish materiallari va texnologiyalarining joriy etilishi,
binolarda mikroiqlimni boshqarish bo‘yicha innovatsion yondashuvlar yetakchi
mavzulardan biri bo‘lib kelmoqda.
O‘zbekiston miqyosida energiya tejamkor arxitektura bo‘yicha olib borilgan
tadqiqotlar orasida S.A. Axmedovning “Issiqlik energiyasini tejovchi qurilish
konstruksiyalarini yaratish va ularning samaradorligini oshirish” mavzuidagi ilmiy
ishlari alohida e’tiborga loyiq. Ushbu izlanishda muallif binolarda issiqlik
izolyatsiyasini kuchaytirish orqali energiya sarfini 15–20% gacha kamaytirish
mumkinligini asoslab bergan[1]. Shuningdek, u haroratni barqaror ushlab turish
uchun tabiiy havo aylanishi va passiv sovitish tizimlaridan foydalanishni taklif qiladi.
Shu bilan birga, B.X. Shodmonovning “Energiyani tejaydigan qurilish
materiallari va ularning ekologik xavfsizligi” nomli ilmiy maqolasida yoritilishicha,
ekologik toza va energiya tejamkor materiallar tanlovi arxitektura dizaynining asosiy
bosqichida muhim rol o‘ynaydi. U g‘isht, gazobeton, bazalt tolali izolyatsiya
moddalari singari materiallarning energiya samaradorligini ilmiy asoslab bergan[2].
Jahon tajribasiga murojaat qiladigan bo‘lsak, Evropa Ittifoqi davlatlarida “Passiv
uy” (Passive House) konsepsiyasining keng joriy etilgani kuzatiladi. Bu tizimda
binolar maksimal issiqlik va sovuqlik izolyatsiyasiga ega bo‘lib, tashqi energiyaga
bo‘lgan ehtiyoj minimal darajaga tushiriladi. G.V. Bekker va G. Feist tomonidan
ishlab chiqilgan ushbu konsepsiya energiya tejovchi arxitektura tizimlarining asosiy
yo‘nalishiga aylangan[3]. Shuningdek, Xitoy, Yaponiya va Janubiy Koreya tajribalari
ham shuni ko‘rsatadiki, quyosh panellari, yer osti issiqlik tizimlari va aqlli binolar
texnologiyasi yordamida energiya sarfini sezilarli kamaytirish mumkin.
Surxondaryo viloyatida olib borilgan amaliy loyihalar ham ilmiy asoslangan
yondashuvlarning bir qismidir. Masalan, Termiz shahrida qurilgan ayrim davlat
idoralari va zamonaviy maktab binolarida quyosh batareyalari va energiya tejovchi
yoritish tizimlari joriy etilgan bo‘lib, bu tajriba bo‘lajak loyiha ishlari uchun asos
253
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
bo‘la oladi. Shu bilan birga, “O‘zbekiston Respublikasining energiya samaradorligi
va energiyani tejashga oid davlat siyosatini amalga oshirish strategiyasi”da (2020–
2030 yillar) energiya tejovchi qurilish me’yorlari, binolarning ekologik
samaradorligini oshirish bo‘yicha qator chora-tadbirlar belgilangan[4].
Yuqoridagi tadqiqotlar, milliy va xalqaro tajribalar shuni ko‘rsatadiki, energiya
tejamkor arxitektura sohasida ilmiy izlanishlar izchil olib borilgan bo‘lsa-da, iqlimiy
jihatdan murakkab va ekstremal ob-havo sharoitiga ega bo‘lgan Surxondaryo viloyati
sharoitiga mos innovatsion loyihalarning amaliy tatbiqi hali to‘laqonli o‘rganilmagan.
Aynan shu jihat ushbu maqolani yozish zaruratini yuzaga keltiradi.
NATIJA VA MUHOKAMA.
Olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, Surxondaryo viloyatida energiya
samarador arxitekturaviy yechimlarga ehtiyoj tobora ortib bormoqda. Bu hududning
iqlimiy xususiyatlari – yozgi issiqlikning intensivligi, qishki kechalarda haroratning
keskin pasayishi – turar joy va jamoat binolarida issiqlikni saqlab qoluvchi, energiya
tejovchi texnologiyalarga asoslangan loyihalarga bo‘lgan talabni kuchaytirmoqda.
Ayniqsa, yildan-yilga oshib borayotgan energiya narxlari va ekologik omillar aholi va
mutasaddi tashkilotlarni innovatsion yechimlarga murojaat qilishga undamoqda.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2020-yilda viloyatda yangi qurilgan binolarning
atigi 6 foizida energiya tejamkor tizimlar (masalan, izolyatsiyalangan derazalar, LED
yoritish, passiv sovutish) joriy qilingan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2021-yilda 12 foizga
yetgan[5]. 2022-yilda esa bu ulush 18 foizni tashkil etgan bo‘lib, bu yil davomida
umumiy hisobda 27 ta jamoat obyektida energiya samarador qurilish elementlari
o‘rnatilgan[6]. 2023-yilda mazkur ko‘rsatkich 25 foizga ko‘tarilib, ayniqsa davlat
buyurtmalari asosida qurilgan yangi maktab va poliklinika binolarida quyosh
panellari, issiqlik izolyatsiyali fasadlar, aqlli yoritish tizimlari qo‘llanilgan. 2024-
yilning birinchi choragida esa allaqachon 28 foiz obyektlarda energiya tejamkor
tizimlar qo‘llanilgan bo‘lib, yil yakuniga qadar bu ko‘rsatkich 35 foizgacha yetishi
prognoz qilinmoqda[7].
Shuningdek, Termiz, Denov va Sho‘rchi tumanlarida amalga oshirilgan ayrim
loyihalarda quyosh panellari orqali elektr ta’minotini qoplash darajasi 20–30
foizgacha yetgani qayd etilgan. Yangi qurilayotgan binolarda foydalanilayotgan
qurilish materiallarining 40 foizini energiya tejovchi (masalan, gazobeton, ko‘p
qatlamli sendvich panellar) materiallar tashkil etmoqda. Bu esa binolarning yillik
energiya sarfini kamida 15–20 foizga kamaytirishga xizmat qilmoqda[8].
Aholi o‘rtasida 2023-yilda o‘tkazilgan ijtimoiy so‘rovnoma natijalariga ko‘ra,
fuqarolarning 74 foizi energiya tejovchi texnologiyalardan foydalanishni istashini
254
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
bildirgan, ammo bu yo‘nalishdagi bilim va moliyaviy imkoniyatlarning yetarli
emasligini ta’kidlagan. Bu holat davlat va xususiy sektor o‘rtasida hamkorlikni
kuchaytirish, aholiga subsidiya va imtiyozlar berish zaruratini ko‘rsatadi[9].
Shuningdek, arxitektura loyihalarida “Passiv uy” tamoyillarini Surxondaryoning
iqlimiga mos holda tatbiq qilish taklif etilmoqda. Ya’ni, binolarning quyoshga
nisbatan yo‘naltirilishi, tom va fasadlarining maksimal izolyatsiyalangan bo‘lishi,
tabiiy shamollatishga asoslangan loyiha echimlari ustuvor yo‘nalish sifatida ajralib
turadi. Bu borada BREEAM va LEED kabi xalqaro sertifikatlash tizimlari asosidagi
standartlarni mahalliy loyihalarga bosqichma-bosqich tatbiq etish orqali energiya
samaradorligini huquqiy me’yorlar bilan uyg‘unlashtirish maqsadga muvofiqdir[10].
Shu tariqa, 2020–2024 yillar davomida Surxondaryo viloyatida energiya
tejamkor arxitektura yo‘nalishida bosqichma-bosqich ijobiy o‘zgarishlar ro‘y
bermoqda. Ammo bu o‘sish hali yetarli darajada emas. Yangi loyihalarda energiya
samaradorlik mezonlarini majburiy belgilash, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni
qo‘llab-quvvatlash, aholiga qulay kreditlar berish, energiya auditi tizimini joriy etish
kabi mexanizmlar orqali bu sohani yanada jadallashtirish mumkin. Bu esa nafaqat
iqtisodiy samaradorlik, balki ekologik barqarorlik va yashash sifati oshishiga xizmat
qiladi.
XULOSA.
Surxondaryo viloyatida arxitekturaviy loyihalashda energiya tejamkorlik
tamoyillarini tatbiq etish zamonaviy qurilishda muhim yo‘nalishlardan biri sifatida
shakllanmoqda. O‘rganilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, hududda issiqlik
izolyatsiyasi, quyosh panellari va boshqa innovatsion texnologiyalar asosida barpo
etilgan obyektlar soni yildan-yilga ortib bormoqda. 2020–2024 yillar oralig‘ida
energiya samarador obyektlar ulushi 6 foizdan 28 foizgacha oshgani bu sohada ijobiy
dinamikani namoyon etmoqda. Shunga qaramay, mavjud imkoniyatlardan to‘liq
foydalanilmayotgani, aholi bilim darajasining pastligi va moliyaviy cheklovlar hali
muhim muammolar bo‘lib qolmoqda. Kelgusida energiya samarador binolarni
loyihalashda
xalqaro
tajribalarni
o‘rganish, normativ-huquqiy hujjatlarni
takomillashtirish va mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash zarur. Bu esa
ekologik barqarorlik, iqtisodiy tejamlilik va fuqarolarning hayot sifati yaxshilanishiga
xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Axmedov S.A.
Issiqlik energiyasini tejovchi qurilish konstruksiyalari va
ularning samaradorligini oshirish
. – Toshkent: “Fan”, 2019.
255
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
2.
Shodmonov B.X.
Energiyani tejaydigan qurilish materiallari va
ularning ekologik xavfsizligi
, “O‘zbekiston me’morchiligi” jurnali, 2021, №3, 45–51-
betlar.
3.
Feist, W., & Peper, S.
Passive House Planning Package
. Passive House
Institute, Germany, 2015.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4422-son qarori, 2020-yil
22-avgust:
Energiyani tejash va energiya samaradorligini oshirish strategiyasi
(2020–2030 yillar)
.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Qurilish va uy-joy kommunal xo‘jaligi
vazirligi. Yillik hisobot – 2020.
6.
Surxondaryo
viloyati
hokimligi
Qurilish
boshqarmasi
statistik
ma’lumotlari – 2022.
7.
Davlat Statistika qo‘mitasi, “Yashil iqtisodiyot” bo‘yicha hisobot –
2024-yil 1-chorak.
8.
“O‘zbekiston energiya samarador qurilishlar assotsiatsiyasi” axboroti,
2023.
9.
“Yashil makon” jamg‘armasi so‘rovnoma natijalari – 2023.
10.
Feist W. & Peper S.
Passive House Planning Package
, Passive House
Institute, Germany – 2015.
256
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
“BOSHLANG‘ICH TA’LIM PEDAGOGIKASI” MOHIYATI
Qurbonova Mashhura
Toshkent shahar 295 maktab “Boshlang`ich sinf” o‘qituvchisi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada “Boshlang`ich ta’lim pedagogikasi” orqali
o‘quvchilar bilan ishlash
Kalit so`zlar:
boshlang‘ich, ta’lim, pedagogika, tushuncha, metodologiya,
zamonaviylik, tendentsiya, bilim, ko‘nikma, yondashuv, malaka.
Abstract
: In these articles, the meaning of the new academic subject "Pedagogy
of Primary Education" is analyzed and methodological recommendations are given.
Key words:
primary education, pedagogy, concept, methodology, modern,
trend, knowledge, skills, approach, skill.
O‘zbekistonda barpo etilayotgan Uchinchi Renessans davrida boshlang‘ich
ta’limning asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilangan:
O'quv predmeti sifatida Matematika o'qitish metodikasi eng avvalo, kichik
yoshdagi o'quvchilarni umumiy tizimda o'qitish va tarbiyalash vazifasini
qo'yadi.Umumiy metodika boshlang'ich sinf matematikasining mazmunini va
tizimliligini aks ettiradi, har bir bo'lim ni o'qitishning o'ziga xos xususiy metodlarini
o'rgatadi.Xususiy metodika matematika o'qitishning asoslangan metodlarini va
o'qitish formalarini, shuningdek, o'quv faoliyatini tashkil qilish yo'llarini ko'rsatadi.
Ma’lumki, o‘qitish tarbiyalash bilan o'zaro mustahkam bog‘liqdir. Ushbu metodika
o’qitishni tarbiyalash bilan qo'shib olib borish yo‘llarini o'rgatadi.
Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi bir necha fanlar bilan
chambarchas bog'liqdir:
1) o'qitish asosi bo'lgan matematika bilan;
2) pedagogika;
3) psixologiya;
4) boshqa o'qitish metodikalari bilan (ona tili, m ehnat...).
Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish kursi o'quv predmetiga aylangan.
Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasining o'qitish vazifalari:
a) ta’lim-tarbiyaviy va amaliy vazifalami amalga oshirishi;
b) nazariy bilimlar tizimini o'rganish jarayonini yoritib berishi;
d) o'quvchilam ing dunyoqarashini shakllantirish yo'llarini o'rgatishi;
e) ta’limni insonparvarlashtirishi;
257
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
f) matematika o'qitish jarayonida insonni mehnatni sevishga, o'zining qadr-
qimmati, bir-biriga hurmati kabi fazilatlarini tarbiyalashni ko'rsatib berishi;
g) o'qitish metodikasi I-IV sinflar matematikasining davomi bo'lgan V-VI sinf
matematikasi mazmuni bilan bog'lab o'qitishdan iborat.Boshlang'ich matematika
kursining vazifasi maktab oldiga qo'yilgan “o'quvchilarga fan asoslaridan puxta bilim
berishda yangi texnologiyadan foydalanish, ularga hozirgi zamon ijtimoiy-iqtisodiy
bilimlami berish, kasb-hunarga qiziqtirish, kasblami ongli tanlashga o'rgatish” kabi
vazifalami hal qilishda yordam berishdan iborat.Shunday qilib, boshqa har qanday
o'quv fani kabi matematika boshlang'ich kursi o'qitishning maqsadi quyidagi uch omil
bilan belgilanadi:
1. Matematika o'qitishning umumta’limiy maqsadi;
2. Matematika o'qitishning tarbiyaviy maqsadi;
3.
Matematika
o'qitishning
amaliy
maqsadi.Matematika
o'qitishning
umumta’limiy maqsadi o’z oldiga quyidagi vazifalami qo'yadi:
a) o'quvchilarga m a’lum dasturi asosida matematik bilimlar berish. Bu bilimlar
matematika fani to‘g ‘risida o’quvchilarga yetarli darajada m a’lumot berishi, ulami
matematika fanining yuqori bo'limlarini o’rganishga tayyorlashi kerak.Bundan
tashqari, dastur asosida 0‘quvchilar o‘qish jarayonida olgan bilimlarining ishonchli
ekanligini tekshira bilishga o'rganishlari, nazorat qilishning asosiy metodlarini
egallashlari lozim;
b) o‘quvchilaming og‘zaki va yozma matematik bilimlami tarkib toptirish lozim
bo‘ladi. Matematikani o'rganish o‘quvchilaming o‘z ona tillarida nutq madaniyatini
to‘g‘ri shakllantirish, o‘z fikrini aniq, ravshan va lo‘nda qilib bayon eta bilish
malakalarini o‘zlashtirishlariga yordam berishi kerak;
d) o‘quvchilami matematik qonuniyatlar asosida haqiqatlami bilishga
o‘rgatish.Bunday bilimlar berish orqali esa o'quvchilam ing fazoviy tasavvur qilish
xususiyatlari shakllanadi hamda mantiqiy tafakkur qilishlari yanada rivojlanadi.
Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitishning tarbiyaviy maqsadi o‘z oldiga
quyidagi vazifalami qo'yadi:
a) o'quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish;
b) o’quvchilarda matematikani o'rganishga bo'lgan qiziqishlami tarbiyalash.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining vazifasi o'quvchilarda mustaqil mantiqiy
fikrlash
qobiliyatlarini
shakllantirish
bilan
birga
ularda
matematikaning
qonuniyatlarini o'rganishga bo‘lgan qiziqishlarini tarbiyalashdan iboratdir;
258
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
d)
o'quvchilarda
matematik
tafakkumi
va
matematik
madaniyatni
shakllantirish.Matematika darslarida o’rganiladigan ibora, amal belgilari, tushuncha
va ular orasidagi qonuniyatlar o'quvchilarni atroflicha fikrlashga o‘rgatadi.
Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitishning amaliy maqsadi o’z oldiga
quyidagi vazifalami qo‘yadi:
a) o’quvchilar matematika darsida olgan bilimlarini kundalik hayotda
uchraydigan elementar masalalami yechishga tatbiq qila olishga o'rgatish,
o'quvchilarda arifmetik amallar bajarish malakalarini shakllantirish va ulami
mustahkamlash uchun maxsus tuzilgan amaliy masalalami hal qilishga o'rgatish;
b) matematika o‘qitishda texnik vosita va ko'rgazm ali qurollardan foydalanish
malakalarini shakllantirish. Bunda asosiy e ’tibor o'quvchilam ing jadvallar va
hisoblash vositalaridan foydalana olish malakalarini tarkib toptirishga qaratilgan;
d) o'quvchilam i mustaqil ravishda matematik bilimlami egallashga o'rgatish.
Xulosa:
O'quvchilar,
imkoni
boricha,
mustaqil
ravishda
qonuniyat
munosabatlarini ochishlari, kuchlari yetadigan darajada umumlashtirishlar qilishlari,
shuningdek, og'zaki va yozma xulosalar qilishga o'rganishlari kerak.O'qitish
samaradorligining zaruriy va muhim sharti o'quvchilarning o'rganilayotgan materialni
o'zlashtirishlari ustidan nazoratdir. Didaktikada uni amalga oshirishning turli shakllari
ishlab chiqilgan. Bu o'quvchilardan og'zaki so'rash; nazorat ishlari va mustaqil ishlar;
uy vazifalarini tekshirish, testlar, o'tkazish kabi usullardir. Didaktikada dars turiga,
o'quvchilam ing yosh xususiyatlariga va h.k. bog'liq ravishda nazoratning u yoki bu
shaklidan foydalanishning maqsadga muvofiqligi masalalari, shuningdek, nazoratni
amalga oshirish metodikasi yetarlicha chuqur ishlab chiqilgan.Boshlang'ich maktabda
matematika o'qitish metodikasida mustaqil va nazorat ishlari, o'quvchilardan yakka
(individual) yozma so'rov o'tkazishning samarali vositalari yaratilgan. Ba’zi didaktik
materiallar dastuming chegaralangan doiradagi masalalarining o'zlashtirilishini
reyting tizimida nazorat qilish uchun, boshqalari boshlang'ich maktab matematika
kursining barcha asosiy mavzularini nazorat qilish uchun m o'ljallangan. Ayrim
didaktik materiallarda (ayniqsa, kam komplektli maktab uchun m o'ljallangan)
o'qitish xarakteridagi materiallar, boshqalarida esa nazoratni amalga oshirish uchun
materiallar ko'proqdir.Matematika о ‘qitishda mustaqil ishlar.Matematika o‘qitish
jarayonida o'quvchilaming faolligini oshirish va matematikaga bo'lgan qiziqishini
rivojlantirish omillaridan biri - O‘quvchilar bilan olib boriladigan mustaqil
ishlardir.Matematika darslarida mustaqil ishlar yangi materialni o‘rganishga
tayyorgarlik ko‘rishda, yangi tushunchalar bilan tanishishda, bilim, uquv va
malakalami mustahkamlashda, shuningdek,bilimlami nazorat qilishda amalga
259
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
oshiriladi.O'qitish shakli - bu o'quvchilaming o'quv-bilish faoliyatlarini uni turli
sharoitlarda (sinfda, ishlab chiqarishda va hokazo).o'tkazilishiga muvofiq ravishda
o'qituvchi tomonidan tarbiyaviy o'qitish jarayonida foydalaniladigan qilib tashkil
etilishidir.
-
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tahliliy va kreativ fikrlash qobiliyatini
rivojlantirish;
-
boshlang‘ich ta’limni ilg‘or xorijiy tajribalar asosida takomillashtirish;
-
boshlang‘ich ta’lim samaradorligiga erishish.68
Mazkur vazifalar oliy pedagogik ta’lim jarayonida o‘qitilayotgan “Boshlang‘ich
ta’lim pedagogikasi, innovatsiya va integratsiyasi” fanining mazmunini belgilaydi.
Unga ko‘ra, mazkur fanning mazmuni boshlang‘ich ta’lim, tarbiya va uni o‘qitish
asoslari bo‘yicha bo‘lajak o‘qituvchilarga nazariy bilim, ko‘nikma hamda malaka
berishdan iborat. Bunda quyidagilarga e’tibor berish lozim:
-
boshlang‘ich ta’lim tushunchasi quyidagilarni qamrab oladi:
1)
inson va jamiyat qadriyatlariga asosan 7-11 yoshli o‘quvchilarga bilim
berish;
2)
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini o‘qitish va tarbiyalash jarayoni;
3)
boshlang‘ich ta’limning samarasiga erishish;
4)
boshlang‘ich ta’limni yaxlit tizim sifatida qabul qilish.
- boshlang‘ich ta’limda tarbiya tushunchasi quyidagilarni ifodalaydi:
1)
boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga insoniyatning tarbiyaga oid tajribasini
uzatish;
2)
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini madaniyat va qadriyatlar olamiga olib
kirish;
3)
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari shaxsini rivojlantirish;
4)
boshlang‘ich ta’lim o‘quvchilarini hayotning murakkab vaziyatlari va
holatlariga tayyorlash.
- boshlang‘ich ta’limda o‘qitish tushunchasining mazmuni quyidagilardan
iborat:
1)
boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga bilim, hayotiy tajriba, faoliyat
ko‘nikmasi berish va ularning tafakkurini shakllantirish;
2)
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining bilim, ko‘nikma va malaka hislarini
shakllantirish;
3)
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining xotira, diqqat va fikr yuritish
ko‘nikmasini shakllantirish;
260
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
4)
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining qiziqish, layoqat va qobiliyatlarini
rivojlantirishga yo‘naltirish.
Ushbu uch muhim kategorial tushuncha “Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi” fani
mazmunini tashkil qiladi. Bu fan vositasida O‘qituvchi 7-11 yoshli shaxslarga
dastlabki ta’lim va tarbiyani beradi, ularni o‘qish ko‘nikmasini shakllantiradi.
Ayni paytda mazkur fanning mazmuniga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
quyidagilarga amal qilishi shart:
1)
o‘qishi, ya’ni boshlang‘ich sinf o‘quvchilari aniq ma’lumotlarni va
topshiriqlarni O‘qituvchi yordamida sinfdoshlari bilan birgalikda yoki mustaqil
ravishda o‘zlashtirishi;
2)
kuzatish, qiyoslash va fikrlash ko‘nikmalarini egallashi;
3)
o‘z fikri va qarashlarini ifodalay olishi kerak.
Bularning barchasi boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi mazmunini tashkil qiladi.
Boshlang‘ich ta’lim metodologiyasi.
“Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi,
innovatsiya va integratsiyasi” fani o‘ziga xos metodologik asoslarga tayanadi.
Mazkur metodologiyaning asosiylarini quyidagilar tashkil etadi:
-
boshlang‘ich ta’limga oid normativ-huquqiy hujjatlar;
-
boshlang‘ich ta’lim nazariyasi va amaliyoti;
-
boshlang‘ich ta’limga oid SHarq va G‘arb pedagogik tajribalari;
-
boshlang‘ich ta’limga oid ilmiy tadqiqotlar.
Ushbu metodologik asoslarini bo‘lajak o‘qituvchilar aniq o‘zlashtirishi lozim.
-
boshlang‘ich ta’limga oid normativ-huquqiy hujjatlar. O‘zbekiston
Respublikasida boshlang‘ich ta’limga oid normativ-huquqiy hujjatlar quyidagilardan
iborat:
a)
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida bilim olish va kasb-hunar
egallashga oid belgilab qo‘yilgan huquqlar;
Boshlang‘ich
ta’limning
zamonaviy
tendentsiyalari.
“Tendensiya”
tushunchasi lotincha bo‘lib, an’ana, takomil va namuna ma’nolarini anglatadi. SHu
jihatdan hozirgi zamon boshlang‘ich ta’limining o‘ziga xos va muhim tendentsiyalari
quyidagilardan iborat:
1)
boshlang‘ich ta’limga yangi va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish;
2)
boshlang‘ich ta’limning madaniy kontekstini kuchaytirish;
3)
boshlang‘ich ta’limga oid xalqlarning ilg‘or tajribalarini tadbiq etish.
261
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Boshlang‘ich ta’limga yangi va zamonaviy texnologiyalarni joriy etishda
kompьyuter, Internet tarmog‘i imkoniyatlaridang oqilona foydalanish masalasiga
asosiy e’tibor berilmoqda. Bunda texnologik ta’lim asoslari kuchayib bormoqda va
ayni paytda, texnologik ta’lim rivojlanish hamda shakllanish jarayonida bo‘lgan
boshlang‘ich ta’lim o‘quvchilarining insoniy, jismoniy hamda estetik tuyg‘ularini
texnokratik tarzda shakllantirmasligi kerak.
Boshlang‘ich ta’limning madaniy kontekstini kuchaytirish jarayonida 7-11
yoshli o‘quvchilarga xalqning milliy va oilaviy qadriyatlari asosida bilim berish,
ularning axloqiy va faoliyat ko‘nikmasini umuminsoniy qadriyatlar asosida
shakllantirishnga asosiy e’tibor qaratilmoqda. Misol uchun, O‘zbekistonda xalq
an’analari, insonparvarlik, xalqparvarlik, vatanparvarlik, oilaparvarlik kabilar milliy
qadriyatlar, bag‘rikenglik, demokratlik, birodarlik singarilar umuminsoniy qadriyatlar
hisoblanadi. SHu sababli boshlang‘ich ta’limning madaniy kontekstini kuchaytirishda
milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg‘unligiga asoslanish taqozo etiladi.
Butun dunyoda boshlang‘ich ta’limga xalqlarning ilg‘or tajribalarini tadbiq etish
tendentsiyasi davom etmoqda. Unga ko‘ra, muayyan xalqlarning boshlang‘ich
ta’limda erishgan yutuqlari o‘zga xalqlar tomonidan qabul qilinmoqda. Misol uchun,
Rossiya Federatsiyasining boshlang‘ich ta’limdagi xalqparvarlik konteksti,
Finlandiya qirolligining boshlang‘ich ta’limidagi xususiy ta’lim konteksti va
O‘zbekiston boshlang‘ich ta’limidagi dunyoviylik konteksti xalqaro tajribalar sifatida
e’tirof etiladi.
Zero, boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi mazmuni quyidagicha idrok etiladi:
Adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. //”Xalq so‘zi”gazetasi. 2020 yil 30 dekabr soni.
2.
Mardonov Sh.Q. Pedagogika fanidan o`qitishning electron didaktik
ta’minoti texnologiyasini ishlab chiqish.-Toshkent, 2021.
3.
Умарова З.А. Бошланғич таълим дидактикаси. Academic Research In
Educational Sciences Volume 2 | ISSUE 2 | 2021. ISSN: 2181-1385 Scientific
Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723. 556-562-бет
4.
Mamadaliyev К.R, Jabborova. O.M, Umarova Z.А., Abdullayeva B.P.
Creation of a New Generation of Teaching Literature - A Requirement of Modernity
// SCOPUS International Journal of Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Special
Issue 1, 2020,
5.
Jabborova Onaxon Mannapovna, Umarova Zuhra Abduraxmanovna.
262
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Pedagogical conflicts in primary school students - as an important social- pedagogical
problem. Solid State Technology, Great Britain, 2020, Issue 6, pp.235- 241.
6.
Quzmanova G. B, Beketov.N. A Use Of Historical Materials In
Teaching Mathematics In Continuous Education. The american journal of social
science and education innovations, Volume 2 Issue 9, 2020, ISSN 2689-100X, 2(09),
531-537
263
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
"KICHIK HAJMLI ISHLAB CHIQARISH UCHUN 3D PRINTERLARDAN
FOYDALANISH: TAJRIBA VA NATIJALAR"
Saidrasulov Sherzod Norboy o‘g‘li
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti,
“Axborot texnologiyalarining dasturiy ta’minoti” kafedrasi dotsenti, PhD
Ibrohimov Azizbek Ahror o‘g‘li
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti, 3-bosqich talabasi
So‘nggi yillarda 3D bosma texnologiyalari nafaqat sanoat gigantlari, balki
kichik ustaxona va uy sharoitida ishlovchi ishlab chiqaruvchilar orasida ham keng
ommalashmoqda. An’anaviy ishlab chiqarish usullari qimmat uskunalar, qoliplar va
katta miqdordagi xomashyoga ehtiyoj sezgan bo‘lsa, 3D printerlar yordamida bu
cheklovlar minimallashtirildi.
Ushbu maqolada kichik hajmli ishlab chiqaruvchilar uchun 3D printerlardan
foydalangan holda mahsulot ishlab chiqarish tajribasi o‘rganiladi. PETG filamentdan
foydalangan holda yaratilgan detallar, ularning ishlab chiqarish vaqti, xarajatlari va
sifati tahlil qilinadi. Maqola natijalari ushbu texnologiyaning kichik bizneslar uchun
samaradorligini baholashga xizmat qiladi.
Kalit so’zlar:
3D printer,kichik hajmli ishlab chiqarish,petg filament,rapid
prototiplash,fdm texnologiyasi,mahsulot sifati,xarajat tahlili,individual dizayn,qisqa
muddatli ishlab chiqarish,additive texnologiyalar
3D bosma texnologiyalari (additiv ishlab chiqarish) an’anaviy usullardan farqli
o‘laroq, ob’ektni qatlamma-qatlam yaratadi. Bu yondashuv kichik hajmli ishlab
chiqarishda sezilarli afzalliklar beradi, xususan, qolip yoki maxsus uskunalarsiz
mahsulot tayyorlash imkoniyati mavjud.
2.1 FDM, SLA va boshqa texnologiyalarning taqqoslanishi
Bugungi kunda kichik ishlab chiqaruvchilar ko‘p hollarda FDM (Fused
Deposition Modeling) texnologiyasiga tayanadi. Bu texnologiyada eritilgan plastik
filament (masalan, PLA, PETG, ABS) qatlamma-qatlam quyilib, model hosil
qilinadi. FDM texnologiyasi arzon, foydalanuvchiga qulay va keng tarqalgan.
264
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
SLA (Stereolithography) esa suyuq fotopolimer qatlamining UV nuri orqali
qotirilishi asosida ishlaydi. Bu usul yuqori aniqlik va silliq sirt beradi, ammo asboblar
va materiallar qimmatroq.
2.2 An’anaviy usullar bilan taqqoslash
An’anaviy ishlab chiqarish, ayniqsa, metallga ishlov berish va qoliplash
jarayonlari, katta hajmdagi ishlab chiqarishda foydalidir. Biroq, kichik miqdorda
mahsulot chiqarish uchun bu usullar qimmatga tushadi. 3D bosma esa kam
miqdordagi buyumlarni arzon va tez tayyorlashga imkon beradi.
2.3 Ishlatiladigan materiallar
Kichik ishlab chiqaruvchilar orasida PETG filament keng qo‘llaniladi. Bu
material quyidagi afzalliklarga ega:
Moslashuvchan va mustahkam
Yorilishga chidamli
Kimyoviy moddalarga nisbatan barqaror
Ekologik xavfsiz
(ba’zida oziq-ovqat mahsulotlariga mos)
Bundan tashqari, PLA arzon va ekologik toza bo‘lsa-da, mexanik jihatdan
unchalik bardoshli emas. ABS esa mustahkam, biroq chop qilishda ko‘proq issiqlik
va yopiq muhit talab etadi.
3. Tajriba metodikasi
3.1 Ishlatilgan uskuna va sozlamalar
Tajriba jarayonida
Wanhao Duplicator D12
modelidagi
FDM
texnologiyasiga
ega
3D
printerdan foydalanildi. Ushbu printer 0.4 mm
nozulli ekstruder, barqaror issiqlik nazorati va
ochiq ramkali konstruksiyasi bilan kichik ishlab
chiqaruvchilar uchun qulay tanlov hisoblanadi.
Chop qilish harorati
235 °C
, stol harorati esa
80 °C
etib belgilandi. Har bir qatlamning qalinligi
0.2
mm
bo‘lib, optimal sifat va tezlik balansi saqlandi.
Mo
dellashtir
ish uchun
Fusion 360
va
Blender
dasturlaridan foydalanildi. Tayyorlangan
3D modellar.STL formatida eksport qilinib,
Ultimaker Cura
dasturida chopper qilindi.
265
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Chopper sozlamalari chop qilinadigan ob’ektga qarab moslashtirildi: to‘ldirish foizi
(infill) 20–60% oralig‘ida bo‘ldi.
3.2 Ishlab chiqarilgan buyumlar
Tajriba davomida quyidagi turdagi buyumlar tayyorlandi:
Elektron qurilmalar uchun ixcham korpuslar
PETG materialga mo‘ljallangan mustahkam tishli g‘ildiraklar
Ergonomik tutqichlar (qo‘l qulayligi uchun moslashtirilgan dizaynlar)
Kichik miqdorda buyurtma asosida tayyorlangan maxsus qismlar
PETG filament ishlatilgan bo‘lib, u yuqori mustahkamlik, moslashuvchanlik va
nisbatan silliq sirt qoldirishi bilan ajralib turadi. Mahsulotlarning har biri uchun chop
qilish vaqti, filament sarfi va og‘irligi qayd etildi.
3.3 Ishlab chiqarish jarayoni
Ishlab chiqarish jarayoni davomida har bir
buyum o‘rtacha
2–6 soat
ichida tayyor bo‘ldi.
Modellarning murakkablik darajasiga qarab qo‘llab-
quvvatlovchi
(support)
elementlar
ishlatildi.
Chopdan so‘ng buyumlar 10–15 daqiqa davomida
sovitildi va keyinchalik sirt sifati, mustahkamligi va
moslashuvchanligi vizual hamda qo‘lda tekshirish
orqali baholandi.
4. Natijalar va tahlil
Tajriba davomida
Wanhao Duplicator D12
printerida PETG filamentdan foydalangan holda bir
nechta turdagi kichik hajmli mahsulotlar tayyorlandi.
Har bir mahsulot ishlab chiqarish muddati, material
sarfi va yakuniy sifat jihatidan baholandi.
4.1 Mahsulot sifati
PETG filament yordamida bosilgan buyumlar
silliq sirt, yaxshi qatlam birikmasi (layer adhesion)
va yuqori mexanik mustahkamlik ko‘rsatkichlariga
ega bo‘ldi. Ayniqsa, murakkab formalarga ega tutqichlar va tishli g‘ildiraklar shakl
jihatdan aniqligi bilan ajralib turdi. Vizual baholashda:
Qatlam izlari minimal darajada sezildi
Harorat to‘g‘ri tanlangani tufayli “warping” va “stringing” muammolari
kuzatilmadi
266
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Yakuniy mahsulotlar minimal post-processing (qo‘shimcha silliqlash, kesish)
talab qildi
4.2 Vaqt va xarajat tahlili
Model murakkabligiga qarab bosma vaqti
2–6 soat
, PETG filament sarfi esa
25–
80 gram
oralig‘ida bo‘ldi. Filament narxi (2025-yil boshiga ko‘ra) o‘rtacha 1 kg
uchun 80 000–100 000 so‘m bo‘lganini hisobga olib, bir dona buyum narxi
quyidagicha baholandi:
Kichik korpus: 8 000 so‘m atrofida
Tutqich: 12 000–15 000 so‘m
Tishli g‘ildirak: 10 000–18 000 so‘m
Bu narxlar an’anaviy ishlab chiqarish bilan solishtirilganda ancha arzon va
tezkor yechim bo‘lib chiqdi.
4.3 Uchragan muammolar
Tajriba davomida ba’zi holatlarda quyidagi muammolar yuzaga keldi:
Printer stolining to‘g‘ri nivelirovkasi (levelling) bo‘lmasa, qatlamlar orasida
notekisliklar yuzaga keldi
PETG filament nam muhitda uzoq turganida sifat yomonlashdi (shishish,
pufakchalar)
Uzun davomli choplarda ekstruderning vaqtinchalik tiqilishi holatlari kuzatildi
Biroq ushbu muammolar oddiy texnik xizmat va sharoitni yaxshilash bilan
bartaraf etildi.
5. Xulosa
O‘tkazilgan tajribalar shuni ko‘rsatdiki,
3D bosma texnologiyasi
, ayniqsa
FDM
asosidagi Wanhao Duplicator D12
printer yordamida, kichik hajmli ishlab chiqarish
uchun samarali va iqtisodiy jihatdan foydali yechimdir. PETG filamentdan
tayyorlangan mahsulotlar mustahkamligi, aniqligi va funksionalligi bilan ijobiy natija
berdi.
3D bosmaning asosiy afzalliklari quyidagilardan iborat:
1.
An’anaviy usullarga nisbatan arzonroq va tezroq
2.
Har bir mijoz yoki loyiha uchun moslashtirilgan (individual) mahsulotlar
ishlab chiqarish imkoniyati
3.
Qolip va boshqa qimmat uskunalarsiz tajriba o‘tkazish va prototiplash
imkoni
4.
Mahsulot dizaynini tezda o‘zgartirish va takomillashtirish imkoniyati
Shuningdek, kichik ustaxonalar va startaplar uchun bu texnologiya dastlabki
investitsiyalarni minimallashtirgan holda bozorga chiqishni tezlashtiradi.
267
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Biroq, yuqori aniqlik yoki katta hajmli seriyali ishlab chiqarish uchun 3D
bosmaning imkoniyatlari cheklangan bo‘lishi mumkin. Shu sababli, ushbu
texnologiya aynan kichik partiyali, eksperimental yoki moslashtirilgan ishlab
chiqarishda eng yaxshi natija beradi.
Kelajakda, yangi materiallar, ikki nozulli (dual-extruder) tizimlar va
avtomatlashtirilgan chop jarayonlari bilan 3D bosma yanada qulay va keng
qo‘llanuvchan bo‘lib boradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. https://www.simplify3d.com/resources/print-quality-troubleshooting/
2.https://all3dp.com/2/3d-print-quality-12-tips-on-how-to-improve-it/
3. https://www.youtube.com/watch?v=FTos-G1QXeE
4. https://www.youtube.com/watch?v=FTos-G1QXeE
5.
https://www.matterhackers.com/news/how-to-succeed-when-printing-with-
petg-filament?srsltid=AfmBOoowZ258qjCf_jnP-
bGg28JCSQWgx4OlVOxBSkZ2pS2zmxNar0N_
6. https://ninjatek.com/learn/3d-printing-materials/petg/
7. https://www.wevolver.com/article/petg-print-settings
8. https://formfutura.com/blog/common-issues-printing-petg-and-pla/
268
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDAGI O‘Z-O‘ZINI ANGLASH VA
IJTIMOIY HAYOTDAGI O‘RNINI ANIQLOVCHI RENE JILYE TESTI
(4-sinflarda o‘tkazilgan tajriba misolida)
Xolyigitova Nasiba Xabibullayevna
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti, Pedagogika va psixologiya kafedrasi professor
v.b, psixologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
Adinamatova Dono Ilxom qizi
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti “Boshlang‘ich ta’lim” yo‘nalishi 4-bosqich
talabasi
Annotatsiya:
Maqolada zamonaviy ta’lim talabiga aylanayotgan o‘z-o‘ziga
baho berishni aniqlashtiruvchi test “Rene Jilye” testi haqida, uning maqsadi va
vazifasi, topshiriqlari, shkalalari, o‘tkazilishida kerakli jihozlar, 4-sinflarda
o‘tkazilgan tadqiqot testi haqida fikr yuritiladi.
Kalit so`zlar:
Baholash
,
Rene Gille, rasmli, so‘zli topshiriq, shkala, itimoiy
munosabatlar, muhit, tajriba-sinovlari, natijalar.
Annotation
: The article reflects on the “Rene jilye” test, a test that clarifies self-
assessment that is becoming a modern educational requirement, its purpose and
function, tasks, scales, necessary equipment in the experiment, a research test
conducted in Grades 4.
Keywords:
Assessment, Rene Gille, pictorial, verbal assignment, scale,
emotional relationship, environment, Experience-tests, results.
Hozirgi kunda baholash bo‘yicha ko‘plab o‘zgarishlar kiritilyapti. Hattoki,
o‘quvchilarda o‘ziga ishonch, motivatsiyani shakllantirishda o‘z-o‘zini baholash
konsepsiyasi xorijiy va davlat maktablarida shakllanib, rivojlantirilmoqda. Ushbu
maqola orqali o‘zini baholashni ko‘rsatib beruvchi test bilan tanishasiz.[5]
Rene Jilye testi (Fransuzcha “Test de Rene Gille) – o‘quvchilarning ijtimoiy,
hissiy rivojlanishini baholashga qaratilgan, bolalarni ijtimoiy muhitdagi o`rnini
aniqlashga yordam beruvchi psixologik test hisoblanadi.[1] Ushbu Rene Jilye
metodikasi 1959-yilda fransuz psixologi Rene Gille tomonidan o`rganilib,
psixologiyaga kiritilgan. Rene jilye testini 4 yoshdan 12 yoshgacha bo`lgan bolalarda
o`tkazish talab etiladi. Testning maqsadi:
269
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
O‘quvchining ota-onasi, aka-ukalari, opa-singillari, do‘stlari, o‘qituvchilari va
tengdoshlari bilan bo‘lgan munosabatlarni aniqlash va tahlil qilishdan iborat. Undan
tashqari bu test oquvchining o‘zini qanday qabul qilishi, oz-oziga bahosi, ijtimoiy
moslashuv darajasini ko`rsatib beradi.
Rene Jilye testi 12 ta shkala va 42 ta topshiriqdan iborat. Ularning 25 tasi rasmli
topshiriq bo`lib, oquvchi turli vaziyatlar tasvirlangan rasmlarga qaraydi va o‘zini u
yerda qanday o‘ringa qo‘yishini ifodalaydi. 17 tasi esa matnli topshiriq bo‘lib,
o‘quvchi turli vaziyatlar haqida o‘qib o`z fikrini bildiradi (u o‘sha vaziyatda nima
qilar edi). Bu topshiriqlar orqali hissiy munosabatlarni aniqlash mumkin. Masalan,
oila a’zolari bilan yaqinlik yoki uzoqlik kabi munosabatlar.
Ushbu testdan qaysi holatlarda foydalanish mumkin?
Ota-ona bilan munosabatlarni aniqlashda
O ‘qituvchi yoki tengdoshlari o‘rtasidagi munosabatlarni baholashda
Bolaning hissiy muammolarini aniqlashda
O‘zga baho berish darajasini aniqlashda
Testni olib borilishi. Test o‘tkaziladigan muhit erkin, tinch bo‘lishi zarur.
Bolaga testni har bir topshirig‘ini chuqur va oson tarzda tushuntirish talab etiladi.
Iloji bo‘lsa sinfda ko‘p o‘quvchi bilan o‘tkazilayotgan paytda topshiriqni navbat bilan
tuhuntirish va bajarish bilan birgalikda olib borish samarali bo‘ladi. Bolaga bu
topshiriqda to‘g‘ri va noto‘g‘ri javob yo‘qigini va o‘zini qanday his qilsa shunday
javob berilishi oldindan tushuntiriladi. Ushbu testni qog`oz variantda o‘tkazish ancha
qulay.
Rene Jilye tasti.
№
Shkala nomlari
Topshiriqlar soni
1
Onaga munosabat
1-4, 8-15, 17-19, 27, 38, 40-42
2
Otaga munosabat
1-5, 8-15, 17-19, 37, 40-42
3
Ota-ona juftligi sifatida ota-onaga
munosabat
1-4, 6-8, 14, 17, 19
4
Aka-uka yoki opa-singillar bilan
munosabat
1, 2, 4, 5, 6, 8-19,30, 40, 42
5
Bobo-buvilar bilan munosabat
1, 4, 7-13, 17-19, 30, 40, 41
6
Do`stga (dugonaga) munosabat
1, 4, 8-19, 25, 30, 33-35, 40
7
O‘qituvchiga
(yoki
obro‘si
kattalarga) munosabat
1, 4, 5, 9, 11, 13, 17, 19, 26, 28-30,
32, 40
8
Qiziqish
5, 22-24, 26, 28-32
270
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
9
Bolalarning
katta
guruhlarida
muloqot qilishi
16, 22-24
10
Bolalar
guruhida
ustunlik,
yetakchilik
20-22, 39
11
Xulq-atvorning
ijtimoiy
adekvatligi
9, 25, 28, 32-38
12
Yolg‘izlik, izolyatsiya qilish istagi 9, 10, 14-16, 17, 19, 22-24, 29, 30,
40-42
Testning topshiriqlari.
1.
Mana stulda turli odamlar o‘tiribdi. 2. X qo‘ying qayerda siz
Qaysi biri sensan? o`tiryapsiz?
3. Siz o‘zingiz o‘tirgan joyingizni
belgilang.
4. Endi bu stol atrofida bir nechta
odamni va o‘zingizni joylashtiring.
5. Stol boshida siz yaxshi bilgan odam
o‘tirgan.Qayerda o‘tirardingiz?
6. Oilangiz bilan dam olishni o‘tkazadi-
gan uydasiz. O‘zingiz uchun xona tanlang
7.Siz uzoq vaqtdan beri do‘stlaringiz
bilansiz. Siz qaysi xonani tanlagan
bo‘lardingiz?
8.Yana siz do‘stlaringiz bilansiz. Ba’zi
odamlarni xonalar va o‘z xonangizni
belgilang.
271
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
9.Bir kishiga sovg‘a berishga qaror qilindi. Siz berishni xohlaysizmi? Kimga
berardingiz?
10. Sizda bir necha kun ta’tilga chiqishingizga imkoningiz bor, lekin siz
boradigan joyda faqat 2 ta bepul joy bor: biri siz uchun, ikkinchisi boshqa odam
uchun. O‘zingiz bilan kimni olib ketardingiz?
11. Siz juda qimmat narsani yo‘qotdingiz. Bu muammo haqida birinchi bo‘lib
kimga aytasiz?
12. Tishingiz og‘riyapti va tishingizni oldirish uchun tish shifokoriga borishingiz
kerak. Siz yolg‘iz ketasizmi? Yoki kimdir bilanmi? Agar kimdir bilan ketsangiz, u
kim?
13. Siz imtihondan o ‘tdingiz. Bu haqida birinchi bo‘lib kimga aytasiz?
18. Sizga va boshqalarga sovg‘alar
berildi.
Kimdir
boshqalardan
ko‘ra
yaxshiroq sovg‘a oldi. Uning o‘rnida kim
bo‘lishi xohlaysiz?
19. Siz uzoq safarga ketyapsiz, oilangizdan uzoqdasiz. Kimni ko‘proq
sog‘inardingiz?
14. Siz shahar tashqarisida sayrdasiz.
Qayerda ekanligingizni X bilan belgilang.
15. Do‘stlaringiz bilan sayrdasiz.
Qayerdaligingizni X bilan belgilang.
16. Siz qayerdasiz?
17.Endi bu rasmga bir nechta odamni va
o‘zingizni joylashtiring.
20. Do ‘stlaringiz sayrga chiqishadi. Siz
qayerdasiz?
21. Bu bolalar maydonchasi. Qayerda
ekanligingizni belgilang.
272
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
22. Kim bilan o ‘ynashni yoqtirasiz: Yoshingizdagi do ‘stlaringiz? Sizdan
kattami? Sizdan yoshmi?
25. Do‘stlaringiz sizni ataylab turtib,
yiqitdi. Siz nima qilasiz: yig‘laysizmi? O‘qituvchiga shikoyat qilasizmi? Uni
urasizmi? Hech narsa demaysizmi?
26. Onangizga ko‘p yordam berasizmi? Kamdan-kam holatlarda? Har doim?
23. Mana bu sizning o ‘rtoqlaringiz. Siz
o‘zingizni belgilang.
24. Bu o‘yin qoidalari ustida janjallashayot-
gan do‘stlaringiz. Siz o‘zingizni belgilang.
27. Mana sizga yaxshi tanish odam.
O‘tirganlarga nimadir deyapti. Siz qaysi
odamsiz?
28.Bu odamlar stol atrofida. Ulardan biri
nimanidir tushuntiryapti, siz
tinglovchilardan qay birisiz?
29.Siz va do‘stlaringiz bilan sayrdasiz.
O‘qituvchi sizga nimalarnidir
tushuntiryapti. Tinglovchilardan qaysi
biri siz?
30. Yurish paytida hamma o‘tga o‘tirdi.
Qayerda siz o‘tiribsiz?
31. Bu odamlar qiziqarli ko‘rsatuvni
tomosha qilishyapti. Siz qayerdasiz?
32. O‘qituvchi o‘quvchilarga jadvalni
ko‘rsatyapti. Siz qaysi o‘quvchisiz?
273
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
33. O‘rtoqlaringizdan biri ustingizdan kuldi. Siz nima qilasiz: Yig‘lamoqchisiz?
Siz uning ustidan kulasizmi? Indamaysizmi?
34. O‘rtoqlaringizdan biri do‘stingiz ustidan kulyapti. Siz nima qilasiz:
Yig‘laysizmi? Indamaysizmi? Uning ustidan kulasizmi? Urasizmi?
35. Do‘stingiz ruxsatsiz ruchkangizni oldi. Siz nima qilasiz: Yig‘laysizmi?
Shikoyat qilasiz? Baqirasizmi? Urasizmi? Indamaysizmi?
36. Siz lotto yoki shashka o‘ynayapsiz va ketma-ket ikki marta yutqazdingiz.
Nima qilasiz: Yig‘laysizmi? O‘yinni davom ettirasizmi? Hech narsa demaysizmi?
G‘azablanishni boshlaysizmi?
37. Otangiz sizga sayr qilishga ruxsat bermayapti. Siz nima qilasiz: Javob
bermaysizmi? Yig‘lay boshlaysizmi? E’tiroz bildirasizmi? Ta’qiqqa qarshi chiqishga
harakat qilasizmi?
38. Onangiz sayrga chiqishga ruxsat bermayapti. Siz nima qilasiz: Javob
bermaysizmi? Yig‘lay boshlaysizmi? E’tiroz bildirasizmi? Ta’qiqqa qarshi chiqishga
harakat qilasizmi?
39. O‘qituvchi chiqib, sizga sinfni nazorat qilishni ishonib topshirdi. Siz bu
topshiriqni bajara olasizmi?
40. Siz oilangiz bilan kinoga borgansiz. Kinoteatrda ko‘plab bo‘sh o‘rindiqlar
mavjud. Qayerda o‘tirasiz? Siz bilan kelganlar qayerda o‘tirishadi?
41. Kinoda bo‘sh o‘rindiqlar ko‘p.
Sizning qarindoshlaringiz allaqachon o‘z
joylarida. O‘zingizni belgilang
42. Yana kinodasiz. Qayerda o‘tiribsiz?
274
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Yuqorida
testni
mohiyati
bilan
tanishdingiz. Ushbu testni Vosiq xalqaro
maktabi 4-sinf o‘quvchilarida tajriba
qilib o‘tkazib ko‘rdim. Tajribada 42
nafar o‘quvchi faol qatnashdi. Ulardan
52 % i (22 nafar) o‘g‘il va 48%i (20
nafar) qiz.
Natijaga ko‘ra qiz bolalarning
ko‘rsatkichi quyidagicha:
Ularning
3
nafarida
Liderlik
qobiliyati kuchli ammo atrofdagilar bilan munosabatlari har xil natijaga ega. 4
nafarida esa Yolg‘izlikka bo‘lgan moyillik kuchli bo‘lib 50 %i bu holatda o‘zining
qiziqishi bilan band bo‘lishini ko ‘rsatmoqda. 2 nafar o‘quvchida bobo-buvi bilan
(aka-uka, opa-singil) bilan munosabati qolganlarga qaraganda dominant. 4 nafar
o‘quvchida esa aksincha, do‘st yoki o‘qituvchi bilan munosabati yuqori darajada.
Diagrammadan ko‘rinib turibdiki, eng yuqori natija sifatida 7 nafar o‘quvchi
tomonidan ota-ona bilan munosabat qayd etilgan.
O‘g‘il bolalarning ko‘rsatkichi esa quyidagicha:
Ularda Liderlik qobiliyati 5 nafar o‘quvchida aniqlangan. Yana 5 nafar
o‘quvchida Yolg‘izlik ko ‘rsatilmoqda. 1 nafar o‘quvchida bobo-buvi (aka-uka, opa-
singil) bilan munosabat qolganlarga qaraganda kuchliroq. 2 nafar o‘quvchida esa bu
ko‘rsatkich do‘st yoki o‘qituvchi bilan munosabatni aks ettirmoqda. Qiz o‘quvchilar
kabi Ota-ona bilan munosabat eng yuqori darajani ko‘rsatayotganini aniqladim.
O'g'il
52%
Qiz
48%
O'g'il
Qiz
0
1
2
3
4
5
6
7
Ota-ona bilan munosabat
Do`st yoki o'qituvchi bilan munosabat
Bobo-buvi bilan munosabat
Yolg'izlik
Liderlik
Qiz bolalarning ko`rsatkichi
275
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Xulosa, ushbu test rasmli topshiriqlarga boy bo‘lganligi sababli o‘quvchilar
uchun juda qiziq. Bu topshiriqlar orqali o‘quvchini psixologik tomonlama boshqalar
bilan munosabatini o‘rganish, ulardagi muammoni va o‘ziga beradigan bahosini
aniqlash mumkin. Yuqorida bayon etilgan tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki,
Rene Jilye testi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘z-o‘zini anglash darajasi,
ijtimoiy munosabatlardagi faolligi hamda shaxslararo aloqalardagi hissiy holatini
aniqlashda samarali vosita hisoblanadi. Test yordamida o‘quvchilarning o‘ziga
bo‘lgan ishonchi, ota-ona, o‘qituvchi, do‘stlar bilan bo‘lgan munosabatlari,
yolg‘izlikka moyilligi, yetakchilik xususiyatlari kabi bir qator psixologik holatlar
aniqlandi.Tadqiqot natijalariga ko‘ra, qiz va o‘g‘il bolalar orasida o‘zgaruvchan
individual farqlar mavjud bo‘lib, ularning ijtimoiy muhitga munosabati, o‘z o‘rnini
anglash darajasi va hissiy reaksiya berish usullari turlicha shakllanmoqda. Jumladan,
qiz bolalarda ota-ona bilan iliq munosabatlar, ijtimoiy muvofiqlik yuqori darajada
kuzatilgan bo‘lsa, o‘g‘il bolalarda esa liderlik xususiyatlari va mustaqil qaror qabul
qilishga moyillik kuchliroq namoyon bo‘ldi.Rene Jilye testining mazkur shakli
boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilar psixologik portretini yaratish, ularga
individual yondashuvni shakllantirish hamda ijtimoiy-emotsional rivojlanishni
qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, ushbu testdan
foydalangan holda pedagoglar va psixologlar bolalar bilan ishlash jarayonida aniq
yo‘nalish va yondashuvlar ishlab chiqishlari mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Gille, R. (1959).
Test de Rene Gille: Méthode d'évaluation du développement
social et affectif de l'enfant
. Paris: Presses Universitaires de France
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Ota-ona bilan munosabat
Do`st yoki o'qituvchi bilan munosabat
Bobo-buvi bilan munosabat
Yolg'izlik
Liderlik
9
2
1
5
5
O'g'il bolalarning ko`rsatkichi
276
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
2.
Sharipov, Sh. (2007).
O‘quvchilarning o‘z-o‘zini baholash xususiyatlari
.
Toshkent: O‘zbekiston pedagogik nashriyoti.
3.
Abdullaeva, N. (2020).
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida psixologik
xususiyatlar va o‘z-o‘zini anglash
. Ilmiy maqola, Toshkent.
4.
Zufarova M.E. (2010). Umumiy psixologiya. Toshkent. Milliy jamiyat
nashriyoti
5.
Назарова, З.Т. (2020). O‘quvchilarning o‘z-o‘zini baholash
ko‘nikmalarini shakllantirishda psixologik yondashuv. //
Psixologiya va hayot
, №4,
34–38-betlar.
277
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
LISTENING TO LEARN: STRATEGIES FOR MULTILINGUAL LEARNERS
Khajieva Mukhlisa Saidjon kizi
Uzbek State University of World Languages, Faculty of English Philology Teacher,
Annotation:
This article explores the critical role of listening in the language
acquisition process for multilingual learners. It discusses how targeted listening
strategies can enhance comprehension, vocabulary retention, and overall language
proficiency. The paper outlines theoretical foundations for listening-based learning
and presents practical approaches educators can employ in multilingual classrooms.
Emphasis is placed on active listening, scaffolded input, multimodal resources, and
culturally responsive techniques. Through case studies and empirical research, the
article highlights how listening strategies not only support linguistic development but
also contribute to learners' academic confidence and social integration. The piece
aims to provide educators, researchers, and curriculum developers with applicable
insights to support multilingual students in diverse educational settings.
Keywords:
Multilingual
learners,
listening
comprehension,
language
acquisition, active listening, ESL, second language learning, scaffolding, inclusive
education, linguistic diversity, educational strategies, communication skills,
classroom techniques.
In an increasingly globalized world, multilingualism is no longer an exception
but a norm in many classrooms. Among the core skills of language acquisition
speaking, reading, writing, and listening, listening is often underemphasized, despite
its foundational role in communication. For multilingual learners, listening is not only
a means of understanding language but also a gateway to mastering pronunciation,
grammar, and vocabulary. Effective listening strategies can significantly boost
language learning outcomes, yet many educators still lack a comprehensive
framework to integrate listening into their pedagogy meaningfully. This article
examines the importance of listening in second language acquisition and proposes
research-backed strategies to support multilingual learners through focused listening
instruction.
Listening is the primary mode through which infants acquire their first language.
This same principle extends to second or additional language acquisition. According
to Krashen’s Input Hypothesis (1985), comprehensible input language that learners
278
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
can understand even if they do not know every word is essential for language
development. Listening provides this input in an authentic and contextualized
manner. For multilingual learners, listening enables them to detect patterns, develop
phonological awareness, and internalize grammatical structures.
However, passive exposure is not enough. Active and strategic listening,
supported by appropriate scaffolding, can make the difference between limited
understanding and meaningful learning. Research by Vandergrift (2007) underscores
the idea that listening is not a passive activity but an active process of constructing
meaning, often influenced by background knowledge, linguistic competence, and the
listener’s purpose.
There are some challenges faced by multilingual learners. Multilingual learners
often encounter a range of challenges in developing listening skills. These include
unfamiliar accents, fast-paced speech, cultural references, idiomatic language, and
background noise. In a classroom setting, these difficulties can be compounded by
limited exposure to the target language outside of school or insufficient support in
differentiating instruction. Moreover, listening tasks in traditional language education
settings may not be designed with the specific needs of multilingual learners in mind.
For example, audio exercises may not include pre-listening activities or
comprehension scaffolding, making them ineffective for learners at early stages of
proficiency.
In addition, there are active listening strategies. To overcome these challenges,
teachers must introduce active listening strategies that engage learners cognitively
and metacognitively. Some effective strategies include:
Pre-listening Activities – Introducing key vocabulary, providing context, and
discussing related visuals help learners activate background knowledge before
engaging with the audio content.
Predictive Listening – Encouraging learners to predict what they will hear
based on titles or short descriptions helps set a purpose for listening and enhances
comprehension.
Note-Taking Techniques – Structured note-taking methods such as graphic
organizers or Cornell notes enable learners to focus on main ideas and details.
Listening Logs and Reflection – Having learners maintain listening diaries
allows them to track progress, reflect on difficulties, and identify personal learning
goals.
279
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
These strategies not only improve comprehension but also foster learner
autonomy and motivation.
Scaffolded Listening for Beginners
Scaffolding is crucial in helping beginners develop listening proficiency.
Teachers should break down listening tasks into manageable chunks, use visual
supports like transcripts or subtitles, and frequently check for understanding through
guided questions. According to Gibbons (2002), scaffolding should be dynamic and
responsive, allowing for gradual withdrawal of support as learners gain confidence.
For example, a scaffolded listening lesson on environmental issues might begin with
images of pollution, a brief vocabulary review, and a discussion on the topic.
Learners then listen to a short audio clip, followed by comprehension questions and
pair discussions. This layered approach reduces cognitive load and encourages
meaningful interaction.
Multimodal and Authentic Listening Resources
Incorporating multimodal resources such as videos, songs, podcasts, and
interactive simulations, enhances engagement and contextual learning. Authentic
materials expose learners to real-world language use, including variations in
pronunciation, intonation, and colloquialisms. Podcasts like “The English We Speak”
by the BBC or TED Talks are excellent examples. Additionally, culturally relevant
materials make listening content more relatable and inclusive. For instance, using
stories or interviews from students’ home countries affirms their identities and
strengthens their connection to the learning process.
Integrating Listening with Speaking and Writing
Effective language instruction does not isolate listening from other skills.
Integrated-skills instruction allows learners to apply what they have heard in speaking
and writing tasks. For instance, after listening to a story, students might summarize it
in writing or perform a role-play based on the characters. This transfer of input into
output reinforces comprehension and deepens linguistic competence. Research by
Nation and Newton (2009) supports the notion that repeated and meaningful exposure
to listening material increases the likelihood of vocabulary retention and functional
usage in other modalities.
Creating an Inclusive Listening Environment
Beyond techniques and materials, creating a supportive and inclusive classroom
environment is essential. Teachers should encourage a non-judgmental space where
mistakes are seen as learning opportunities. Listening activities should involve pair
and group work to build community and reduce anxiety.
Peer listening tasks, where
280
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
students give feedback or collaboratively complete assignments, not only foster
listening skills but also build interpersonal connections, which are vital for social
integration. Culturally responsive teaching, as defined by Gay (2010), emphasizes the
importance of incorporating students' linguistic and cultural backgrounds into
instructional design.
Listening is a vital but often undervalued skill in the multilingual learning
journey. It serves as a foundation for acquiring other language skills and plays a
central role in helping learners connect, communicate, and thrive in academic
settings. By understanding the challenges multilingual learners face and employing
strategic, scaffolded, and culturally relevant approaches, educators can transform
listening into a powerful tool for language growth. As the diversity of our classrooms
continues to expand, so too must our commitment to fostering effective listening
instruction that empowers all learners to succeed.
References
:
1.
Krashen, S. (1985). The Input Hypothesis: Issues and Implications.
Longman.
2.
Vandergrift, L. (2007). Recent developments in second and foreign
language listening comprehension research. Language Teaching, 40(3), 191–210.
3.
Gibbons, P. (2002). Scaffolding Language, Scaffolding Learning:
Teaching Second Language Learners in the Mainstream Classroom. Heinemann.
4.
Nation, I.S.P., & Newton, J. (2009). Teaching ESL/EFL Listening and
Speaking. Routledge.
5.
Gay, G. (2010). Culturally Responsive Teaching: Theory, Research, and
Practice. Teachers College Press.
6.
Brown, H. D. (2001). Teaching by Principles: An Interactive Approach
to Language Pedagogy. Pearson Education.
7.
Rost, M. (2011). Teaching and Researching Listening. Longman.
8.
Field, J. (2008). Listening in the Language Classroom. Cambridge
University Press.
281
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
JADID TARAQQIYPARVARLARIDA XOTIN QIZLAR ROLI
Astanayeva Nazokat Toshtemirovna
O‘zbekiston respublikasi Oriental universiteti 2 kurs magistranti
Annotatsiya:
Ushbu maqola XIX asr oxiri – XX asr boshida Turkiston jadid
maʼrifatparvarlarining xotin-qizlar masalasida qarashlari, xususan, jamiyat hayotida
xotin-qizlar oʻrni va roli, ularning savodxonlik darajasi, bu borada jadidlarning olib
borgan saʼyi- harakatlari, xotin-qizlarni bilimli qilish, yangi usul maktablariga ularni
jalb etish kabi qarashlari tahlil etilgan.
Kalit soʻzlar:
Jadid, Behbudiy, haftiyak, qizlar ta’limi, otinoyilar, Fitrat, Ayniy,
maktab, teatr, xorijiy tajriba, gendir tenglik, bola tarbiyasi.
Аннотация:
В данной статье рассматриваются взгляды просветителей-
джадидов Туркестана на проблему женщин в конце XIX – начале XX века, в
частности, их представления о роли и месте женщин в общественной жизни,
уровне их грамотности, а также усилия джадидов по повышению
образовательного уровня женщин, привлечению их в новые методические
школы.
Ключевые слова
: джадиды, Бехбудий, «хафтияк», женское образование,
отинойи, Фитрат, Айни, школа, театр, зарубежный опыт, гендерное равенство,
воспитание детей.
Abstract:
This article analyzes the views of Turkestan's Jadid enlighteners on
the women's issue in the late 19th and early 20th centuries, particularly their
perspectives on the role and position of women in society, their literacy levels, the
efforts made by the Jadids to educate women, and their initiatives to involve women
in modern-method schools.
Key words
: Jadid, Behbudiy, Haftiyak, girls’ education, otinoyis, Fitrat, Aini,
school, theater, foreign experience, gender equality, child upbringing.
XIX asr oxiri – XX asr boshida oʻlkadagi maʼnaviy hayotga nazar tashlaydigan
boʻlsak, XIX asr oxiri – XX asr boshida ommalashgan otinchilik qizlar uchun
boshlangʻich taʼlim vazifasini ado etdi, ularga bibi xalifa yoki bibi otinlar dars
berganlar. Maktab yillarida qizlar oʻz bibiotinlari boshchiligida asosan, “Haftiyak”ni
Qurʼonning 2-3 ta surasini oʻqib oʻrganganlar. Qurʼonning boshqa suralarini esa
uylarida oʻrgatishgan. “Qizlar uchun ilm mutlaqo ortiqcha, qizlarni tikish, bichish va
toʻqishga oʻrgatinglar, oʻqish va yozishni chetga surib qoʻyinglar”, - degan
282
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
jamoatchilik fikrining mavjudligi adabiyotlarda keltiriladi. Kamdan-kam qizlar
oʻqishga oʻrgatiladi, undan ham kam hodisalarda yozishga, qizlarning koʻpchiligi
asosan kunduzgi ibodat, namoz oʻqish bilan band edi. Turkistondagi maktablarda
qizlar koʻprok fors va turk sheʼriyatini oʻrganib, yozuvga kam eʼtibor berganlar.
Maktablarni tugatishlari bilan qizlarning oʻqishiga yakun yasalgan. Baʼzi joylarda
qizlar maktabi boʻlsada, ota-onalar bir yildan keyinoq qizlarining oʻqishini toʻxtatib
qoʻyar, odatda ularni juda yosh turmushga berib yuborardilar. Bularning barchasi
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida turkiston maktab-maorifining oʻziga xos
xususiyatlaridan biri edi.
Jadidlar farzandlar tarbiyasi ayollar qoʻlida ekanligi alohida taʼkidlaganlar.
Sadriddin Ayniy bu haqida quyidagi fikrni bildirgan edi: “Agarda xotun kishi tarbiyat
topgan, savodli boʻlsa, farzandini ham tarbiyat qilib taraqqiylik odami qiladur.[1]
Birinchidan, diniy, va dunyoviy bilimlarni mukammal oʻqitadigan yangi jadid
maktablari tashkil etib, millatning kelajagi boʻlgan farzandlarni komillik darajasiga
koʻtarish. Ikkinchidan, jurnallar tashkil qilib omma ongini oshirish, Uchinchidan,
teatr turuppalari tashkil qilib, xalqning baʼzi yomon illatlarini fosh etib, madaniy
oshirishni maqsad qilib oldi.
Behbudiy bola tarbiyasida oilaning, maktabning rolini koʻrsatar ekan, ularning
jismoniy, gigenik tarbiyasiga ham eʼtibor qaratmoq lozim ekanligini oʻqtiradi.
Bunday qarashlarni uning “Hifzi sihati oila” (Oilaning salomatligini saqlash)
maqolasida bayon etadi. “Bolalarning yosh vaqtlaridan ishqiy gʻazallar oʻqishlariga
yoʻl qoʻymaslik, kerak deydi. Ayniqsa, qizlar tarbiyasi haqida gapirib, bunda oʻta
ehtiyotkorlik lozim deydi. Oʻn toʻrt yoshga toʻlgan qizlarni bu vaqtda nihoyat diqqat
bilan oʻtkazib, ularni zohiriy va botiniy va tarbiyalarini hifzi sihat va shariat taklifigʻa
muvofiq etmoqlari kerak. Bu holda qizlarni vujudini quvvatsiz etadurgan har xil
taomlardan saqlab ham issiq liboslarni kiygʻizmoq kerak” [2] - deydi oʻz maqolasida.
Behbudiy. Toʻy-maʼrakalarga ketadigan befoyda pullarga bolalarni hukumat
maktablariga berib, bu puldan talabalarni Makka va Madina, Misr, Istanbul va
Rossiya dorilfunun va dorusanolarigʻa yuborilib,diniy,dunyoviy va zamonaviy
odamlar yetishtirishni yoqlab chiqadi.
Hattoki, Ismoilbek Gasprinskiy ham “Dorur-rohat” asarida ham amirning
rafiqasi Xadichabonuning davlatni boshqarish ishlariga aralashishi, ayollar qozi
(sudya) kabi turli vazifalarda ishlashi toʻgʻrisida yozar ekan, bu bilan xotin-qzlarning
ijtimoiy faoliyatida erkaklardan kam ish bajarmasligini koʻrsatadi” [3] - deb yozadi.
Shuning uchun ham jadidlar musulmon xotin-qizlarini ozodlikka chiqarishga,
teng huquqli boʻlishga, shu bilan taraqqiyot yoʻliga, ilm-fan, maʼrifatga, dunyoviy
283
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ishlarni oʻrganishga chaqirganligi, undaganligi ularning xizmatlari beqiyosligini
koʻrsatardi. Eng asosiysi, erkaklar bilan teng huquqda jamoat ishlarida qatnashishlari,
saylovlarda
ishtirok
etishlari
uchun
qilgan
saʼy-harakatlari
Turkiston
maʼrifatparvarlarining Sharq mamlakatlarida birinchilardan boʻlib intilganligini
koʻrsatardi.
A.Fitrat ham o‘zining “Munozara” asarida bu haqda fikr yuritib, aksariyat
mudarrislarning Turkiston ayollari tahsil olishi “behuda va ayollarning yaratilishidagi
hikmat tavolud va tanosul (tug’ish va nasl qoldirish)dir” degan fikriga farangining
unga qarshi fikr mulohazalarini keltiradi.[4] A.Fitrat kelajak avlodlarning ongsiz,
irodasiz, tarbiyasiz, nodon va johil bo‘lmasliklari uchun xotin-qizlar o‘qimishli,
sog‘liqni saqlash va bolalar tarbiyasidan xabardor bo‘lishlari kerakligini zarur deb
biladi.[5]
Xulosa qilib aytish mumkinki, Jadid ziyolilarining ijtimoiiy-siyosiy, madaniy-
ma’rifiy qarashlarida ta’lim jarayoniga, ayollar ta’limiga alohida e’tibor berganliklari
jadidchilik harakatining Turkistonni ravnaq ettirish yo‘lidagi, xalq ta’limi va
pedagogikasini rivojlantirishdagi intilishlarini yaqqol ko‘rsatib berdi. Bu qarashlar
jadid ziyolilarining quyidagi g‘oyalarining hayotga tadbiq etilishi bilan namoyon
bo‘ldi: oilada ayollarning o‘rnini belgilsh orqali ularning jamiyatdagi mavqeini
oshirish; xotinqizlar o‘qimishli, sog‘liqni saqlash va bolalar tarbiyasidan xabardor
bo‘lishlari kerakligini; ma’rifatli oilaning yosh avlodni ijtimoiy, axloqiy va mehnat
tarbiyasidagi o‘rnini ko‘rsatish va hokazo. Turkiston jadidlari ma’rifiy qarashlarida
yangi usul maktablari ochish, yoshlarga qisman diniy va dunyoviy bilimlar berish
bilan cheklanmadilar. Bu yo‘lda jadidlar xotin-qizlar masalasiga alohida e’tibor berib,
dunyoviy ishlarni bajarishda xotin-qizlar ham erkaklar qatorida teng bo‘ishlari
kerakligini ta’kidlaganlar.
Adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Айний. С. Мусулмонлар хаёти Туркистон вилоятининг газетаси.
1906. 16-19 июл.
2.
Бехбудий М. Танланган асарлар. // Тўпловчи, сўзбоши ва изоҳлар:
Б.Қосимов 2-нашри, тузатилган ва тўлдирилган. -Т.:«Маънавият» 2002. –Б. 81-
82.
3.
Қосимов Б. Исмоилбек Гаспиринский – Тошкент: Мерос. 1996. –
Б.68
284
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
4.
“Bukhara Inqilabi Tarikhi Uchun Materiallar” (Materials for the 206
TIMUR KOCAOGLU history of Bukharan revolution). In Asarlar, 1: 3–260.
Tashkent:
5.
Jadid mutafakkirlarining axloqiy qarashlari. –T.: O’zMU. 2007
285
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
IPOTEKA BANKINING SOF FOYDASIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR:
CHIZIQLI REGRESSIYA VA MULTIKOLLINEARLIK TAHLILI
Almuradov Abdulla
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Xurramov Eldor
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya:
Maqolada Ipoteka bankining sof foydasiga ta’sir qiluvchi omillar:
chiziqli regressiya va multikollinearlik tahlili amalga oshirilgan. Muhim ko‘rsatkich
sifatida sof foydaga ta’sir qiluvchi
boshqa ko‘rsatkichlari ta’sirlari korrelyatsiya
koeefitsiyenti orqali tahlil qilingan shu bilan birga eng kichik kvadratlar usuli orqali
ekonometrik modellashtirish amalga oshirilgan. Ekonometrik modellashtirish
natijalari bo‘yicha xulosa va takliflar berilgan.
Kalit so‘zlar:
sof foyda, ipoteka banki, kapital, korrelyatsiya koeffitsiyenti,
ekonometrik model, eng kichik kvadratlar usuli, aktivlar, kreditlar
FACTORS AFFECTING THE NET PROFIT OF A MORTGAGE BANK:
LINEAR REGRESSION AND MULTICOLLINEARITY
Almuradov Abdulla
Tashkent State University of Economics
Khurramov Eldor
Tashkent State University of Economics
Abstract:
The article analyzes the factors affecting the net profit of the
Mortgage Bank: linear regression and multicollinearity. The effects of other
indicators affecting net profit as an important indicator were analyzed using the
correlation coefficient, and econometric modeling was performed using the least
squares method. Conclusions and suggestions are given based on the results of
econometric modeling.
Keywords:
net profit, mortgage bank, capital, correlation coefficient,
econometric model, least squares method, assets, loans
286
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ФАКТОРЫ, ВЛИЯЮЩИЕ НА ЧИСТУЮ ПРИБЫЛЬ ИПОТЕЧНОГО
БАНКА: ЛИНЕЙНАЯ РЕГРЕССИЯ И МУЛЬТИКОЛЛИНЕАРНЫЙ
АНАЛИЗ
Алмурадов Абдулла
Ташкентский государственный экономический университет
Хуррамов Элдор
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация:
В статье анализируются факторы, влияющие на чистую
прибыль Ипотека-банка: линейная регрессия и мультиколлинеарный анализ.
Влияние других показателей, влияющих на чистую прибыль как важный
показатель, анализировалось с помощью коэффициента корреляции, а
эконометрическое моделирование выполнялось с использованием метода
наименьших квадратов. Выводы и предложения сделаны на основе результатов
эконометрического моделирования.
Ключевые слова:
чистая прибыль, ипотечный банк, капитал,
коэффициент корреляции, эконометрическая модель, метод наименьших
квадратов, активы, кредиты
KIRISH
Tijorat banklarining maqsadi o‘z nomidan ma’lumki, maqsadi foyda olishga
qaratilgan tijoriy faoliyatni amalga oshirish va shu asosda maksimal samaradorlikka
erishishdir. So‘nggi yillarda O‘zbekiston bank tizimida olib borilayotgan islohotlar
natijasida tijorat banklarining faoliyati yana bir bosqichga ko‘tarildi. Ayniqsa,
banklarning moliyaviy barqarorligi ko‘p jihatdan ularning ichki moliyaviy
ko‘rsatkichlari, boshqaruv samaradorligi bilan chambarchas bog‘liq. Banklarning sof
foydasi ularning moliyaviy holatini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri
hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich bankning kredit siyosati, daromad va xarajatlar tuzilmasi,
aktivlar hajmi va sifatiga bevosita bog‘liq bo‘ladi.
Ipoteka banki O‘zbekistonning yetakchi tijorat banklaridan biri sifatida faoliyat
yuritib, aholiga va tadbirkorlarga turli moliyaviy xizmatlar ko‘rsatib kelmoqda.
Uning sof foydasining yildan yilga o‘zgarib turishi, turli omillarning ta’sirida yuz
bermoqda. Shuning uchun, sof foydaga ta’sir qiluvchi asosiy omillarni aniqlash,
bankni kelgusida rivojlanish strategiyasini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb
etadi.
TADQIQOT METODOLOGIYASI
287
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Tadqiqotda muhim ko‘rsatkich sifatida Ipoteka bankining sof foydasiga ta’sir
qiluvchi boshqa ko‘rsatkichlari ta’sirlari korrelyatsiya koeefitsiyenti orqali tahlil
qilingan hamda eng kichik kvadratlar usuli orqali ekonometrik modellashtirish
amalga oshirilgan.
TAHLIL VA NATIJALAR
Tahlilimizning dastlabki qismida ipoteka bank saytida keltirilgan moliyaviy
ko’rsatkichlaridan yaroqli bo‘lganlarini tanlab olamiz. Amalga oshiradigan
tahlilimizda natijaviy belgi sifatida Ipoteka bankining sof foyda ko‘rsatkichini
olamiz, mustaqil o’zgaruvchilar sifatida esa aktivlar, kreditlar, kapital, sof foizli
daromad, operatsion daromad ko’rsatkichlarini tanlab olamiz. Sof foyda
ko‘rsatkichning o‘zgarishiga boshqa omillarning ta’siri qanchalik darajada kuchli
yoki kuchsiz ekanligini aniqlash maqsadida korrelyatsion tahlilni amalga oshiramiz.
Korrelyatsiya ko‘effitsiyenti biror omilning boshqa bir omilning o‘zgarishiga
qanchalik darajada ta’sir ko‘rsatishini ifodalovchi muhim ko‘rsatkich hisoblanib, u -1
va 1 oralig‘ida o‘zgaradi. Agar ko‘rsatkich 0 va 1 oralig‘ida bo‘lsa, omil belgi
natijaviy belgi o‘zgarishiga to‘g‘ri, -1 va 0 oralig‘ida bo‘lsa, omil belgi natijaviy
belgi o‘zgarishiga teskari ta’sir ko‘rsatishini ifodalaydi. Korrelsiya koeffitsiyenti
qanchalik 1 yoki -1 yaqin bo‘lsa, bog‘liqliq shu darajada kuchli bo‘ladi
56
. Tahlillarni
davom ettirish uchun omillarni tanlashda korrelyatsiya koeffitsiyentining 0,7 dan
yuqori yoki -0,7 dan kichiklarini tanlab olishimiz zarur, chunki mazkur holda omillar
natijaviy belgiga kuchli ta’sir ko‘rsatayotganligini ifodalaydi. Omillar orasidan eng
kuchli bog‘liqlikka ega bo‘lganlarini ajratib 1-jadvalda tasvirlaymiz.
1-jadval: Ipoteka bankining sof foydasiga ta’sir etuvchi omillarning
korrelyatsiya matritsasi
56
Ulugbekovich, A. U. (2023). Solving Pension System Problems through Econometric Modeling. INTERNATIONAL
JOURNAL OF HEALTH SYSTEMS AND MEDICAL SCIENCES, 2(5), 36-39.
Ko’rsatkichlar Sof foyda
Aktivlar
Kreditlar
Kapital
Sof
foizli
daromad
Operatsion
daromad
Sof foyda
1
Aktivlar
0,887445237 1
Kreditlar
0,870116293 0,994779029 1
Kapital
0,793882588 0,933398938 0,939761815 1
Sof
foizli
daromad
0,931970225 0,79232874
0,739770355 0,678446153 1
Operatsion
daromad
0,912702377 0,760430997 0,703563378 0,641656938 0,99848262 1
288
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Jadvaldan ko‘rinadiki, Sof foyda bilan eng kuchli korrelyatsiyaga sof foizli
daromad (0,9319) egadir. Undan keyin operatsion daromad (0,9127), Aktivlar
(0,8874), kreditlar(0.8701) va kapital(0.7938) bog‘langandir. Mazkur omillarning sof
foyda bilan bog‘liqlik darajasi kuchlidir. Mazkur omillarning barchasi sof foyda
natijalari o‘zgarishlariga to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi.
Bundan tashqari jadvaldan shuni ko’rishimiz mumkunki mustaqil o‘zgaruvchilar
orasida multikollinearlik mavjud. Multikollinearlik bu umumiy natijaga birgalikda
ta’sir etuvchi omillar o`rtasidagi zich korrelyatsion bog`liqlikdir.
57
Multikollinearlikni
regressiya modelidan bir yoki bir necha chiziqli bog‘langan omillarni chiqarib
tashlash yoki boshlang‘ich omillarni yangi, yiriklashtirilgan omillarga aylantirish
yo‘li bilan bartaraf etish mumkin.
58
Tahlilimiz natijasida Korrelatsiya koeffitsiyentlari Aktivlar, Kreditlar, Kapital
va Operatsion daromad o‘zgaruvchilari o‘zaro yuqori darajada bog‘langanligi sababli
modeldan chiqaramiz. Multikollinearlikni kamaytirish maqsadida faqat Sof foizli
daromad asosiy omil sifatida qoldiramiz.
Tadqiqotning navbatdagi bosqichida Ipoteka bankining sof foydasiga ta’sir
qiluvchi ko’rsatkichlar omillar ta’sirining ekonometrik modellari eng kichik
kvadratlar usulini qo‘llash orqali quramiz hamda eng to‘g‘ri modelni tanlab olamiz.
Chiziqli funksiyaga qurilgan modelda tavsiflaymiz. Ya’ni umumiy holdagi formula
quyidagicha:
Bu yerda:
Y – natijaviy belgi;
– erkli o‘zgaruvchilar oldidagi koeffitsiyentlar;
– erkli o‘zgaruvchilar;
const – Y ning boshlang‘ich qiymati;
e – hisobga olinmagan qism.
2-jadval: Ipoteka bankining sof foizli daromadlar hajmi o’zgarishi sof foydasiga
ta’sirining regressiya tenglamasi
Omillar
Koeffitsiyent Standart xatolik t-statistika
P-qiymat
const
-108,3089863 140,0715955
-0,77324018 0,49595718
Sof foizli daromad
0,456771019
0,102585412
4,452592334 0,02108144
57
https://dictionary.tsue.uz/soz/MULTIKOLLINEARLIK
58
https://staff.tiiame.uz/storage/users/112/presentations/ncDiXejwXOeFr7UjMp9KVNCuLjjH2oNoK75hvZzU.pdf
289
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Ko‘rsatkich
Qiymat
Kvadrat
chetlanishlar
yig‘indisi
37926,76713
Modelning standart xatoligi
112,4377859
Ko‘rsatkich
Qiymat
Ko’plikdagi R
0.931970225
R-kvadrat
0,868568501
Moslashgan R-kvadrat
0,824758001
F-statistika (1, 3)
19,8255785
P-qiymat (F)
0,021081443
Tuzilgan tenglamamiz asosida olib borilgan tahlil natijalari quyidagicha:
a)
Ko’plikdagi R (Korrelyatsiya koeffitsiyenti) = 0.93197 – bu sof foyda va
sof foizli daromad o‘rtasida juda kuchli bog‘liqlik mavjudligini bildiradi.
b)
R-kvadrat (determinatsiya koeffitsiyenti) = 0.8686 – bu sof foydadagi
o‘zgarishlarning 86.86 foizi sof foizli daromad orqali tushuntirilishini ko‘rsatadi.
c)
F-statistika = 19.83 va unga mos P-qiymat = 0.021 – bu modelning
induktiv tahliliga ko‘ra, yuqoridagi modelning statistik jihatdan ahamiyatliligi
ifodalovchi ko‘rsatkich (F-statistika) 0,05 dan kichik, shu sababli ham mazkur model
statistik jihatdan ahamiyatli hisoblanadi.
d)
Standart xatolik = 112.44 – bu model prognozining aniqligini bildiradi.
Modelning induktiv tahlili. Modelda Fisher-Snedekor F-kriteriysining qiymati
0,05 dan kichik, shuning uchun model statistik jihatdan ahamiyatli. Olingan mustaqil
o‘zgaruvchilar sof foizli daromadning statisik jihatdan ahamiyatliligi Styudentning t-
kriteriysi bo‘yicha tekshirilganda 0,05 dan kichikligi va statistik jihatdan
ahamiyatliligi tasdiqlandi. Demak mazkur model induktiv tahlil bo‘yicha qo‘llash
uchun yaroqli.
Modelning interpretatsion tahlili:
Tuzilgan tenglamaning determinatsiya koeffitsiyenti 0,8686 ga teng bo‘lib, hosil
qilingan model orqali Ipoteka banki sof foydasining 86,86 foizini tushuntirish
mumkin. Korrelyatsiya koeffitsiyentiga mos ravishda, modelning mustaqil
o‘zgaruvchilari to‘g‘ri bog‘lanishda.
XULOSA VA TAKLIFLAR
290
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Sof foizli daromadning 1 birlikka o‘sishi, o‘rtacha hisobda sof foydani 0.4567
birlikka oshirishga olib keladi.
Tahlil natijalariga ko‘ra, quyidagilarni xulosa sifatida ta’kidlash o‘rinli:
Ipoteka bankining sof foydasiga eng kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi omil sifatida sof
foizli daromad aniqlangan. Bu esa bankning aktivlaridan qanday foydalanayotganligi
va kredit siyosati bilan bog‘liq holda daromad olish strategiyasining muhimligini
tasdiqlaydi. Modeldagi determinatsiya koeffitsiyenti (R² = 0.8686) yuqori bo‘lishi,
real holatni ijobiy aks ettirishini ko‘rsatdi. Multikollinearlik bank faoliyatini
kompleks tahlil qilishda muhim omil hisoblanadi, shuning uchun omillar orasidagi
bog‘liqliklar doimiy nazorat qilib borilishi zarurligi aniqlandi.
Korrelyatsiya koeffitsiyenti natijalaridan ko‘rinadiki sof foizli daromadni
oshirish bankning sof foydasini barqaror oshirish uchun, uning asosiy manbai bo‘lgan
sof foizli daromadni ko‘paytirishga qaratilgan strategiyalar ishlab chiqilishi lozim. Bu
kredit portfelini diversifikatsiya qilish, kredit foiz stavkalarini optimallashtirish va
kreditni qaytarish intizomini kuchaytirishni o‘z ichiga oladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
Ulugbekovich, A. U. (2023). Solving Pension System Problems through
Econometric Modeling. INTERNATIONAL JOURNAL OF HEALTH SYSTEMS
AND MEDICAL SCIENCES, 2(5), 36-39.
2.
https://dictionary.tsue.uz/soz/MULTIKOLLINEARLIK
3.
https://staff.tiiame.uz/storage/users/112/presentations/ncDiXejwXOeFr7
UjMp9KVNCuLjjH2oNoK75hvZzU.pdf
291
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
BORLIQ VA YOʻQLIK MASALASI FALSAFADA
Shaxriddinova Shaxrizoda Murodullayevna
Ismoilova Dildora Ilhom qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti Filologiya fakulteti xorijiy til va adabiyoti
yo’nalishi 4.24-guruh talabalari
shakhrizodashakhriddinova2407@gmail.com
dildoraismoilova0707@gmail.com
Annotatsiya:
Ushbu maqola borliq va yo‘qlik dialektikasi, falsafa tarixida borliq
muammosi, tasavvuf talimotida borliq muammosi, yangi davrda borliqning mohiyati
bo’yicha ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar
:Borliq tushunchasi, «Ontologiya» atamasi, mifologiya, borliq va
yo‘qlik dialektikasi, Dekart, sof borliq.
Аннотация:
В статье представлены сведения о диалектике бытия и
небытия, проблеме бытия в истории философии, проблеме бытия в учении
суфизма и сущности бытия в современную эпоху.
Ключевые слова: Понятие бытия, термин «онтология», мифология,
диалектика бытия и небытия, Декарт, чистое бытие.
Abstract:
This article provides information on the dialectic of being and non-
being, the problem of being in the history of philosophy, the problem of being in the
teachings of Sufism, and the essence of being in the modern era.
Keywords: The concept of being, the term "Ontology", mythology, the dialectic
of being and non-being, Descartes, pure being.
Kirish:
Borliq falsafiy bilimlarning alohida sohasi bo‘lib, unda borliq va
yo‘qlik, mavjudlik va nomavjudlik muammolariga doir masalalarning keng doirasi
o‘rganiladi, shuningdek mavjudlik sifatiga ega bo‘lgan barcha narsalarning mohiyati
aniqlanadi. Umum qabul qilingan falsafa tilida u ontologiya deb ham ishlatiladi.
borliq, logos – so‘z, talimot), borliq haqidagi talimot degan manoni anglatadi, ilmiy
kategoriyasi sifatida falsafada XVII asrdan beri qo‘llanilmoqda.
Ontologiya har qanday falsafiy dunyoqarashning negizi hisoblanadi va shu
tariqa o‘z tarkibiga kirmaydigan boshqa falsafiy muammolar talqinini ko‘p jihatdan
belgilaydi.
Borliq masalasi insonning dunyoni oqilona anglash yo‘lidagi ilk urinishlaridayoq
duch kelgan barcha masalalarning negizi hisoblanadi. Muayyan narsalar mavjudligi
292
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
yoki mavjud emasligi masalasi inson falsafiy mulohaza yurita boshlagani zahotiyoq
uning diqqat markazidan o‘rin oldi. Mifologiyaning bosh vazifasi – «borliqni kim
yaratgani» haqida gapirib berishni, falsafa «borliqning nimaligi, u qaerdan paydo
bo‘lgani va qaerga yo‘qolishi»ni oqilona tushuntirish bilan shug‘ullanadi. Bunday
tushuntirishga urinish jarayonida faylasuflar barcha zamonlarda quyidagi savollarga
javob topish zaruriyati bilan to‘qnash kelganlar.
Tahlil va natijalar:
Falsafa tarixida birinchi bo‘lib Parmenid «Borliq bor,
yo‘qlik esa – yo‘q»,degan fikrni ilgari surgan. Binobarin, yaxshi, yomon, to‘g‘ri,
noto‘g‘ri, quvnoq, sho‘r, oq, qora, katta, kichkina kabi va shunga o‘xshash sifatlar
borliqqa nisbatan qo‘llanilishi mumkin emas. Borliqni biron-bir koordinatalar
tizimiga joylashtirib bo‘lmaydi, uni faqat vaqtda fikrlash mumkin.
«Yo‘qlik» har qanday tilda amalda mavjud bo‘lmagan narsa bilan tenglashtiriladi
va boshqacha tushunilishi mumkin ham emas. Boshqacha aytganda, yo‘qlik borliqni
inkor etadi va narsa, jism, hodisa, ong... (yani amalda mavjud bo‘lishi mumkin
bo‘lgan narsalar) o‘zligini yo‘qotgan holda «yo‘qlik» atamasi ayni shu manoda
ishlatiladi va ular haqida ular «yo‘qlikka chekindi», mavjud emas, deyiladi. Lekin sof
falsafiy manoda bu fikrni to‘g‘ri deb bo‘lmaydi. Borliq va yo‘qlik o‘rtasida dialektik
o‘zaro aloqa mavjud. Shunday qilib, o‘tgan zamondagi borliq yo‘qlikdir, deb aytish
mumkin.
Borliq doim hozirgi zamonda mavjud bo‘ladi, u faqat hozirgi zamonda o‘zini
namoyon etadi, basharti u dolzarb va amalda namoyon bo‘lish imkoniyatiga ega
bo‘lsa, agar u potensial, yani axborot manbalarida mavjud yoki uning paydo bo‘lishi
obektiv rivojlanish mantig‘i bilan belgilangan bo‘lsa. Amalda yo‘q bo‘lgan narsa
haqida ideal obraz sifatida fikrlash mumkin. Boshqacha aytganda, unga ideal obraz
tarzidagi ideal borliq shakl-shamoyilini berish mumkin. O‘tmishga tatbiqan biz borliq
haqida faqat shu manoda so‘z yuritishimiz mumkin.
Ayni shu manoda biz g‘oyalar, narsalar, voqealar, tarixiy shaxslar yoki o‘zimizga
yaqin odamlar to‘g‘risida so‘z yuritamiz, bunda ular yo‘qlikka aylanmagani, balki
yangicha mavjudlik, xotira tarzidagi o‘zgacha borliq kasb etganini nazarda tutamiz.
«
Sof borliq» - bu o‘z holicha, barcha konkret belgilaridan xoli ko‘rinishda olingan
mavjudlik. Birinchilardan bo‘lib Parmenid (miloddan avvalgi VI asr) borliq
tushunchasidan yo‘qlikning mavjud emasligi fikrlay ham olmaymiz, chunki agar biz
u haqda o‘ylasak, u bizning fikrimizda mavjud bo‘ladi, yani borliq sifatida fikrlanadi.
Binobarin, yo‘qlikni tasavvur qilish ham mumkin emas, bu esa uning mavjud
emasligini anglatadi. Ammo yo‘qlik bo‘lmasa, hech narsa paydo bo‘lishi ham, yo‘q
bo‘lishi ham mumkin emas.
293
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Chunki paydo bo‘lish yo‘qlikdan bor bo‘lish, yo‘q bo‘lish esa – yo‘qlikka
aylanishdir. Bundan xulosa shuki, borliq «harakatsiz», unda biron-bir o‘zgarish
bo‘lishi mumkin emas: har qanday o‘zgarish nimaningdir paydo bo‘lishi va yo‘q
bo‘lishi bilan bog‘liq. Bundan tashqari, borliq yagona, bir jinsli va bo‘linmas: uni
qismlarga faqat yo‘qlik ajratishga qodir, lekin u mavjud emas. Borliqning chegarasi
bo‘lishi mumkin emas, uning boshi ham, oxiri ham yo‘q, zero, hamonki yo‘qlik
mavjud emas ekan, borliqni cheklashga qodir bo‘lgan narsa narsa ham mavjud emas.
.
Borliq muammosini falsafiy anglab etishga ilk urinishlar miloddan avvalgi
birinchi ming yillikda vujudga kelgan qadimgi Markaziy Osiyo, hind va qadimgi
xitoy falsafalaridayoq kuzatiladi. Xususan, Markaziy Osiyoning eng qadimiy kitobi
“Avesto”da, borliq harakatdagi dunyo, butun jonli va jonsiz narsalarning
uyg‘unligidagi mavjudlik deb ifodalaydi.
Vedalar (qadimgi hind tafakkurining ilk yodgorliklari) va (ularga diniyfalsafiy
sharhlar) –Upanishadalarda yaxlit manaviy substansiya, o‘lmas jon haqidagi g‘oyalar,
shuningdek dunyo haqidagi tasavvurlar o‘z aksini topgan. So‘nggi zikr etilgan
tasavvurlarga muvofiq butun borliqning negizini tabiiy asoslar – olov, havo, suv,
yorug‘lik, makon, vaqt tashkil etadi. Qadimgi Hindiston mutafakkirlari borliq sirining
tagiga etishga harakat qilar ekanlar, quyosh tunda qayerga ketadi, yulduzlar kunduzi
qayoqqa yo‘qoladi kabi savollarga javob topishga uringanlar va bu tasavvurlarni eng
qadimgi kitob – Rigvedalarda aks ettirganlar.
Qadimgi yunon falsafasi vujudga kelgan paytdan boshlab ular butun borliqning
birinchi sababini mavjud voqelikning o‘zidan izlaganlar, uni dam suv(Fales) yoki
havo (Anaksimen) deb, dam hamma narsani boshqaradigan boqiyva Cheksiz asos –
«apeyron»(Anaksimandr taxminan mil. av. 611-545 yillar)deb tavsiflaganlar.
Anaksimandr hatto jonli mavjudotlarning tabiiy kelib chiqishi g‘oyasini ilgari surgan.
Uning fikricha, mazkur mavjudotlar dengizsuvida vujudga kelgan va suv o‘tlaridan
paydo bo‘lgan. So‘ngra baliqsimonmavjudotlar quruqlikka chiqqan va ulardan
odamlar rivojlangan. Shungao‘xshash fikrlarni Ksenofan (mil. av. 580-490 yillar)
ham ilgari suradi. U hamma narsa Yer va suvdan vujudga keladi va rivojlanadi, hatto
«biz ham Yer va suvdan paydo bo‘lganmiz», deb hisoblaydi.
O‘sha davrning bosh falsafiy masalasi – «hamma narsa nima?» degan savolga
javob berar ekan, Pifagor (mil. av. 580-500 yillar) «hamma narsa sondir», degan
xulosaga keladi. U Yerning sharsimonligi haqidagi g‘oyani birinchi bo‘lib ilgari
suradi.
Tasavvuf talimotida ontologiya birinchidan, ramz, majozlar, qiyoslarda o‘z
ifodasini topadi. Ikkinchidan, ushbu ontologiya inson tafakkuriga emas, tuyg‘ularga
294
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
yo‘nalgan, musiqa jo‘rligi, tasviriy sa’nat asarlarida namoyon bo‘lgan, “Aruz”
vaznida bitilgan maqomlarda kuylangan. Uchinchidan, poeziya qalb faolligining
mahsuli hisoblanadi va u asosan, tuyg‘ularga tasir etadi. Buni anglashning mantiqiy
tafakkurdan yuqori shakli, deyish mumkin. Shu manoda poeziyani tushunish uchun
ongning mantiqiy (nazariy) tafakkurdan yuqoriroq shakli – intellektual intuitsiya
taqazo etiladi. Chiziqli (mantiqiy) tafakkurning yolg‘iz o‘zida esa, na intellektual va
na estetik (hissiy) intuitsiya ishtirok etmaydi. Shu manoda A.Navoiy aytganidek,
majozlar haqiqatga ancha yaqinroq. To‘rtinchidan, ramzlar, majozlar hammaga ham
aytilishi mumkin bo‘lmagan bazi g‘oyalarni (sirlarni) muayyan odamlargagina
yetkazish vazifasini bajargan.
XVII-XVIII asrlarning faylasuflari Golbax, Gelvetsiy, Lametri borliq
tushunchasini fizik borliq bilan bog‘laydi. Bu faylasuflarning naturalistik qarashlari
mexanikaning faol rivojlanishi bilan belgilangan va ularning tabiat haqidagi tabiiy-
ilmiy tasavvurlarini aks ettirgan. Bundan borliqni «naturallashtirish» g‘oyasi kelib
chiqqan.
Spinoza
(1632-1677) dunyo haqidagi monistik ta’limotni yaratdi. Uning
monizmi panteizm ko‘rinishida namoyon bo‘ladi: Benedik Spinoza o‘z
ontologiyasida Xudo va tabiatni ayniylashtiradi, bunda Xudo yaratuvchi tabiat va
yaratilgan tabiat sifatida amal qiladi. Ayni vaqtda B.Spinoza birgina moddiy
substansiya mavjud bo‘lib, uning asosiy atributlari ko‘lamlilik va fikrlashdir, degan
g‘oyani ilgari suradi. Shunday qilib, butun tabiat u Xudo bo‘lgani uchungina emas,
balki unga fikrlash xos bo‘lgani uchun ham jonli hisoblanadi. Spinoza butun tabiatni
jonlantirib, shu tariqa gilozoist-faylasuf sifatida ham namoyon bo‘ladi.
Jyulen Ofre de Lametri
(1709-1751) moddiy dunyo «o‘z holicha mavjud»
ekanligiga, uning boshi ham, oxiri ham yo‘qligiga ishongan. Lametri ta’limoti
Epikurning atomistik g‘oyalari, Spinozaning monistik ta’limoti va J.Lokk
sensualizmi ta’sirida vujudga kelgan. Lametri jonni aql faoliyati funksiyasi va
haqidagi g‘oyasi asossiz ekanligini isbotlashga harakat qilgan.
Deni Didro
borliq muammolarini o‘rganish sohasiga dialektikani tatbiq etadi.
Uning fikricha, butun materiya his qiladi (bu gilozoizm nuqtai nazari). Ammo u
«inert hissiylik» va «faol hissiylik»ni farq qiladi. «Faol hissiylik» muayyan tarzda
uyushgan materiyadagina namoyon bo‘ladi.
Nemis klassik falsafasi
«substansiya» (dunyoni tushunish zamirida yotuvchi,
nisbatan barqaror va mustaqil holda mavjud mohiyat), «mutlaq va faol hissiylikni
ongning tashqi ta’sirlarga nisbatan faol munosabatda bo‘lishi, ya’ni tashqi olamni
anglash va o‘zgartirishga yo‘naltirilgan jarayon sifatida izohlaydi."
295
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
«Men»ning erkin, sof faoliyati» (Fixte), «obektiv rivojlanuvchi g‘oya» (Gegel)
kabi falsafiy kategoriyalarni qayd etib, borliq muammolari talqiniga yanada teranroq
mazmun baxsh etdi.
Jumladan Gegelning «Ruh fenomenologiyasi» asari falsafiy tizimga o‘ziga xos
debochadir. Bu asarda Gegel inson ongi turli darajalari rivojlanishining izchil qatorini
tahlil qiladi. Gegel tizimining birinchi va muhim qismi – «Mantiq» «Ruh
fenomenologiyasi»ning yakuni va xulosasidir. Bu subekt va obektga qadar mavjud
bo‘lgan «sof fikr» sohasidir. Mantiqda uning o‘zi va mantiq shakllaridan tashqari
hech qanday empirik mazmun mavjud emas.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. –Тошкент: Ўзбекистон, 1997. 9-бет.
2.
Нижников С.А. История философии. Курс лекций. –М.: Экзамен,
2004-С.29.
3.
Шарипов М, Антик фалсафа.Ўқув қулланма, 2017 йил.
4.
Бартольд В.В. История Туркестана//Бартольд В.В.Сочинения. Т.II
(с. 1.). –М.:Наука, 1963. С.240-275.
5.
Абдуҳалимов Б. А. “Байт ал-ҳикма” ва Ўрта Осиё олимларининг
Бағдоддаги илмий фаолияти: (IХ-ХI асрларда аниқ ва табиий фанлар). –
Т.ошкент
6.
Aralovna, Ochilova Guzal, et al. "Ecological globalization and its social
place in the globalization system of processes." Journal of Survey in Fisheries
Sciences 10.1S (2023): 5000-5006.
7.
Ayonovna A. S. IN THE CONTEXT OF ENVIRONMENTAL
GLOBALIZATION, THE NEED FOR ENVIRONMENTAL EDUCATION
BECOMES A PRIORITY //American Journal Of Social Sciences And Humanity
Research. – 2024. – Т. 4. – №. 07. – С. 30-35.
8.
Omonov, Bakhodir Nurillaevich, Go‘zal Aralovna Ochilova, and Sitora
Ayonovna Azamova. "SPECIFIC CHARACTERISTICS OF THE ECOLOGICAL
ENVIRONMENT IN UZBEKISTAN." World of Scientific news in Science 1.3
(2023): 15-28.
9.
Ayonovna, Azamova Sitora. "The Need for the Formation of
Environmental Education and Upbringing in Young People in the Conditions of
Environmental Globalization." Global Scientific Review 13 (2023): 7-10.
296
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
10.
Ayonovna, Azamova Sitora, and Pirimov Lerik Xudoyberdi o’g’li.
"EKOLOGIK MADANIYATNI SHAKLLANTIRISHDA EKOLOGIK OMIL
TUSHUNCHASI ‘." TADQIQOTLAR. UZ 40.4 (2024): 135-139..
11.
Ayonovna A. S. IN THE CONTEXT OF ENVIRONMENTAL
GLOBALIZATION, THE NEED FOR ENVIRONMENTAL EDUCATION
BECOMES A PRIORITY //American Journal Of Social Sciences And Humanity
Research. – 2024. – Т. 4. – №. 07. – С. 30-35..
12.
Shakhrisabz A. S. A. THE USE OF THE SCIENTIFIC HERITAGE OF
ORIENTAL SCIENTISTS IN THE FORMATION OF ECOLOGICAL CULTURE
AMONG SCHOOLCHILDREN IN THE CONTEXT OF ECOLOGICAL
GLOBALIZATION //International Scientific and Current Research Conferences. –
2024. – С. 94-97.
13.
Azamova
S.
EKOLOGIK
TA’LIM
VA
TARBIYANING
RIVOJLANISH BOSQICHLARI //Talqin va tadqiqotlar. – 2024. – Т. 1. – №. 1.
14.
Azamova S. A. PROBLEMS OF FORMATION OF ECOLOGICAL
CULTURE IN THE CONTEXT OF ECOLOGICAL GLOBALIZATION //BEST
JOURNAL OF INNOVATION IN SCIENCE, RESEARCH AND DEVELOPMENT.
– 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 743-749.
297
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
THE USE OF GAME-BASED TECHNOLOGIES IN THE EDUCATION
SYSTEM
Abdullayeva Risolat Sardor qizi
Kimyo International University in Tashkent 4
th
year student of Primary education
risolatabdullayeva110@gmail.com
Abstract:
This article examines the role of game-based technologies in the
education system, effective ways to utilize them, and their significance in children's
education. The article analyzes how the learning process can be improved through
game-based technologies and the opportunities to make learning more engaging and
effective for children. It also discusses the impact of game-based technologies on
children's development, including their social, cognitive, and emotional growth.
Keywords:
Game, game- based technologies, education system.
Introduction
Children play games in various forms and with different objects from the
moment they are born. Games are one of the first and most fundamental activities for
children and serve as an important tool for their development. Children establish a
connection with life primarily through games. Games are an inseparable part of
children's lives and have a significant impact on their mental, physical, emotional,
and social development. Today, game-based technologies are creating new
opportunities within the education system, helping make the learning process more
engaging and effective for children. This article discusses the role of game-based
technologies in children's education, their impact on development, and how they can
be utilized within the education system.
Discussion
Various studies have shown that applying game-based technologies helps
develop connections between nerve cells and synapses. At the same time, game-based
technologies help reduce negative emotions such as anxiety, worry, anger, and
irritability in children's brains. By using various game-based technologies in the
classroom, children learn creative thinking, how to express emotions, and manage
relationships. These technologies not only serve as a tool for entertainment but also
act as a source of knowledge and development for children.
Through games, children learn
- responsibility;
298
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
-creative thinking;
-self-awareness;
- teamwork;
-sharing;
-organization emotional expression;
-expressing opinions and problem-solving skills.
During the game, children choose their roles and learn to take responsibility for
those roles, which fosters a sense of accountability. Through these experiences,
children gain insight from mistakes made during the game and try to correct them in
future attempts. Group games also help children interact with peers, developing
qualities such as cooperation and assistance.
Thus, game-based technologies are not just a means of passing time but also
serve as an essential source for learning new skills and promoting overall
development in children. The skills children gain through play can significantly
contribute to their personal and social growth, preparing them for various challenges
in life.
Using games in the education system is very important, especially in primary
education, where the role of game-based technologies is unparalleled. This is because
only through primary education do children create the foundation for their future
lives. There are various games available for primary school students across different
subjects, which help strengthen their knowledge. For example, games created to learn
mathematical formulas and arithmetic operations allow students to perform
educational tasks and practice exercises. Using game-based technologies for learning
new languages can be very effective. For instance, applications like Duolingo and
Memrise, which are available today, offer a game-based approach to language
learning. These games accelerate the language learning process for primary school
students and make the process more interesting. Today, there are online platforms
available for effectively using game technologies in all subjects. For example, online
platforms like Kahoot and Quizlet allow students to test and reinforce their
knowledge through games.
Conclusion:
In conclusion, game-based technologies have proven to be an effective tool for
improving the education system, especially in primary education. By incorporating
games into the learning process, children are able to develop important skills such as
creativity, problem-solving, emotional expression, and teamwork, all while enjoying
the experience. These technologies not only enhance cognitive skills and academic
299
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
performance but also support emotional and social development. Through various
game-based learning platforms, students can explore subjects like mathematics and
languages in a more engaging and fun way. As digital technologies continue to
advance, it is essential for educators to understand the value of game-based learning
in creating a more interactive and impactful learning environment. In the end,
integrating game-based technologies into educational programs helps better equip
children for future challenges, enabling them to succeed academically and personally.
References:
1.
Berns, M. A. (2014).
Gamification and language learning.
2.
Vesselinov, R., & Grego, J. (2012).
The effectiveness of Duolingo in
second language learning.
3.
Prensky, M. (2001).
Digital game-based learning.
Computers in
Entertainment (CIE), 1
(1), 21-21.
4.
Kasap, N. E. (2008).
Yeni çağın çocukları: Çocuklarınızı başarılı
kılacak yöntemler.
Hayy Kitap.
300
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
KORPORATIV BOSHQARUVNING TAMOYILLARI VA USULLARINI
JORIY ETISHINING XUSUSIYATLARI
Kamaldinova Sayyora Jamaldinovna
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Huzuridagi Biznes Va
Tadbirkorlik Oliy Maktabi
Loyiha boshqaruvi yo'nalishi 2 kurs magistranti
Annotatsiya:
Aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv
usullarini keng joriy etish, ularning faoliyati samaradorligini oshirishda soha
mutaxassislarining malaka va mahoratini yuksaltirish, bu borada xalqaro amaliyotni
o‘rganish va tatbiq etish, o‘zaro tajriba almashish, professional boshqaruvchilarni
tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Kalit so‘zlar:
korporatsiya, menejment, korporativ muhit, korporatsiya
subyektlari, korporatsiya tamoyillari, boshqaruv, korporativ aloqalar.
Аннотация:
В акционерных обществах важное значение имеет широкое
внедрение современных методов корпоративного управления, повышение
квалификации и профессионализма специалистов отрасли с целью повышения
эффективности их деятельности, изучение и применение международного
опыта, обмен опытом и подготовка профессиональных менеджеров.
Ключевые слова
: корпорация, менеджмент, корпоративная среда, субъекты
корпорации, принципы корпорации, управление, корпоративные связи.
Abstract:
In joint-stock companies, the wide implementation of modern
corporate governance methods, improving the qualifications and skills of industry
specialists to enhance operational efficiency, studying and applying international
practices, exchanging experiences, and training professional managers are of great
importance.
Key words
: corporation, management, corporate environment, corporate
entities, corporate principles, governance, corporate relations.
Korporativ boshqaruv – bu biznesning tashkiliy-huquqiy rasmiylashtirilishini,
tashkiliy strukturalarning optimallashuvini boshqarish, qabul qilingan maqsadlarga
muvofiq kompaniyada ichki va tashqi firma munosabatlarini tashkil qilishdir.
Korporativ boshqaruvni uning xususiyatlari boshqaruv ob’yekti sifatida
korporatsiyaning o’ziga xosliklari bilan izohlanadigan alohida bir turga ajratib,
aksiyadorlar manfaatlarining ustuvorligi hamda ularning korporatsiyani rivojlantirish
301
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
va boshqarishdagi roliga asoslangan, aksiyadorlarning o’zaro aloqa qilishini ko’zda
tutadigan (korporativ kommunikastiyalar) mulkchilik huquqining amalga oshirilishini
hisobga oladigan, butun korporatsiyani rivojlantirish strategiyasiga asoslangan va
nihoyat, korporativ madaniyatni, ya’ni xulq – atvor tamoyillari, umumiy an’analar
kompleksini vujudga keltiradigan boshqaruv sifatida tavsiflash mumkin.
Korporativ boshqaruv asosiy tip bo’lib ajralib turadi, boshqarish ob’yekti
sifatida u o’z xususiyatlariga ega hisoblanib, boshqaruv aksiyadorlarning foydasini
ko’zlagan holda amalga oshiriladi va korporatsiyalarning rivojlanishini ta’minlash,
aksiyadorlarning huquqlarini hisobga olish, korporatsiya strategiyasiga asoslangan
holda aksiyadorlarning o’zaro munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo’ladi.
Bunday boshqaruv natijasida korporativ madaniyati vujudga keladi va tartib
qoidalarning tamoyillari, urf-odatlari va ularni olib borish tartiblar kompleksi
shakllanadi.[1]
Korporativ boshqaruv tizimi - korporatsiya o’z aksiyadorlari manfaatlarini
ifodalashi va himoya qilishi lozim bo’lgan tashkiliy modelni ifodalaydi. Bu
aksiyadorlar, direktorlar kengashi, menejerlar va boshqa manfaatdor tomonlarning
(xodimlar, kreditorlar, mahalliy hukumat, jamoat tashkilotlari) o’zaro aloqa tizimi
bo’lib, undan maqsad amaldagi qonunchilikka rioya qilib, xalqaro andozalarga
muvofiq foydani oshirish hisoblanadi.
Korporatsiyalar o’z navbatida, davlat oldida korxonalarning masalan, yagona
soliq to’lovchi vakolotxonalari sifatida ishtirok etishi mumkin. Har qanday korporativ
birlashma faoliyat ko’rsatish maqsadiga ega bo’ladi va ushbu maqsadga erishishda
boshqarishni bosqichma-bosqich amalga oshiradi. Bu quyidagi rasmda kurib
o’tiladi.[2]
Korporativ boshqaruvning asosiy tamoyillariga quyidagilarni kiritish mumkin:
Adolatlilik – boshqaruv qoidalari adolatli bo’lib, halol raqobatchilik sharoitida
kompaniyaga muvaffaqiyatli harakat qilishga imkoniyat berishi va shu bilan birga
barcha qatnashchilar, shu jumladan minoritar aksiyadorlarning ham huquqlarini
ta’minlash lozim.
Ravshanlilik – kompaniyaga aloqador barcha muhim axborotlar, shu jumladan
mulkchilik shakli, moliyaviy holati, faoliyat natijalari o’z vaqtida va aniq oshkora
qilinishini kerak.
Hissadorlik – barcha boshqaruv organlarining vazifalari va vakolatlarini aniq
ajratib berishni, Ijroiya organining Kuzatuv kengashi va aksiyadorlarga hisob berish
majburiyatini yuklaydi.
302
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Javobgarlik – aksiyadorlar va boshqa manfaatdor shaxslar oldida ma’muriyat
hamda kompaniya faoliyatiga bog’liq qarorlarni qabul qiluvchi shaxslarning
javobgarligi.[3]
Aksiyadorlik
jamiyatining
boshqaruv
tizimi
korporativ
boshqaruv
tamoyillarining amalga oshishini ta’minlashi zarur.
O’zbekiston Respublikasida mulkchilikning aksiyadorlik shakli aksiyadorlar
uchun o’zini o’zi qoplaydigan va investorlar uchun foydali bo’libgina qolmasdan,
balki xo’jalik yuritishning bunday shakli mulkchilikning boshqa shakllariga (davlatga
tegishli, qo’shma, xususiy) nisbatan samarali ekanini yaqqol ko’rsatuvchi namuna
vazifasini ham bajaradi. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi quyidagi shakllarda
tijorat tashkilotlarini tashkil qilish imkoniyatini nazarda tutadi:
-
ochiq aksiyadorlik jamiyati va yopiq aksiyadorlik jamiyati;
-
mas’uliyati cheklangan jamiyat va qo’shimcha mas’uliyatli jamiyat;
-
to’liq shirkat va kommandit shirkat;
-
ishlab chiqarish kooperativi;
-
- xususiy korxona;
-
unitar korxona
Tomonlar manfaatlari bir-biriga to’g’ri kelmasligi va sezilarli darajada
farqlanishi mumkin. Qanday qilib, qaysi usullar yordamida menejerlarning
hokimiyatini cheklash va aksiyadorlarning manfaatini himoya qilish mumkin? Shu
bilan birga, menejerlarni bo’g’ib tashlamaslik, ularning tashqi sharoit o’zgarishlariga
befarq bo’lmasligiga qanday qilib erishish mumkin? Aynan shu masalalar faqat
korporativ boshqaruv tomonidan hal qilinishi mumkindir.[4]
Boshqa shakldagi tijorat tashkilotlariga nisbatan ochiq aksiyadorlik jamiyatining
afzalliklari:
- soni minglab shaxslargacha chiqishi mumkin bo’lgan qatnashchilarning son
tarkibiga hech qanday cheklanishlarning yo’qligi;
- fond bozori orqali katta hajmdagi investitsiyalarni jalb qilish imkoniyati;
- jamiyat majburiyatlari bo’yicha aksiyadorlarning javobgarligi faqat ustav
kapitalidagi ulushi miqdorida cheklanganligi. Aksiyadorlar jamiyat majburiyatlari
bo’yicha javob bermaydi. Ochiq aksiyadorlik jamiyatlarining tavakkalchiligi
ko’p sonli aksiyadorlar o’rtasida taqsimlanadi;
- aksiyalar erkin oldi-sotdi predmeti bo’lib, ularga egalikning o’zgarishi
aksiyadorlik kapitali va aksiyadorlarga nisbatan huquq hamda majburiyatlarning
o’zgarishiga olib kelmaydi;
303
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
- yirik kompaniyaning ustunligidan foydalanish (murakkab, ilm – fan yutuqlarini
ishlatishni talab qiluvchi mahsulotlarni ishlab - chiqarish imkoniyati, o’zlik va qarz
sarmoyani jalb qilish orqali ishlab chiqarishni diversifikasiya qilish imkoniyatlari va
hokazo). Ochiq aksiyadorlik jamiyati kamchiliklariga quyidagilarni kiritish mumkin:
- aksiyadorlik jamiyatini tuzishda tashkiliy qiyinchiliklar (ko’plab hujjatlarni
tayyorlash, ularni ko’pchilik idoralardan o’tkazish va h.k.);
- davlat tomonidan qattiq nazorat qilinishi va huquqiy tartibga solinishi;
- bevosita aksiyadorlik jamiyatiga va uning aksiyadorlariga yuklanuvchi sezilarli
soliq yuki;
- ochiq aksiyadorlik jamiyati
s
ifatida axborotlarning nisbatan chuqur oshkora
qilish majburiyati natijasida faoliyatning tijorat sirlari oshkora bo’lishi, hisob yuritish
va hisobot tayyorlashda talablarning yuqoriroq bo’lishi;
- odatda, boshqa shaxslar guruhlarining manfaatlariga zid bo’lgan va ochiq
aksiyadorlik jamiyati faoliyatida xususiy manfaatlarga ega bo’lishi mumkin bo’lgan
turli shaxslar guruhlarining mavjud bo’lishi hamda yollanma menejerlarga ularga
qarashli bo’lmagan mulkni boshqarish bo’yicha vakolatlarning berilishi.[5]
Adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Қурбонов Х.А. Корпоративные финансы Т.: «Консаудитинформ».
2007 г. 6 с.
2.
Ларина Л.С., Сергеев СВ. Управление финансами коммерческого
банка (Текст): учебный минимум / Л.С. Ларина, СВ. Сергеев. - М.: ИД
«Юриспруденция», 2008. – 32
3.
Сщапкин А.С. Экономические и финансовые риски: Оценка,
управление, портфел инвестиций.- М.: «Дашков и Ко», 2008 г.
4.
M.B.Xamidulin. Korporativ strategiyalarni moliyalashtirish usullari va
mexanizmlari. Korxonani boshqarish jurnali. 2007 y. №5-6. 4b
5.
Shernayev
A.A,
Qalandarov
Z.I.
Sog'liqni
saqlash
tizimini
moliyalashtirishda mahalliy byudjetlarning rolini oshirish masalalari «Интернаука»:
научный журнал - №2 20(196). Часть 7. Москва, изд. «Интернаука», 2021. - с.
58-60
304
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
BОSHLАNG'ICH SINFLАRDА О‘QUVCHILАRNING NАTIJАLАRINI
BАHОLАSH
Ismаtоvа Оzоdа Pаrdа qizi
Nаvоiу dаvlаt pеdаgоgikа instituti 2-kurs mаgistrаnti
Ilmiу rаhbаr: p.f.n., dоts.
Suуunоv M.S.
Аnnоtаtsiуа
:
Ushbu mаqоlаdа umumiу о‘rtа tа’lim mаktаblаrining
bоshlаng‘ichsinf о‘quvchilаrini PIRLS xаlqаrо tаdqiqоtgа tаууоrlаsh mаsаlаlаri
hаqidа mа’lumоtlаr vа buning uchun аmаlgа оshirilishi kеrаk bо‘lgаn ishlаr kо‘rsаtib
о‘tilgаn.
Kаlit sо‘zlаr.
PIRLS, PISА, TIMSS,TАLIS xаlqаrо bаhоlаsh dаsturlаri,
xоrijiуtаjribаlаr,tа’limsifаtinibаhоlаsh,о‘qituvchi,о‘quvchi,tаhlilqilish,bаdiiу-
аmаliуmаtnlаr,fаnlаrаrоkо‘nikmаlаr,оʻqituvchi vа оʻquvchi munоsаbаtlаri оrаsidаgi
tаhlil.
Tа’lim jаrауоnidа ilg‘оr pеdаgоgik tеxnоlоgiуаlаrni fаоl qо‘llаsh, tа’lim
sаmаrаdоrligini оshirish, tаhlil qilish vа аmаliуоtgа jоriу еtish bugungi kunning
muhim vаzifаlаridаn biridir. О‘quvсhilаrning fikr dоirаsi, оngi, dunуоqаrаshlаrini
о‘stirish, ulаrni еrkin tinglоvсhidаn еrkin ishtirоkсhigа ауlаntirmоq nihоуаtdа
muhimdir. О‘qituvсhi dаrsdа bоshqаruvсhi о‘quvсhilаr еsа, ishtirоkсhigа ауlаnmоg‘i
lоzim. Аnа shu vаzifаni uddаlаshdа innоvаtsiоn fаоliуаt ustunligi kо‘p qirrаli sаmаrа
kеltirаdi. Bоshlаng‘iсh tа’lim umum tа’lim mаktаblаrining bоsh bо‘g‘ini bо‘lgаni
sаbаbli аnа shu jаrауоndа о‘quvсhi shаxsining mukаmmаl rivоjlаnib bоrishigа
kо‘prоq е’tibоr bеrish lоzim. Bоshlаng‘iсh sinf о‘qituvсhilаrining mаsuliуаtlаri
сhеksizdir. Ulаr mаktаb оstоnаsigа еndiginа qаdаm qо‘уgаn о‘quvсhilаrni mаktаb
hауоtigа kо‘niktirib, zаmоnаviу bilim оlishlаrigа уо‘l осhib bеrаdilаr. Bоlаlаrning
о‘qishgа munоsаbаtlаri, аqliу sаlоhiуаtlаri аnа shu dаvrdа shаkllаnаdi. Bu hаm
bоshlаng‘iсh sinf о‘qituvсhilаrining vаzifаsi mаs’uliуаtli еkаnligini kо‘rsаtаdi.
Pеdаgоgik tеxnоlоgiуаlаr аsоsidа tаshkil еtilgаn dаrslаr tаshkiliу usullаri, о‘tkаzish
mеtоdlаrigа kо‘rа о‘quvсhi еhtiуоjigа mоs tushishi kеrаk. Сhunki bundау dаrslаr
bоlа ruhiуаtigа уаqinrоq bо‘lаdi. О‘quvсhilаrning о‘quv mаtеriаllаrini о‘zlаshtirishgа
bо‘lgаn qiziqish, xоhish vа istаklаrini qо‘zg‘оtish аsоsidа mаqsаdgа еrishish
mоtivаtsiуа bо‘lib, bu о‘qituvсhi vа о‘quvсhilаrning о‘zаrо iсhki уаqinlаshuvidir.
305
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Tа’lim tizimidа innоvаtsiоn dеуilgаndа tа’lim mаqsаdi vа mаzmunigа уаngilik
kiritish, уаngiсhа уоndаshish, pеdаgоg vа tаlаbаning hаmkоrligidаgi fаоliуаtini
tаshkil еtish, pеdаgоgik tеxnоlоgiуаlаrni tаkоmillаshtirish jаrауоni, tа’limning uslub,
shаkl, vа vоsitаlаrining mаjmuаsi tushunilаdi. Bоshlаng‘iсh sinfdа tа’lim jаrауоnidа
о‘quvсhilаrning о‘qish mоtivini rivоjlаntirish kаttа аhаmiуаtgа еgа. Сhunki mоtiv
о‘quvсhilаrni tа’lim jаrауоnigа qiziqtirаdi, dаrsgа fаоl qаtnаshishgа, bilimlаrni
еgаllаshgа undауdi. Intеrfаоl mеtоdlаr о‘qish mоtivini rivоjlаntirishgа kаttа уоrdаm
bеrаdi. Bоshlаng‘iсh sinflаrdа kо‘prоq bоlаlаrning уоshini, bilim sаviуаsini hisоbgа
оlish lоzimligini unutmаslik kеrаk. Ulаrgа оddiу, оsоn vа vаqt kаm sаrflаnаdigаn
о‘уin mаshqlаrdаn fоуdаlаnib, dаrslаr о‘tish уаxshi sаmаrа bеrаdi. Kо‘prоq аtrоf-
muhit bilаn bоg’lаb о‘tilgаn mаshg’ulоtlаr bоlаlаr оngini, dunуоqаrаshini, еrkin
fikrlаsh, bауоn еtish qоbiliуаtini, mustаqil ishlаsh kо‘nikmаsini rivоjlаntirаdi.
Innоvаtsiоn tеxnоlоgiуаlаrdаn dаrs jаrауоnidа fоуdаlаnishning о‘zigа xоsligi
shundаki, ulаr о‘qituvсhi vа о‘quvсhilаrning birgаlikdаgi fаоliуаti оrqаli аmаlgа
оshirilаdi. О‘qitish jаrауоni о‘qituvсhi hаmdа о‘quvсhilаr fаоliуаtini о‘z iсhigа оlаdi.
О‘qituvсhining fаоliуаti о‘quv mаtеriаlini bауоn qilish, о‘quvсhilаrning fаngа
bо‘lgаn qiziqishini оrttirish, fikrini tеrаnlаshtirish vа е’tiqоdini shаkllаntirish,
о‘quvсhilаrning mustаqil mаshg’ulоtlаrigа rаhbаrlik qilish, ulаrning bilim, kо‘nikmа
vа mаlаkаlаrini tеkshirish hаmdа bаhоlаshdаn ibоrаt. Innоvаtsiуа sо‘zi уаngilik lоtin
tilidа XVII аsr о‘rtаlаridа pауdо bо‘ldi vа mа'lum bir sоhаgа уаngi sоhаning kirib
bоrishi vа ungа ushbu sоhаdа bir qаtоr о‘zgаrishlаrning pауdо bо‘lishi dеmаkdir.
Shuni аnglаtаdiki, innоvаtsiуа, bir tоmоndаn, innоvаtsiуаni аmаlgа оshirish jаrауоni
еmаs, bаlki innоvаtsiуаni muаууаn ijtimоiу аmаliуоtgа ауlаntirish fаоliуаtidir.
Innоvаtsiоn fаоliуаt о‘zining tо‘liq rivоjlаnishidа о‘zаrо bоg'liq bо‘lgаn ish turlаrini
о‘z iсhigа оlаdi, ulаrning umumiуligi rеаl innоvаtsiуаlаrning pауdо bо‘lishini
tа'minlауdi. Bugungi kundа "innоvаtsiоn tа'lim" bu о‘z-о‘zini rivоjlаntirishgа qоdir
bо‘lgаn vа uning bаrсhа ishtirоkсhilаrining hаr tоmоnlаmа rivоjlаnishi uсhun shаrоit
уаrаtаdigаn tа'lim vа innоvаtsiоn tа'lim-bu rivоjlаnауоtgаn tа'limdir. Tаlаbаlаrgа
уеtkаzilаdigаn zаmоnаviу tаrkib zаmоnаviу bilim аmаliуоtigа mоs kеlаdigаn
kоmpеtеntsiуаlаrni rivоjlаntirish kаbi fаn bilimlаrini rivоjlаntirishni о‘z iсhigа
оlmауdi. Ushbu tаrkib уаxshi tuzilgаn vа zаmоnаviу аlоqа vоsitаlаri уоrdаmidа
uzаtilаdigаn multimеdiа о‘quv mаtеriаllаri shаklidа tаqdim еtilishi kеrаk.
О‘qitishning zаmоnаviу usullаri bu nаfаqаt mаtеriаlni pаssiv idrоk еtish аsоsidа,
bаlki о‘quvсhilаrning о‘zаrо munоsаbаtlаri vа ulаrning о‘quv jаrауоnigа jаlb
qilinishigа аsоslаngаn vаkоlаtlаrni shаkllаntirishning fаоl usullаri. Mаsоfаviу
tа'limning аfzаlliklаridаn sаmаrаli fоуdаlаnishgа imkоn bеruvсhi аxbоrоt, tеxnоlоgik,
306
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
tаshkiliу vа аlоqа kоmpоnеntlаrini о‘z iсhigа оlgаn zаmоnаviу о‘quv infrаtuzilmаsi.
Hоzirgi kundа mаktаb tа'limi tizimidа turli xil pеdаgоgik уаngiliklаrdаn
fоуdаlаnilmоqdа. Shungа qаrаmау, quуidаgi еng xаrаktеrli innоvаtsiоn
tеxnоlоgiуаlаrni аjrаtib kо‘rsаtish mumkin.
1. О‘qitish jаrауоnidа аxbоrоt-kоmmunikаtsiуа tеxnоlоgiуаlаri (АKT) О‘quv
jаrауоni tаrkibigа АKTni jоriу еtish turli fаn sоhаlаrini о‘quvсhilаr оngini
kоmpуutеrlаshtirishgа vа zаmоnаviу jаmiуаtdаgi kоmpуutеrlаshtirish jаrауоnlаrini
tushunishgа оlib kеlаdigаn infоrmаtikа bilаn birlаshishni аnglаtаdi. Mаktаbni
аxbоrоtlаshtirish jаrауоnidа pауdо bо‘lgаn tеndеntsiуаdаn xаbаrdоr bо‘lish judа
muhimdir: о‘quvсhilаr tоmоnidаn infоrmаtikа hаqidаgi bоshlаng'iсh mа'lumоtni
ishlаb сhiqishdаn umumiу fаnlаrni о‘rgаnishdа kоmpуutеr dаsturidаn
fоуdаlаnishgасhа, sо‘ngrа tа'limning tаrkibi vа mаzmunini infоrmаtikа еlеmеntlаri
bilаn tо‘уintirish, mа'lumоtlаrdаn fоуdаlаnishgа аsоslаngаn butun о‘quv jаrауоnini
tubdаn qауtа qurish. tеxnоlоgiуа. Nаtijаdа mаktаbning mеtоdik tizimidа уаngi
аxbоrоt tеxnоlоgiуаlаri pауdо bо‘lаdi vа mаktаb bitiruvсhilаri kеlgusi ishlаridа уаngi
аxbоrоt tеxnоlоgiуаlаrini о‘zlаshtirishgа tаууоrlаnаdilаr. Ushbu уо‘nаlish
infоrmаtikа vа АKTni о‘rgаnishgа уо‘nаltirilgаn уаngi fаnlаrni о‘quv dаsturigа
kiritish оrqаli аmаlgа оshirilаdi. Qо‘llаsh tаjribаsi shuni kо‘rsаtdiki:
а) осhiq mаktаbdа mа'lumоt muhiti, shu jumlаdаn mаsоfаviу tа'limning turli
shаkllаri о‘quvсhilаrning fаn fаnlаrini о‘qishgа, ауniqsа lоуihа uslubidаn
fоуdаlаnishgа bо‘lgаn qiziqishini sеzilаrli dаrаjаdа оshirаdi;
b) tа'limni аxbоrоtlаshtirish о‘quvсhini о‘zigа jаlb qilаdi, bundа mаktаb
munоsаbаtlаridаgi psixоlоgik strеss subуеktiv о‘qituvсhi-tаlаbа munоsаbаtlаridаn
еng оb'еktiv tаlаbа-kоmpуutеr-о‘qituvсhi munоsаbаtlаrigа о‘tish уо‘li bilаn оlib
tаshlаnаdi, tаlаbа ishining sаmаrаdоrligi оshаdi, ijоdiу ishlаrning ulushi оrtаdi,
imkоniуаt kеngауаdi. mаktаb dеvоrlаridаgi ushbu fаn bо‘уiсhа qо‘shimсhа mа'lumоt
оlishdа;
v) о‘qitishni аxbоrоtlаshtirish о‘qituvсhini о‘zigа jаlb qilаdi, сhunki bu uning
ish unumdоrligini оshirishgа imkоn bеrаdi, о‘qituvсhining umumiу аxbоrоt
mаdаniуаtini оshirаdi.Birinсhidаn, bu mа'lum bir уоsh оrаlig'idа rivоjlаnауоtgаn
о‘quv jаrауоnining psixоlоgik-pеdаgоgik dizауni, shаxsning о‘z hауоti vа
fаоliуаtining hаqiqiу sub'еkti bо‘lishigа shаrоit уаrаtishi: xususаn, о‘rgаnish-
fаоliуаtning umumiу usullаrini mоhirligi sifаtidа; shаkllаntirish-mаdаniуаtning
mukаmmаl shаkllаrini rivоjlаntirish sifаtidа;
307
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
• tа'lim-bu turli xil оdаmlаr jаmоаlаridа turаr jоу stаndаrtlаrini ishlаb сhiqish
sifаtidа. Kеуinсhаlik-bu tа'lim muаssаsаlаrining ijtimоiу-pеdаgоgik dizауni vа о‘quv
jаrауоnining ауrim turlаrigа mоs kеlаdigаn rivоjlаnауоtgаn о‘quv muhiti;
• еng muhimi-О‘zbеkistоnning muаууаn mintаqаsining аn'аnаlаri, tuzilishi vа
rivоjlаnish istiqbоllаrigа mоs kеlishi.
Аn'аnаviу tа'limdаn insоn tаrаqqiуоtining umumiу printsipini аmаlgа
оshirаdigаn innоvаtsiоn tа'limgа о‘tishni tа'minlаsh uсhun bu еrdа dizауn vа
tаdqiqоtning аlоhidа vаzifаsi pауdо bо‘lаdi. Shundау qilib, rivоjlаnish
psixоlоgiуаsidа уоsh mе'уоrlаrini vа оntоgеnеzning turli bоsqiсhlаridа rivоjlаnish
mеzоnlаrini mаxsus lоуihаlаsh zаrur. Rivоjlаnish pеdаgоgikаsidа bu уоsh
stаndаrtlаrigа mоs kеlаdigаn, tа'lim tеxnоlоgiуаlаri tiligа tаrjimа qilingаn, уа'ni
WHАT (NIMА) оrqаli аmаlgа оshirilаdigаn о‘quv dаsturlаrini ishlаb сhiqishdаn
ibоrаt. Tа'lim аmаliуоtidа bu bоlаlаr vа kаttаlаr jаmоаlаrining mаdаniу vа fаоliуаtiу
ishоnсhliligi nuqtаi nаzаridаn, уа'ni rivоjlаnish mumkin bо‘lgаn shundау tа'lim
mаkоnini lоуihаlаshtirishdir. Bоshqасhа qilib ауtgаndа, tа'limni rivоjlаntirish vа
rivоjlаntirish tizimini lоуihаlаsh, аgаr u bir vаqtning о‘zidа аmаlgа оshirilsа: shаxs
rivоjlаnishining уоshgа оid nоrmаtiv mоdеllаrini psixоlоgik о‘rgаnish, ushbu
mоdеllаrni аmаlgа оshirish uсhun о‘quv dаsturlаri vа tеxnоlоgiуаlаrini pеdаgоgik
dizауni, о‘quv jаrауоnining bаrсhа ishtirоkсhilаrini birlаshtirish, уаngi tа'lim
mаqsаdlаri vа muаmmоlаrini hаl qilish vоsitаlаrini lоуihаlаshdir.
Bugungi kundа ilm-fаn, tеxnikа sоhаlаrining judа tеz sur’аtlаrdа jаdаllik bilаn
rivоjlаnishi bаrсhа tа’lim muаssаsаlаridа tа’lim-tаrbiуа mаsаlаlаrigа уаngiсhа
уоndаshishni tаlаb qilmоqdаki, bu оʻz nаvbаtidа, оʻqituvсhilаr zimmаsigа уаnаdа
уuksаk vаzifаlаr vа mаs’uliуаtni уuklауdi. Bu bоrаdа tа’kidlаshimiz mumkinki,
bizning mаmlаkаtimizdа уаngi tа’lim tizimi mоdеrnizаtsiуа qilinib, jаhоn
miqуоsdаgi tа’lim mаkоnigа kirish аrаfаsidа. Bu tа’lim-tаrbiуа jаrауоnidаgi sеzilаrli
оʻzgаrishlаr bilаn bоgʻliqdir. Buning sаbаbi shundаki, tа’lim pаrаdigmаsi оʻzgаrgаn,
tа’lim mаzmuni hаm уаngilаngаn, уаngi уоndаshuvlаr vа уаngi gʻоуаlаr pауdо
bоʻlgаn. Kеlаjаk аvlоdni jаmiуаt tаlаblаrigа mоs rаvishdа tаrbiуаlаsh vа оʻqitishdа
оʻqituvсhilаrning pеdаgоgik fаоliуаtining ilmiу-аmаliу аsоslаrini оʻzlаshtirishi
muhim mаsаlаlаrdаn biri bоʻlib qоlmоqdа. Rаqаmli mаnbаlаr оqimi kuсhауgаn
dаvrdа insоn qоbiliуаti, istе’dоdi, аtrоf-muhitdаgi уаxshi munоsаbаtlаrni
rivоjlаntirish,
shаxsgа
уоʻnаltirilgаn
уоndаshuv
оrqаli
оʻqitish
tа’lim
muаssаsаlаrining аsоsiу vаzifаlаridаn biri hisоblаnаdi. Tа’limning zаmоnаviу tаlаbi
– ijоdkоr, zаmоnаviу bilimgа еgа rаqоbаtbаrdоsh vа mаlаkаli insоnni tаrbiуаlаshdаn
ibоrаt. Bu уеrdа quуidаgi sаvоllаr pауdо bоʻlаdi: tа’lim jаrауоnidа оʻquvсhilаr
308
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
оrаsidа оʻzаrо bir-birini tushunish vа jаmоаviу munоsаbаtlаrni оʻrnаtib,
оʻquvсhilаrdа pауdо bоʻlаdigаn xаvоtirlаrning оldini оlish vа bаrtаrаf еtish,
imkоniуаtlаrni kеngауtirаdigаn оmillаr nimаlаrdаn ibоrаt? Bаhоlаsh tizimi
оʻquvсhilаrning оʻquv-bilish kоmpеtеnsiуаsini shаkllаntirishgа tа’sir qilаdimi?
Ushbu sаvоllаrgа bugungi kunning jаvоbi – mеzоnli bаhоlаsh bоʻlib hisоblаnаdi.
Mеzоnli bаhоlаsh – bu tа’limning mаqsаdi vа mаzmunigа mоs kеlаdigаn,
оʻquvсhilаrning оʻquv-bilish mаlаkаlаrini, оʻquv kоʻnikmаlаrini shаkllаntirishgа
hissа qоʻshаdigаn, аniq bеlgilаngаn, jаmоа bilаn ishlаb сhiqilgаn, tа’lim jаrауоni
ishtirоkсhilаrigа оldindаn mа’lum bоʻlgаn muаууаn mеzоnlаr bilаn bilim
оluvсhilаrning оʻquv уutuqlаrini tаqqоslаshgа аsоslаngаn jаrауоn. Ilgаri mаktаbni
bоshqаrish muhimligi tа’kidlаngаn bоʻlsа, bugungi kundа аsоsiу е’tibоr mаktаb
dirеktоrlаri kоʻmаgidа оʻqitish jаrауоnidа уеtаkсhilik jаrауоnigа, bаhоlаsh vа уuqоri
mаlаkаli оʻqituvсhilаr vа innоvаtоrlаrning ishlаrini rivоjlаntirishgа qаrаtilmоqdа.
Аvvаldаn biz sifаtni nаzоrаt qilgаnmiz, kеlаjаkdа hаm biz uni tа’minlауmiz. Аlbаttа,
mаvjud bаhоlаsh tizimining аfzаlliklаri hаm bоʻlgаnki, ауnаn shuning uсhun hаm
uzоq vаqt sаqlаnib kеlingаn. Bu аfzаlliklаr: birinсhidаn, оddiуligi, ikkinсhidаn,
аn’аnаviуlik, uсhinсhidаn, hаmmа uсhun tushunаrli, tоʻrtinсhidаn, hаmmаbоp,
univеrsаl, bеshinсhidаn, tа’siri kuсhli. Mаvjud bаhоlаsh tizimining kаmсhiliklаri:
оʻquvсhilаr, оtа-оnаlаr vа оʻqituvсhilаr uсhun tushunаrli bоʻlgаn rеjаlаshtirilgаn
tа’lim nаtijаlаrigа еrishish uсhun bаhоlаshning аniq mеzоnlаri mаvjud еmаs;
оʻqituvсhi hаr bir оʻquvсhining уаgоnа mеzоnlаrgа еrishishigа еmаs, bаlki butun
sinfning оʻrtасhа bilim dаrаjаsigа е’tibоr qаrаtib, bеlgi qоʻуаdi; mаvjud bаhоlаsh
tizimi bilimlаrni оʻzlаshtirish jаrауоnini еmаs, bаlki bilimlаrni оʻzlаshtirish nаtijаsini
аks еttirаdi; bilim оluvсhilаrgа bеrilgаn bаhоlаr оʻquv dаsturining аlоhidа bоʻlimlаri
bоʻуiсhа bilim, kоʻnikmа, mаlаkаlаrning аniq еlеmеntlаrini оʻzlаshtirish hаqidа
tаsаvvur bеrmауdi, bu еsа hаr bir оʻquvсhi uсhun individuаl tа’lim trауеktоriуаsini
аniqlаshgа imkоn bеrmауdi; tа’lim jаrауоnidа оʻquvсhi vа оʻqituvсhi оʻrtаsidа
оpеrаtiv аlоqа mаvjud еmаs, bu еsа оʻquvсhilаrning bilim оlishgа bоʻlgаn уuqоri
mоtivаsiуаsigа уоrdаm bеrа оlmауdi. Аn’аnаviу bаhоlаsh tizimi оʻquvсhining dаrsgа
tаууоrgаrligini muntаzаm tеkshirish vа bаhо qоʻуish bilаn tаvsiflаnаdi. Shu bilаn
birgа, bаrсhа оʻquvсhilаr bilimini bаhоlаsh bittа оʻqituvсhining shаxsiу munоsаbаti
vа bilimidаn kеlib сhiqib аmаlgа оshirilаdi, bаhоlаsh jаrауоni tоʻliq insоn оmiligа
bоgʻliq, zаmоnаviу tаlаblаrgа mоs kеlаdigаn individuаl уоndаshuv vа аniq bаhоlаsh
mеzоnlаri mаvjud еmаs. Аn’аnаviу еski bаhоlаsh tizimidа оbуеktivlik еng kаttа
muаmmоlаrdаn biri bоʻlib kеlgаn. Bungа sаbаb, tizimning dеуаrli 90 fоizi insоn
оmiligа аsоslаngаn еdi. Уа’ni оʻquvсhi bilimigа bеrilаdigаn bаhо birginа
309
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
оʻqituvсhining munоsаbаtidаn kеlib сhiqib bеlgilаngаn. Mеzоnli bаhоlаsh tizimidа
еsа insоn оmilini imkоn dаrаjаdа minimаllаshtirish kоʻzdа tutilgаn. Mеzоnli
bаhоlаsh vаzifаlаri quуidаgilаrdаn ibоrаt: dаrsning hаr bir qismidа hаr bir
оʻquvсhining tаууоrgаrlik dаrаjаsini аniqlаsh; оʻquvсhining rivоjlаnish уutugʻini
nаzоrаt qilish; оʻquvсhining оʻquv jаrауоnidаgi xаtо vа kаmсhiliklаrini аniqlаsh vа
tuzаtishgа imkоn bеrish; turli ishlаr dаvоmidа оlingаn bаhоning аdоlаtliligini
tа’minlаsh; tа’lim dаsturining sаmаrаdоrligini tаhlil qilish; оʻquv jаrауоni vа
bilimlаrni оʻzlаshtirish tоʻgʻrisidа оʻquvсhi, оʻqituvсhi vа оtа-оnаlаr оʻrtаsidа qауtа
bоgʻlаnishni tа’minlаsh. Аmаliу аhаmiуаti quуidаgilаr: fаqаt оʻquvсhilаrning
bаjаrgаn ishi bаhоlаnаdi; bаjаrilgаn ish оldindаn bеlgilаngаn nаmunа (stаndаrt) bilаn
tаqqоslаnаdi; оʻquvсhi оʻz ishini bаhоlаshgа imkоn bеrаdigаn vа оtа-оnаlаrgа
mа’lumоt bеrа оlаdigаn аniq bаhоlаsh аlgоritmini bilаdi; mеzоnli bаhоlаsh muаууаn
tа’limiу mаqsаd bоʻуiсhа bаhоlаnаdi. Shuningdеk, mеzоnli bаhоlаsh tеxnоlоgiуаsi
оʻquvсhilаrdа оrtiqсhа xаvоtirlаnishni уоʻqоtаdi vа оʻqituvсhini «hаkаm» rоlidаn
xаlоs qilаdi, bu еsа оʻquvсhilаrdа оʻzоʻzini bаhоlаsh, оʻz fаоliуаtigа bаhо bеrish vа
jаvоbgаrlikni rivоjlаntirishgа уоrdаm bеrаdi, оʻz kuсhigа ishоnсhni mustаhkаmlауdi,
оʻquvсhi muvаffаqiуаtini bаhоlаshning оbуеktivligi оshаdi. Mеzоnli bаhоlаsh tizimi
аvvаlgi bаhоlаshdаn fоrmаtiv vа summаtiv bаhоlаsh tizimining jоriу еtilishi bilаn
fаrq qilаdi. Fоrmаtiv bаhоlаsh оʻqitishni, usullаrni vа ushbu imkоniуаtlаrni аmаlgа
оshirish уоʻllаrini tаkоmillаshtirish imkоniуаtlаrini аniqlаshgа qаrаtilgаn bоʻlsа,
jаmlоvсhi bаhоlаsh mаqsаdli bаhо qоʻуish vа sеrtifikаtlаsh уоki оʻqitishning оldingа
siljishini qауd еtishdа оʻquv nаtijаlаrini сhiqаrish uсhun zаrur. Mеzоnli bаhоlаsh
аsоsidа 4K usuli – ijоdiу fikrlаsh, tаnqidiу fikrlаsh, mulоqоt vа kооpеrаtsiуа
(hаmkоrlik) уоtаdi. Tizim quуidаgi tаmоуillаrgа аsоslаngаn:
а) rеprоduktiv dаrаjа. Rеprоduktiv dаrаjаdаgi tоpshiriqlаr mаzmuni
оʻquvсhilаrning, оʻquv mаtеriаlini qауtа ishlаmаgаn hоldа еsdа sаqlаb qоlish
qоbiliуаtini аniqlаb bеruvсhi qоnunlаr, xоssаlаr, fоrmulаlаr, tushunсhаlаr vа
аtаmаlаrning mоhiуаtini оʻrgаnish, еslаb qоlish vа idrоk еtishgа mоʻljаllаngаn;
b) prоduktiv dаrаjа. Tоpshiriqlаr mаzmuni mаvzuni оʻzlаshtirishdа fаnning
qоnun vа qоnuniуаtlаri, xоssаlаri vа fоrmulаlаrini qоʻllаsh, bеrilgаn tоpshiriqlаrgа
mоs usullаrni tаnlаsh, tаhlil qilish, tаqqоslаsh vа qаrаmа-qаrshi qоʻуish, bir qаnсhа
qоnun vа qоnuniуаtlаrdаn fоуdаlаnishdаn ibоrаt. Shu bilаn birgа, umumlаshtirish vа
xulоsа qilish tаlаb еtilаdi;
v) mulоhаzа уuritish. Intеllеktuаl dаrаjаdаgi tоpshiriqlаrning mаzmuni
оʻzlаshtirilgаn bilim, kоʻnikmа vа mаlаkаlаrni nоtаnish vаziуаtlаrdа qоʻllаshni,
310
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
qоnun vа qоnuniуаtlаrdаn fоуdаlаngаn hоldа tаhlil, sintеz, tаqqоslаsh,
umumlаshtirishni tаlаb qilаdi.
Fоуdаlаnilgаn аdаbiуоtlаr:
О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining “Xаlq tа’limi tizimidа
tа’lim sifаtini bаhоlаsh sоhаsidаgi xаlqаrо tаdqiqоtlаrni tаshkil еtish chоrа-tаdbirlаri
tо‘g‘risidа” 2018-уil 8-dеkаbrdаgi 997-sоnli qаrоri.
Sаfаrоvа R., Musаеv U., Musаеv P., Уusupоvа F., Nurjаnоvа R.
О‘zbеkistоnRеspublikаsidа umumiу о‘rtа tа’lim strаtеgiуаsi muаmmоlаri vа tа’lim
mаzmuniningуаngi mоdеllаri,ulаrnitаtbiq еtish уо‘llаri.–T.:“Fаn”,2015.–85-86-b.
Еrnаzаrоvа M., Bоbоmurоdоvа А. Bоshlаng`ich sinflаrdа оnа tili dаrslаrini
tаshkil еtish mеtоdlаri vа shаkllаri. Nаvоiу. 2007.
4.Уоʻldоshеv J.Gʻ, Usmоnоv S.А
"Zаmоnаviу pеdаgоgik tеxnоlоgiуаlаrni
аmаliуоtgа jоriу qilish" T."Fаn tеxnоlоgiуа" 2008.
311
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ABDULLA QAHHOR VA O’RXON KAMOL HIKOYALARIDA
MAQOLLARNING QO’LLANILISHI
Bozorova Farangiz Tilakmurod qizi
Adabiyotshunoslik:o’zbek adabiyoti Yo’nalishi 1-bosqich magistranti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada o‘zbek va turk adabiyotining yirik vakillari —
Abdulla Qahhor hamda Orhan Kemal hikoyalaridagi maqollarning badiiy funksiyasi,
xarakterga ta’siri va milliy ruhni ifodalashdagi o‘rni tahlil etiladi. Ikkala
yozuvchining asarlarida xalq og‘zaki ijodining namunalari sifatida maqollardan
foydalanish usullari qiyosiy nuqtai nazardan yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
maqol, xalq og‘zaki ijodi, badiiy uslub, realistik hikoya, milliylik,
xarakter,“Bashorat”, “So‘ngan vulqon”,“To‘yda aza”,“Sep”, “Og‘riq tishlar”,“Anor”,
“Qo’rquv”, “O’g’ri” va “Bemor”,“Yağmur yüklü bulutlar“, “On beş kuruş”,”Hakaret
“,”Bey baba”,”Cıgaramın Dumanı “,”Ölür müsün, öldür müsün “,”Ürök
Ninile”,”Dünyada Harp Vardı ‘’,”Kart Kedi”,”Boyalı Dudaklar “.
Аннотация
: В статье анализируется художественная функция, воздействие
на характер и роль пословиц в выражении национального духа в рассказах
выдающихся представителей узбекской и турецкой литературы - Абдуллы
Каххора и Орхана Кемаля. В работах обоих писателей в сравнительной
перспективе рассматриваются способы использования пословиц как образцов
устного народного творчества.
Ключевые
слова:
пословица,
устная
народная
словесность,
художественный стиль, реалистический рассказ, народность, персонаж,
«Пророчество», «Потухший вулкан», «Траур на свадьбе», «Приданое»,
«Ноющие зубы», «Гранат», «Страх», «Вор» и «Боль».“Yağmur yüklü bulutlar“,
“On beş kuruş”,”Hakaret “,”Bey baba”,”Cıgaramın Dumanı “,”Ölür müsün, öldür
müsün “,”Ürök Ninile”,”Dünyada Harp Vardı ‘’,”Kart Kedi”,”Boyalı Dudaklar “.
So‘z
— adabiyotning asosiy quroli, badiiy tafakkurning tayanchi va inson
qalbining eng nafis ifodasidir. Adib so‘z orqali obraz yaratadi, g‘oyani ilgari suradi,
tuyg‘ularni yetkazadi. Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodi — maqollar, matallar, aforizmlar
adabiy asarlarda so‘zga jilo beruvchi vosita sifatida alohida o‘rin tutadi.
Maqollar
— xalq donishmandligining, ming yillik tajribasining siqiq ifodasi
bo‘lib, adabiy matnga chuqur mazmun, teran fikr va milliy ruh olib kiradi.
312
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Xalqimiz “So‘z laganda emas, elakda elansin”, deya bekorga aytmagan.
Adabiyotda so‘z tanlovi, uning ohangi va ifoda uslubi nihoyatda muhim. Ayniqsa,
maqol kabi xalqona iboralardan o‘rinli foydalanish asarning ta’sirchanligini oshiradi,
o‘quvchiga tanish hayotiy haqiqatlarni eslatadi.
O‘tgan tajribalar elagidan o‘tib, bugungi kunga yetib kelgan bir qancha
mazmunli gaplar bor. Ushbu so’zlar tufayli, o’tmishda qilingan xatodan saboq olish
kerakligi tushuniladi. Maqollar aynan mana shu so‘zlarning aksidir. Maqollarning
ma’nolarini hayotimizda qo‘llay olsak, ular bizga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib, ko‘p salbiy
holatlarga tushib qolishimizdan saqlaydi.
Maqollar – o‘tmishda yashab o‘tgan odamlarning kechinmalari, oqilona
o‘ylangan, nasihat xususiyatiga ega bo‘lgan jumlalarning ixcham so‘zlar tarzida
ifodalanishi.
Maqollar maslahat xarakteriga ega ixcham so‘zlardir. Ular ajdodlarimizning
kundalik hayotidagi, do‘stlar, oila va ish hayotidagi har qanday voqea-hodisadagi
munosabatlari va kechinmalarini bizga yetkazadigan qo‘llanma bo‘lgan formulali
so‘zlardir. Maqol adabiyotning muhim tarmoqlaridan biridir. Biroq, u shakli jihatidan
boshqa turlardan juda farq qiladigan xususiyatlarga ega.Masalan, hikoya, roman va
she’r kabi janrlarga nisbatan juda qisqa. Ular ko‘pi bilan bir necha gapdan iborat
bo‘lib, maqollar turg‘un gap bo‘lgani uchun ularni o‘zgartirib bo‘lmaydi va xalqning
umumiy mulki deyiladi. Buni hamma bir xil aytadi. Maqol o’sha jamiyatda yashovchi
odamlar uchun o’ziga xos hayot falsafasidir. Buni odamlardagi salbiy va yomon his-
tuyg’ularning oldini olish, bunday vaziyatlarda odam yoki odamlarga ibratli saboq
berish va ularni bir xil xatolarga yo’l qo’ymaslik haqida ogohlantirish sifatida
ifodalash mumkin. Maqollar o‘zi yashayotgan jamiyatda yashovchi xalqning tafakkur
tarzini ifodalovchi so‘zlardir. Shunga ko’ra, o’sha jamiyatda yashovchi shaxslar
boshidan kechirgan voqealar haqiqatda o’sha odamlarni aks ettiradi, chunki ular
fikrlash tarziga aylanadi. Maqollar o‘zining milliy tabiati tufayli o‘zi yashayotgan
jamiyatning an’analari, urf-odatlari, madaniy xususiyatlarini aks ettiradi. Shu nuqtai
nazardan, ular u yashayotgan xalqning ibtidoiy so’zlari, xolos.
Adabiyot xalq hayotining aks-sadosidir. Xalqning asrlar davomida shakllangan
tajribasi, donishmandligi va dunyoqarashi maqollarda mujassam topgan. Maqollar
asarlar mazmuniga chuqurlik, obrazlarga esa milliylik baxsh etadi. O‘zbek
adabiyotining zabardast namoyandasi Abdulla Qahhor va turk adabiyotining yorqin
vakili O’rxon Kamoll hikoyalarida maqollar realistik obraz yaratishda, ijtimoiy
vaziyatni tasvirlashda va xalqning umumiyruhiyatini ifodalashda muhim vosita
sifatida xizmat qiladi.
313
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
O‘zbek hikoyachiligi va uning janrining rivojlanishi Abdulla Qahhor nomi bilan
qattiq bog‘liq. Ushbu muallifning hikoyalarida siyosiy-ma’naviy tazyiq ostida
yashagan davr kambag‘allarining ichki dunyosini aks ettiruvchi hikoyalar yozgan.
“Anor”, “Qo’rquv”, “O’g’ri” va “Bemor” bu hikoyalarunga yorqin misoldir.
Kishilarning ichki dunyosidagi dardlarni shu janrda teran qalamga olgan A.Qahhor
o‘zbek hikoyachiligiga realistik hikoyachilikni olib kirgan. Mashhur rus munaqqidi
Vera Smirnova A. Qahhorning “Anor”, “Qo‘rquv”, “Sabr”, “O‘g‘ri” kabi
qhikoyalarini jahondagi mashhur hikoyalar bilan teng ko‘radi: “A. Qahhor ijodi
mazmunan va ko‘p shakllarga ko‘ra juda kengdir.Uning asarlarida xalqimizning eng
og‘ir davrlardagi hayoti aks ettirilgan.”(M.Qo’shjonov,1982,108)
Abdulla Qahhor o‘zining “Sep”, “Og‘riq tishlar”, “O‘g‘ri”, “Bashorat”,
“So‘ngan vulqon”,“To‘yda aza”kabi hikoyalarida maqollardan tabiiy va badiiy
mahorat bilan foydalanadi. Ular hikoya kontekstiga mos holatda keltirilib,
obrazlarning mentaliteti va hayot falsafasini ochib beradi.Keling endi Abdulla
Qahhorning yuqoridagi hikoyalarida qo’llanilgan ayrim maqollarni ko’rib chiqsak:
“O’g’ri” hikoyasida epigraf qilib tanlangan “Otning o’limi-itning bayrami ‘’
maqoli ustalik bilan tanlangan.Kitobxon hikoyani o’qishi bilan unga nega aynan bu
maqol qo’llanganiga qiziqadi va uni tezroq o’qishga harakat qiladi.Bundan tashqari
shu
kichgina
hikoyasining
o’zidayoq
bir
qancha
maqollardan
foydalangan.Shuningdek,hikoyada
“Tekinga
mushuk
oftobga
chiqmaydi”,“O’ynashmagil arbob bilan - seni urar har bob bilan”,”Begim deguncha
kishining
beli
sinar
ekan”,”Fuqaroning arzga borishi arbobning izzati
bo‘ladi”,”Berganga bitta ham ko‘p, olganga o‘nta ham oz”,”Quruq qoshiq og‘iz
yirtadi”,”Dehqonning uyi kuysa kuysin, ho‘kizi yo‘qolmasin” maqollaridan qo’llagan
holda asarga katta ma’no beradi.
“Bemor “hikoyasida esa “Osmon yiroq,yer qattiq” maqolini epigraf qilib
tanlaydi.Bu bejizga emas, albatta. Bu orqali u kambag’al,faqir va omi kishining og’ir
vaziyatdan chiqib keta olmasligini ifodalaydi.Bu hikoyada “Bunday paytlarda yog’on
cho’ziladi,ingichka uziladi’’ maqoli ham hikoyadagi ko’p jihatlarni ochib berishga
harakat qiladi.
Yozuvchi bundan tashqari “To’yda aza” hikoyasida: “Zori behuda miyon
meshikanad”
ya’ni
“Behuda
zorlanish
o’rtasidan
uziladi”,”So’nggi
vulqon”hikoyasida: “Yer tepganni, el tepadi “, “Ikki yorti bir butun” hikoyasida :
“Eshakni yashirsangiz hangrab sharmanda qiladi”, “Sep “ hikoyasida esa: “Mashqda
qiynalsang,urushda qiynalmaysan” kabi maqollardan samarali va o’z o‘rnida
foydalandan.
314
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
O‘rxon Kamol 1914-yilda Adana shahrida badavlat oilaning farzandi bo‘lib
tug‘ilgan va 1970-yilda vafot etgan. Kamol otasining siyosiy sabablarga ko’ra surgun
qilinishi tufayli qashshoqlikka tushib qoladi.Ko’p vaqt mehnat qilish orqali o’z
turmushi va imkoniyatlarini oshirish uchun harakat qiladi. Bayrutda ro’zg’or va non
uchun kurashdan so’ng, Adanaga qaytib keldi va u erda ham fabrikalarda ishlaydi.U
butun umri davomida kurashadi. U umrining uzun qismini qalamkashlikda o‘tkazadi
va shu yo‘l bilan rizq topadi.U asarlarida turk xalqi bilan bir qatorda o‘zining ham
hayotidagi mashaqqat, qiyinchilik va to‘siqlarni ifoda etadi. U ham dardini, ham
sog‘inchini izhor qiladi. Chuqurovada ishlaydigan ishchilarning duch kelgan
qiyinchiliklari, qamoqxonalarda, ishchilar, do’kondorlar va mayda amaldorlar
yashaydigan joylarda yashashning azoblari,u yerdagi turli urf-odatlar va turli
mintaqalar haqidagi tushunchalarga ega odamlarning dunyosi va taqdiri, bu
jamiyatdagi bolalar va yosh qizlarning ahvolini tasvirlaydi. Kaltaklangan ayollarning
iztiroblari va ularning yashash uchun kurashi uning asarlari mavzusidir. O‘rxon
Kamolning tili bezakli emas, u chiroyli sifatlardan qochadi. Ta’riflarga ko’p joy
bermaydi. Uning hikoyalarida chet el so‘zlari, ayniqsa, g‘arbiy so‘zlar juda kam
uchraydi. Aksincha, birinchi hikoyalarida Chuqurova aholisi tilidagi so’zlar juda
ko’p. Uning asarlarida turli yoshdagi odamlar, U o‘zi yashayotgan davr va sharoit
tamg‘asini ko‘rsatadigan tarzda gapiradi. O’z zarbalari bilan rasmlar yaratadigan
rassomlar kabi, qisqa va lo‘nda, lekin mahorat bilan bir-biriga bog’langan.
O‘rxon Kamol asarlarida maqollar, odatda, aytilgan mavzuga ko‘ra nasihat,
baham ko‘rish, yo‘l ko‘rsatish maqsadida qo‘llaniladi. Uning asarlaridagi odamlar
nutqlari davomida maqollarga tez-tez murojaat qilishadi. Bu ular yashayotgan
madaniyatning tabiiy natijasidir. Muallifning o‘z asarlaridagi personajlarni so‘zlashda
maqollardan foydalanishini o‘z asarlarida yaqindan kuzatish imkoniga ega bo‘lgan
munosabatning in’ikosi sifatida qabul qilish kerak.
O’rxon Kamolning “Yağmur yüklü bulutlar“, “On beş kuruş”,”Hakaret “,”Bey
baba”,”Cıgaramın Dumanı “,”Ölür müsün, öldür müsün “,”Ürök Ninile”,”Dünyada
Harp Vardı ‘’,”Kart Kedi”,”Boyalı Dudaklar “ va boshqa hikoyalarida maqollardan
samarali foydalangan.Birgina uning “Yağmur yüklü bulutlar “hikoyalar to’plamining
o’zidagina bir qancha maqollarni ko’rishimiz mumkin.
Ular quyidagilar:“Denize düşen yılana sarılır “,“Horoz ölür gözü çöplükte kalır
“,“Karınca ayaklanmayınca zeval bulmaz”,“Dağ dağ üstünde olur, ev ev üstünde
olmaz”,“Mum alsında derdine yansın“,“İş bilenin kılıç kuşananın”,“Yüz elli yaz
belli”,”Kırkından sonra azanı teneşir paklar”,“Devlet malı deniz,yemeyen
domuz”,“Battı balık yan gider”,“Eski çamlar bardak oldu”.
315
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
O‘rxon Kamol, Chuqurova og‘zi, zavod va qurilish ishchilari, fermer
xo‘jaliklari, paxta kollektorlar, qishloq aholisi va musofirlarning kundalik
suhbatlarini aks ettiruvchi hikoya va romanlarida xalq tili va turkiy tillarning
boyliklaridan bo‘lgan maqollarni muvaffaqiyatli qo‘llagan. Roman va hikoyalardan
iborat 40 ta asarda jami 352 ta maqol ishlatilgan. Maqollar ba’zi joylarda roman yoki
hikoya mavzusiga ko’ra moslashtirilgan. Qofiyali, yaqin yoki bir xil tovushlardan
iborat, qiyosiy,takrorlash va qarama-qarshi iboralar bilan tuzilgan.O’rxon Kamol tili
va maqollardan unumli foydalanishi bilan birga hikoyani mustahkamlaydi, rang
beradi va mustahkamlaydi. Demak, tasniflangan bu maqollar ham O‘rxon Kamol
asarlarining so‘z boyligidir. Ular turk tilining ham boyligini, ham ifoda kuchini ochib
beradi.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki,Abdulla Qahhor va O’rxon Kamol
ijodida maqollar badiiy vosita sifatida muhim o‘rin egallaydi. Ular nafaqat milliy
ruhni aks ettiradi, balki obrazlar psixologiyasini ochishda, ijtimoiy muammolarni
yoritishda ham samarali qo‘llaniladi. Maqollar yordamida yozuvchilar xalq tafakkuri
va ruhiyatini badiiy shaklda ifodalashga muvaffaq bo‘lganlar.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Sh.M. Mirziyoyev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
quramiz. –T.: Ozbekiston, 2017.
2. Sh.M. Mirziyoyev. Erkin va farovon demokratik Ozbekiston davlatini
birgalikdaquramiz.− T.: O`zbekiston, 2017.
3. Abdulla Qahhor, Tanlangan asarlar.- Toshkent G’afur G’ulom, 1987
4.Abdulla Qahhor, Anor.Qissa va hikoyalar to’plami, Toshkent.G’afur
G’ulom,2012.
4.O’rxon Kamol. Yağmur yüklü bulutlar. 1974.
5.Zeynep Pıtır.O’rxon Kamol asarlarida folklor unsurları.2012.
316
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
FIZIKA O‘QITUVCHILARINING AMALIY VA LABORATORIYA
MASHG‘ULOTLARI ORQALI KASBIY KOMPETENTLIGINI
TAKOMILLASHTIRISH
Sodiqova Zilola Yahyoqul qizi
Jizzax davlat pedagogika universitet magistri
Annotatsiya:
Mazkur
maqolada
fizika
o‘qituvchilarining
kasbiy
kompetentligini amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari orqali takomillashtirishning
didaktik va metodik asoslari tahlil qilinadi. Amaliy mashg‘ulotlar, tajriba asosidagi
o‘qitish, virtual laboratoriyalar (PhET, oPhysics, myPhysicsLab) orqali
o‘qituvchilarning metodik, pedagogik va texnologik kompetensiyalari rivojlanishiga
oid tadqiqot natijalari bayon qilinadi.
Kalit so‘zlar:
fizika o‘qituvchisi, kasbiy kompetentlik, amaliy mashg‘ulot,
laboratoriya ishi, virtual simulyatsiya, metodik yondashuv, ta’lim samaradorligi.
Bugungi kunda fizika fanini samarali o‘qitish o‘qituvchidan nafaqat nazariy
bilimlarni, balki amaliy ko‘nikma va innovatsion metodlarni puxta egallagan
bo‘lishini talab etadi. Ayniqsa, zamonaviy interaktiv vositalar, simulyatsiyalar va
eksperimentlar orqali o‘quvchilarda ilmiy tafakkur, eksperimental ko‘nikmalar va
mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirish muhimdir[1].
Fizika o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini rivojlantirish zarurati
O‘qituvchining kasbiy kompetentligini takomillashtirish, uning amaliy bilim va
ko‘nikmalari bilan chambarchas bog‘liq. Bu borada laboratoriya mashg‘ulotlari,
tajriba asosida o‘qitish va zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash asosiy vosita
hisoblanadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘qituvchilar o‘z kasbiy faoliyatida
amaliy mashg‘ulotlarga tayangan holatda bilimni o‘quvchiga yetkazishda
samaradorlikka erishadilar[2].
Virtual laboratoriyalar va metodik yondashuv
Maqolada PhET, myPhysicsLab va oPhysics kabi virtual laboratoriyalar asosida
ishlab chiqilgan laboratoriya ishlari orqali o‘qituvchilarning kasbiy salohiyatini
oshirish yo‘llari yoritilgan[3]. Ularning yordamida fizika darslari mazmunan
boyitilib, murakkab tajribalarni xavfsiz va aniq bajarish imkoniyati yaratiladi. Misol
uchun, PhET simulyatsiyasi orqali o‘quvchilar harakat qonunlarini mustaqil
317
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
o‘rganishlari mumkin bo‘lsa, o‘qituvchi bu jarayonda kuzatuvchi va yo‘naltiruvchi
rolini bajaradi.
Tadqiqotning tashkil etish va o'tkazish
Pedagogik tajriba-sinov ishlarini tashkil etish bosqichi dissertatsiya mavzusiga
mos ravishda aniq maqsad va vazifalarni belgilashdan boshlandi. Tadqiqot doirasida
tajriba sinovlari o‘tkaziladigan maktab sifatida
Jizzax viloyati, Jizzax shahar 10-
sonli umumta’lim maktabining 8-sinf o‘quvchilari
tanlab olindi. Tajriba uchun
bitta tajriba guruhi va bitta nazorat guruhi shakllantirildi. Har bir guruhda 28 nafardan
o‘quvchi bo‘lib, umumiy 56 nafar o‘quvchini tashkil etdi.
Tajriba guruhi uchun maxsus amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari tizimi ishlab
chiqildi, bunda o‘quvchilarning amaliy ko‘nikmalarini, tajriba o‘tkazish malakalarini
va nazariy bilimlarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratildi[4,5]. Mashg‘ulotlar
davomida o‘quvchilarga real laboratoriya tajribalarini bajarish, fizik hodisalarni o‘z
amaliy faoliyati orqali anglash va ilmiy mushohada yuritish ko‘nikmalarini
shakllantirishga yo‘naltirilgan topshiriqlar taqdim etildi.
Tadqiqot rejasi asosida tajriba guruhi bilan maxsus dars mashg‘ulotlari olib
borildi: bunda o‘quvchilarga amaliy tajribalar[6], virtual laboratoriyalar (masalan,
oPhysics va PhET simulyatsiyalari) orqali tajriba modellashtirish ishlari o‘rgatildi.
O‘quvchilarning mustaqil laboratoriya ishlarini bajarish darajasi nazorat sinovlari va
amaliy baholash usullari orqali o‘lchab borildi[7].
Tadqiqot jarayonida mening o‘z kasbiy kompetentligim ham izchil
takomillashdi. Mashg‘ulotlar davomida o‘quvchilar uchun amaliy va laboratoriya
topshiriqlarini mustaqil ravishda ishlab chiqish, laboratoriya uskunalari bilan ishlash
malakasini oshirish, simulyatsiya va real eksperiment o‘rtasidagi farqlarni
tushuntirish, tajribalarni didaktik va metodik asosda tashkil qilish ko‘nikmalarim
rivojlandi. Shuningdek, o‘quvchilar bilimini tahlil qilish, ularning faol ishtirokini
baholash va differensial yondashuv asosida laboratoriya mashg‘ulotlarini
moslashtirish orqali pedagogik mahoratimni oshirdim. Eksperimental tajribalar
natijalarini ilmiy tahlil qilish va statistik metodlar yordamida natijalarni qayta ishlash
ham mening ilmiy-tadqiqot kompetentligimni yanada mustahkamladi[8]
Eksperimental tadqiqotlar natijalari
Tajribaviy ishlar natijalarining tahlili fizika o‘qituvchilarining kasbiy
kompetentligini oshirishda amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarining samaradorligini
ko‘rsatdi. Tajriba guruhi va nazorat guruhi o‘rtasida olingan natijalar solishtirildi.
Tajriba guruhi o‘qituvchilarida amaliy tajriba o‘tkazish qobiliyati, laboratoriya
ishlarini mustaqil tashkil etish ko‘nikmalari va fizika faniga nisbatan qiziqish darajasi
318
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
nazorat guruhiga nisbatan sezilarli darajada yuqoriligi aniqlandi. Natijalar statistik
tahlil qilinib, tajriba metodikasining samarali ekanligi ilmiy asosda isbotlandi.
Umuman olganda, tadqiqot natijalari amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari orqali
kasbiy kompetentlikni takomillashtirish mumkinligini amalda ko‘rsatdi.
Tajribada
n keyin
O'zlashtiris
h darajasi
Tajriba guruhlarida
Nazorat guruhlarida
Tajriba
boshida
Tajriba
oxirida
Tajriba
boshida
Tajriba
oxirida
soni
foizd
a
soni
foizd
a
son
i
foizd
a
soni
foizd
a
1-bosqich
A'lo
3
10,7
%
7
25,0
%
4
14,3
%
5
17,9
%
Yaxshi
7
25,0
%
10
35,7
%
5
17,9
%
7
25,0
%
O'rta
18
64,3
%
11
39,3
%
19
67,9
%
16
57,1
%
2-bosqich
A'lo
4
14,3
%
8
28,6
%
4
14,3
%
5
17,9
%
Yaxshi
8
28,6
%
10
35,7
%
7
25,0
%
8
28,6
%
O'rta
16
57,1
%
10
35,7
%
17
60,7
%
15
53,6
%
XULOSA
0
5
10
15
20
A'lo
Yaxshi
O'rta
A'lo
Yaxshi
O'rta
1-bosqich
2-bosqich
Tajriba natija tahlili
Tajriba guruhlarida
Tajriba guruhlarida
Nazorat guruhlarida
Nazorat guruhlarida
319
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Ushbu tadqiqot natijalari fizika o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini
oshirishda laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlarning, ayniqsa simulyatsiya
laboratoriyalarining muhim rol o‘ynashini ko‘rsatdi. Tajriba-sinov ishlarida
aniqlanishicha, zamonaviy metodikalar va texnologik yondashuvlar o‘qituvchilarning
kasbiy salohiyatini rivojlantiradi.
Fizika darslarida laboratoriya ishlari orqali o‘quvchilarda kuzatish, tajriba,
natijaviy tahlil va xulosa chiqarish ko‘nikmalari shakllanadi. Shu bilan birga,
o‘qituvchi o‘zining metodik tayyorgarligi va texnologik savodxonligini ham doimiy
rivojlantiradi.
Shuningdek, pedagogika oliy ta’lim muassasalarida bo‘lajak o‘qituvchilarni
raqamli laboratoriya vositalaridan foydalanishga o‘rgatish asosiy yo‘nalish sifatida
yo‘lga qo‘yilishi lozim. Shu tariqa, ta’limda kompetent yondashuvni amaliy jihatdan
qo‘llash samarali natijalarga olib keladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Toirjonovich, A. Z. (2022). Bo'lajak o'qituvchilarning kasbiy
kompetentligini rivojlantirish. Central Asian Research Journalfor Interdisciplinary
Studies (CARJIS), 2, 92-96.
2.
Nasilloyevna, S. N. (2023, November). Bo‘lajak o‘qituvchilarning
kasbiy kompetentligini rivojlantirishning pedagogik shart-sharoitlari. In International
conference on multidisciplinary science (Vol. 1, No. 5, pp. 56-61).
3.
Ibragimovich, I. X. (2024). Bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy
kompеtеntligini rivojlantirish tizimini modеrnizatsiyalash muammolari. Fergana
methodical school, (1), 3-8.
4.
Qurbonovich, M. U. B., & Ibroimjon o’g’li, E. M. (2025). Bo ‘lajak
pedagoglarda ijtimoiy faollik kompetentligini shakllantirishda kasbiy identiklikning o
‘rni. formation of psychology and pedagogy as interdisciplinary sciences, 4(37), 307-
313.
5.
Axmatovna, M. D. (2025). Bo’lajak fizika o’qituvchilarining kreativ
kompetentligini rivojlantirish holatlari. pedagogik tadqiqotlar jurnali, 3(2), 113-116.
6.
Qo‘Qonboyeva, S. R. (2021). Pedagogik amaliyot jarayonida bo ‘lajak
fizika o ‘qituvchisi kompetentligini shakllantirish masalasi. Academic research in
educational sciences, 2(CSPI conference 3), 108-112.
7.
Qizi, P. L. N. S. (2024). Bo‘lajak fizika fani o ‘qituvchilarining
pedagogik kompetensiyasini rivojlantirsh. Science and innovation, 3(Special Issue
23), 306-308.
8.
Axmedov, A. A. (2024). Boʻlajak fizika oʻqituvchisini tayyorlashning
metodologik asoslari. Science and innovation, 3(Special Issue 57), 13-17.
320
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
SHARQ MUTAFAKKIRLARINING TA’LIM - TARBIYAGA OID
MA’NAVIY VA AXLOQIY QARASHLARI
Abdumalik Ikromovich Temirov
Buxoro davlat pedagogika instituti
Annotatsiya:
Maqolada Sharq mutafakkirlarining ta’lim-tarbiya, odob-axloq
masalalaridagi qarashlari, islomda bolalar tarbiyasi to‘g‘risida so‘z yuritilgan.
Shuningdek, Sharq mutafakkirlarining ijodiy faoliyatidagi ta’lim-tarbiyaga oid
yondashuvlar, g‘oyalar, qarashlarni yosh avlodning ongiga singdirishda tarbiya
usullari va vositalarini bilish, hayotda ulardan to‘g‘ri foydalanish pedagogik ta’lim
jarayonida o‘qituvchining pedagogik mahoratidagi muhim xususiyatlardan biri
ekanligi ochib berilgan.
Kalit so‘zlar:
axloqiy qoida, tarbiya, odob, barkamol inson, insonparvarlik,
ma’naviy fazilatlar, umuminsoniy qadriyatlar, milliy qadriyat, milliy tafakkur, islom
madaniyati.
Abstract:
The article deals with the views of Eastern thinkers on education,
morality, and the upbringing of children in Islam. Also, one of the important features
of a teacher's pedagogical skills in the process of pedagogical education is the
knowledge of the methods and means of education in the creative activity of Eastern
thinkers, the methods and means of education in the minds of the younger generation.
revealed that.
Keywords:
morality, education, manners, harmonious human being, humanity,
spiritual qualities, universal values, national values, national thinking, Islamic
culture.
O‘zbek xalqi o‘zining uzoq tarixi davomida yaratilgan ta’lim-tarbiyaga oid boy
merosga ega. Bundan tashqari, avlodlarda insonparvarlik, kamtarlik, mehnatsevarlik,
do‘stlik, iymon-e’tiqod, mehr-oqibat, odoblilik kabi umuminsoniy fazilatlarni
shakllantirishning o‘ziga xos tajribasini to‘plagan. Bizga ma’lumki, ma’naviy-axloqiy
fazilatlar hech qachon o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi, balki ularning kelib
chiqishining haqiqiy manbai, ularni keltirib chiqargan sabablar va harakatga
keltiradigan kuchlar mavjuddir. Zero, har qanday axloqiy qoidalar muayyan tarixiy
zaruriyat natijasiga vujudga keladi va muayyan qonuniyat asosida rivojlanib boradi.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, Sharq mutafakkirlarining ta’lim-tarbiyaga
oid qarashlari bu tajribaning shakllanishiga ulkan ta’sir ko‘rsatgan. Tarbiya ham ota-
321
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
onalarning burchi va farzandlarning haqqidir. “Tarbiya” so‘zi arabcha “robba”
fe’lidan olingan bo‘lib, o‘stirdi, ziyoda qildi, rioyasiga oldi, rahbarlik qildi va isloh
qildi ma’nolarini bildiradi. Musulmon ulamolar “tarbiya”ni bir necha xil ta’rif
qilganlar. Jumladan, imom Bayzoviy quyidagicha ta’riflaydi: “Tarbiya bir narsani
asta-sekin kamoliga yetkazishdir”. Rog‘ib Asfihoniy tarbiyani quyidagicha ta’rif
qiladi: “Tarbiya bir narsani bir holdan ikkinchi holga o‘tkaza borib, batamomlik
nuqtasiga yetkazishdir. Tarbiyaning ma’nolaridan biri, insonning diniy, fikriy va
axloqiy quvvatlarini uyg‘unlik hamda muvozanat ila o‘stirishdir”. Islomda bolalar
tarbiyasi ota-onaning eng mas’uliyatli va uzoq davom etadigan burchlaridir. Boshqa
burchlar ba’zi ishlarni qilish yoki mulkni sarflash bilan oxiriga yetadi. Ammo tarbiya
mas’uliyati bardavom bo‘ladi. Zotan, ota-onaning farzand ne’matiga haqiqiy
shukrlari ham aynan tarbiya mas’uliyatini sharaf bilan ado etish orqali yuzaga
chiqadi.
Odob masalasini insoniyat tarixida to‘laqonli ravishda Islom boshlagan, desak
mubolag‘a qilmagan bo‘lamiz. Islomda kishining hayotidagi har bir narsaning o‘z
odobi bor. Dunyodagi odobga bag‘ishlangan asarlarning asosini va ko‘piligini Islom
xalqlari vakillari tomonidan yozilgan asarlar tashkil qiladi, degan gapda zarracha
mubolag‘a yo‘q. Qadimda Sharq mutafakkirlari tomonidan ilgari surilgan qarashlar
hamda g‘oyalar bugungi kunda ham muhim ta’lim-tarbiyaviy manba sifatida yoshlar
ongi va qalbiga ma’naviy ozuqa berib kelmoqda. Uzoq va boy tarixga ega bo‘lgan
Markaziy Osiyo xalqlari o‘zining ta’lim-tarbiyaga oid boy merosini yaratib,
takomillashtirib, yoshlarni insonparvarlik, ilmparvarlik, mehr-oqibat, mehnatsevarlik,
insonlarga va tabiatga do‘stlik, sahiylik kabi umuminsoniy fazilatlar ruhida tarbiyalab
kelishgan. Darhaqiqat, ajdodlarimiz tomonidan qoldirilgan bebaho madaniy meros
milliy ma’naviyatimizning o‘zagini tashkil etadi. Shu sababli undan bugun
yoshlarimizning ta’lim va tarbiyasiga keng foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Chunki, “Ajdodlarimizdan qolgan meros millatimizning nafaqat o‘tmishi,
shuningdek, istiqboli uchun ham kuch va fidoiylik manbai hisoblanadi”. Har bir
xalqning ta’lim-tarbiyaga oid an’analari borki, ular pedagogik tafikkur
taraqqiyotining asosi bo‘lib xizmat qiladi va bola tarbiyasi haqidagi tasavvurlar va
qarashlarni ifodalaydi. Yuqorida aytganimizdek, har bir ota ona o‘z farzandlarini
barkamol inson bo‘lishini istaydi, o‘zlari eta olmagan orzu umidlariga bolalarining
yetishligini o‘ylaydi. Bolalarning har bir yutug‘idan quvonishadi, mag‘lubiyatidan
tashvishga tushishadi. Farzandlarini baxtli ko‘rish ular uchun eng baxtiyor damlar
hisoblanadi. Buning uchun ularga bor kuch-quvvatini sarflashadi. O‘tmishda buyuk
allomalarimiz, yuksak darajadagi ma’naviyat, axloq-odob saboqlarini berganliklari,
322
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Vatan, xalq istiqboli, farovon turmush, halol mehnat, fan taraqqiyoti, inson mehnati,
atrof-muhitga oqilona munosabat haqidagi o‘z qarashlarini bayon qilib
berganliklariga guvoh bo‘lamiz.
Mana shunday mangu allomalar jumlasiga Ahmad Yassaviyni kiritish mumkin.
Xoja Ahmad Yassaviy o‘zining ma’naviy-axloqiy qarashlari bilan bugungi kunda
ham pedagogika faniga beqiyos qo‘sha olganligi olib borilgan izlanishlardan ayon
bo‘lmoqda. “Xoja Ahmad Yassaviyning nuqtai nazariga ko‘ra ayyorlik, gunohlarni
yashirish o‘zgalarga xiyonat hisoblanadi. Bu fikrlari bilan Xoja Ahmad Yassaviy
rostgo‘ylik, halollik, o‘z-o‘ziga talabchanlikni targ‘ib qiladi. Zahmat chekkan odam
sabrli, bardoshli, irodali bo‘ladi, degan fikrni ilgari suradi. Hushyorlik shaxsni faol
harakat qilishga undaydi. Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlari o‘quvchi shaxsini
xushyorlikka, faol harakatlanishga, fitnalardan, fisqu fasod ishlardan o‘zini olib
qochishga undaydi”. Shuning uchun ham ta’lim tarbiya jarayonida ulardan keng
foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Yana bir yirik allomalardan biri Burxoniddiy Marg‘inoniydir. Burhoniddin
Marg‘inoniyning axloqiy-huquqiy tarbiyaga oid qarashlarida diyonat, iymon, vijdon,
burch, insoniylik xususidagi g‘oyalari shaxsni har tomonlama va uyg‘un
rivojlantirishning asosiy vositasi bo‘lib xizmat qilgan. Shu jihatdan qaraganda XXI
asrda yashagan islom ta’limotining yirik nomoyondasi Burhoniddin Marg‘inoniyning
axloqiy-huquqiy tarbiyaga oid qarashlarida erkinlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik,
iymon-e’tiqod, halollik, axloqiy poklik, odillik, birodarlik, bilimlilik, mustaqil fikr
xislatlari asosiy o‘rinni egallaydi. Alloma Marg‘inoniy o‘zining axloqiy-huquqiy
qarashlari bilan xalqimiz ma’naviyatini rivojlantirishga, musulmon dunyosi
madaniyatining taraqqiyotiga hamda ijtimoiy pedagogik fikr rivojiga salmoqli hissa
qo‘shgan.
Farzandga adab, hunar o‘rgatmakni meros deb bilg‘il. Agar sen xoh unga adab
o‘rgatg‘il, xoh o‘rgatmag‘il turmush mashaqqatlarining o‘zi unga o‘rgatur.
Undoqkim debdurlar, ota-ona tarbiyalamasa, kecha va kunduz uni tarbiyalaydur.
Kaykovus 44 bobdan iborat bo‘lgan “Qobusnoma” asarida ota-onalarning
farzand tarbiyasidagi vazifa va burchlari, farzandning ota-onaga munosabati, ularni
qadrlash, insonlar orasidagi muomala odobi, ularning o‘zaro axloqiy munosabatlari,
haqorat, qo‘pollik kabi yomon odatlardan saqlanish zaruriyati bilan bir qatorda bola
tarbiyasiga jiddiy e’tibor qaratish, uning kelajagi uchun ota-onaning mas’uliyati katta
ekanligi kabi axloqiy masalalarga urg‘u beriladi.
Sharq mutafakkirlarining ijodiy faoliyatidagi ta’lim va tarbiyaga oid
yondashuvlar, g‘oyalar, qarashlarni yosh avlodning ongiga singdirishda tarbiya
323
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
usullari va vositalarini bilish, hayotda ulardan to‘g‘ri foydalanish – ta’lim jarayonida
o‘qituvchilarning pedagogik mahoratidagi muhim xususiyatlardan biri hisoblanadi.
Keyingi yillarda odob-axloq mavzuiga bo‘lgan qiziqish anchagina ortdi. Chunki
milliy mustaqillikka erishganimizdan so‘ng, tarixiy va madaniy merosimizni
o‘rganishga bo‘lgan ehtiyojning kuchayishi, milliy va diniy hamda ma’naviy
qadriyatlarimizning mazmunidagi axloqiy g‘oyalarni bilishga bo‘lgan xalqimiz
qiziqishlarining ortib borayotganligidir.
Ta’lim-tarbiya tizimini insonparvarlik yo‘nalishini tubdan o‘zgartirish va yangi
zamon talablari darajasiga ko‘tarishning birinchi sharti – unga bir butun tizim sifatida
yondoshish va shunga muvofiq, ish olib borishdan iboratdir.
Yosh avlodda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani
shakllantirish, boy madaniy merosimiz, tarixiy an’analarimizga, umuminsoniy
qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g‘oyalariga sadoqat ruhida
tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning hal qiluvchi
omilidir. Insonlar o‘zligini chuqur anglashi, mustaqillikning qadrini tobora teran
tushunishi, milliy tafakkurning kengayishi va takomillashuvi, tarixiy hurlik,
mustaqillik ruhining uyg‘onishini ta’minlash ma’naviyat sohasidagi siyosatimizning
asosiy maqsadiga aylandi.
Taniqli o‘zbek pedagogi Abdulla Avloniy “Tarbiya biz uchun yo hayot – yo
mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir” deb yozgan edi.
Mashoyixlarning aytishlaricha, “har bir millatning saodati, davlatlarning tinch
va rohati yoshlarning yaxshi tarbiyasiga bog‘liqdur”.
A.Avloniyning “Turkiy guliston yohud axloq” asari yangi usul maktablarining
yuqori sinflarida ta’lim va axloqiy tarbiya berish uchun darslik sifatida o‘qitilgan.
A.Avloniyning asarini chuqur o‘rganar ekanmiz, biz o‘sha davrda maktablarda
o‘quvchilarga dars berishda umuminsoniy va diniy qadriyatlari, xalq og‘zaki ijodi,
Qur’on oyatlari, hadislar shuningdek, buyuk allomalarimizning hikmatli so‘zlaridan
imkon qadar keng foydalanganliklarini ko‘ramiz. Masalan, “Yaxshi xulqlar” qatoriga
kiruvchi “Sabr” mavzusida: “Sabr insonlar uchun buyuk bir fazilatdurki, janobi haq
sabrlarni madh qilishdur. Shariati islomiyada janobi Haq tarafidan kelgan balo va
qazoga sabr qilmoq farzi ayndur”. Shul xususda so‘ylanmish bir hadisi sharifning
ma’nosi “ilm imonli kishilarning muhibi, hilm homiysi, aql dalili, yaxshi amal
sarmoyasi, muloyimat volidi, afv axavoni, sabr hokimi vijdonidur,” - deyilishi.
Arablar “assabru miftohulfalah”- sabr shodlig‘ning kalilidur deyurlar. Oilada
bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda milliy qadriyatlardan foydalanishning
milliy pedagogik va uslubiy asoslarini ilmiy-nazariy jihatdan ishlab chiqishga
324
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
bugungi kundagi ehtiyoj va uni samarali hal etishning optimal yo‘llarini topish asosiy
muammolardan biri bo‘lib qolmoqda.
Shunday ekan, oilada bola tarbiyasi umumdavlat ahamiyatiga molik
muammodir. Shu boisdan har qanday jamiyatni oilaga, oilada bola tarbiyasiga
bo‘lgan talabi ortib boradi. Ayni vaqtda - davlatning, ota-onaning bolalarni
tarbiyalashdagi, farzandlarning ota-ona oldidagi mas’uliyatini oshirishdagi roli
kuchayadi.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti I.Karimov aytganlaridek,
“Buyuk ma’rifatparvar bobomizning bu so‘zlari asrimiz boshida millatimiz uchun
qanchalar muhim va dolzarb bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi vaqtda ham biz uchun
shunchalik, balki undan ham ko‘ra muhim va dolzarb ahamiyat kasb etadi”. “Milliy
madaniyatimiz, xalq ma’naviy boyligining ildizlariga e’tibor berish zarur. Bu xazina
asrlar davomida misqollab to‘plangan. Tarixning ne-ne sinovlaridan o‘tgan.
Insonlarga og‘ir damlarda madad bo‘lgan. Bizning vazifamiz - shu xazinani ko‘z
qorachig‘imizdek asrash va yanada boyitish”. Milliy taraqqiyotimiz uchun
fundamental ahamiyatga ega ushbu fikr, ko‘rsatma san’atga oid ilmiy tadqiqotlar
uchun ham muhim ahamiyatga egadir.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev yoshlar tarbiyasiga alohida to‘xtalib:
“Bolalarimizni birovlarning qo‘liga berib qo‘ymasdan, ularni o‘zimiz tarbiyalashimiz
lozim. Buning uchun yoshlarimiz bilan ko‘proq gaplashish, ularning qalbiga quloq
solish, dardini bilish, muammolarini yechish uchun amaliy ko‘mak berishimiz kerak.
Bu vazifalarni amalga oshirishda biz asrlar mobaynida shakllangan milliy
an’analarimizga, ajdodlarimizning boy merosiga tayanamiz”. Biz ta’lim va tarbiya
tizimining barcha bo‘g‘inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida
takomillashtirishni o‘zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz. Yosh avlod
tarbiyasi haqida gapirganda, Abdurauf Fitrat bobomizning mana shu fikrlariga har
birimiz, ayniqsa, endi hayotga kirib kelayotgan o‘g‘il-qizlarimiz amal qilishlarini
men juda-juda istardim. Mana, ulug‘ ajdodimiz nima deb yozganlar: “Xalqning aniq
bir maqsad sari harakat qilishi, davlatmand bo‘lishi, baxtli bo‘lib izzat-hurmat
topishi, jahongir bo‘lishi yoki zaif bo‘lib xorlikka tushishi, baxtsizlik yukini tortishi,
e’tibordan qolib, o‘zgalarga tobe va qul, asir bo‘lishi ularning o‘z ota-onalaridan
bolalikdan olgan tarbiyalariga bog‘liq” deya ta’kidlab o‘tdi.
Tarbiya o‘z navbatida oiladan boshlanar ekan, biz o‘z farzandlarimizni baxti-
saodatini, kamolini, iqbolini, buyuk inson bo‘lib etishganligini va hayot abadiyligi
avlodlar davomiyligini ta’minlaydigan ma’naviy qo‘rg‘oni bo‘lmish o‘z oilamizning
mustahkamligini ko‘rishni istar ekanmiz, demak oilada tarbiyalanuvchilarimizni har
325
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
tomonlama sog‘lom va barkamol etib tarbiyalashda tarbiyaning barcha turlariga
e’tiborni kuchaytirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ota-bobolarimizdan qolgan boy
ma’naviy merosning yosh avlodni har tomonlama yuksalishi tizimidagi o‘rni va roli
o‘ziga xos xususiyatga va ko‘rinishlarga ega. “Darhaqiqat, ajdodlar tomonidan
yaratilgan tarbiyaviy qadriyatlarni o‘rganishda ta’lim tizimi imkoniyatlarga alohida
e’tibor qaratishlozim. Sharq mutafakkirlarining asarlarini o‘rganish, tahlil qilish,
ularning ijodi va ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarini pedagogik nuqtai nazardan tadqiq
etish muhim amaliy ahamiyatga ega”. Ular o‘z asarlarida shaxs ma’naviyati, insonda
odob-axloqning yuksak namunalarini tarkib toptirish, oila, nikoh, farzand tarbiyasi,
halol mehnat bilan kun kechirish, atrof-muhitga nisbatan oqilona munosabatda
bo‘lishga oid qarashlarni bayon qilganlar. Shunday qilib, inson va uni tarbiyalash
masalalari sharq mutafakkirlari va allomalari o‘z asarlarida insonning bilim olishi,
hunar egallashi, undagi yuksak ma’naviy-ahloqiy sifatlarni ulug‘laydilar va shunday
fazilatlarga ega bo‘lishga barchani chorlaydilar. Ma’naviy yuksak, zamonaviy ilm-
fanni egallagan, ajdodlarimizning boy ma’naviy merosga sohib chiqqan avlodni hech
qanday tashqi kuch, g‘oya yoki mafkura aslo o‘z ta’siriga tushira olmaydi. Bunday
avlodni voyaga yetkazgan xalqning istiqboli porloq, kelajagi buyukdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Baxtiyor oila. T.: “Hilol-nashr”.
2013.
2. A.Haydarov. Inson kamoloti va milliy-ma’naviy qadriyatlar. T.: Muharrir,
2008y.
3. M.Xajiyeva. Xoja Ahmad Yassaviyning ma’naviy-tarbiyaviy qarashlari.
Avtoreferat. T.: 2004 y.
4. M.Shoxadjyaev. Burxoniddin Marg‘inoniyning axloqiy-huquqiy tarbiyaga oid
qarashlari. Avtoreferat. T.: 2006 y.
5. M.Hamdamova. Ma’naviyat asoslari. T.: “Fan va texnologiya”. 2008 y.
6. S.Dolimov, U.Dolimov. Kaykovus unsurulmaoniy qobusnoma T.: “Istiqlol”
1994 y.
7. San’at – yoshlar nigohida. Magistrantlarning ilmiy-amaliy konferensiyasi
materiallari. T.: 2019 y.
8. A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. T.: O‘qituvchi. 1992 y.
9. Y.Abdullayev. Eski maktabda xat-savodga o‘rgatish. T.: 1960 y. 38-bet
10. I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T.: Ma’naviyat, 2008 y.
11.
Sh.Mirziyoyev.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul
qilinganligining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasi. T.:
2016 y.
326
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ВЛИЯНИЕ ЦИФРОВИЗАЦИИ НА ПРОЦЕССЫ УПРАВЛЕНИЯ
ИЗМЕНЕНИЯМИ В КОМПАНИЯХ
Махмарасулова Наргиса Линурбаевна
слушатель магистратуры Высшей школы бизнеса и предпринимательства при
Кабинете Министров Республики Узбекистан
E-mail:
Аннотация:
Цифровизация и внедрение новых технологий играют
ключевую роль в модернизации процессов управления изменениями
в организациях. В статье рассматривается влияние цифровых технологий,
таких как искусственный интеллект, автоматизация процессов, использование
больших данных, блокчейн и Интернета вещей на организационные изменения.
Особое внимание уделено примерам из практики Узбекистана, где цифровая
трансформация активно внедряется в бизнес и государственные структуры. В
статье анализируются проблемы, возникающие в процессе цифровизации,
включая нехватку квалифицированных кадров, сопротивление изменениям и
отсутствие необходимой инфраструктуры. Автор предлагает ряд рекомендаций,
направленных на улучшение образовательных программ, повышение цифровой
грамотности и развитие инфраструктуры, что способствует успешной
реализации стратегии «Узбекистан 2030».
Ключевые
слова:
цифровизация,
управление
изменениями,
искусственный интеллект, автоматизация процессов, большие данные,
блокчейн, инфраструктура, Узбекистан, инновации.
КОМПАНИЯЛАРДА ЎЗГАРИШЛАРНИ БОШҚАРИШ ЖАРАЁНИГА
РАҚАМЛАШТИРИШНИНГ ТАЪСИРИ
Махмарасулова Наргиса Линурбаевна
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Бизнес ва
тадбиркорлик олий мактаби магистратураси 2-босқич тингловчиси
E-mail:
nargisa_333@mail.ru
Аннотация:
Рақамлаштириш ва янги технологияларни жорий этиш
ташкилотлар ичидаги ўзгаришларни бошқаришда муҳим рол ўйнайди.
Мақолада сунъий интеллект, жараёнларни автоматлаштириш, катта
327
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
маълумотлар, блокчейн ва Интернет нарсалари каби рақамли технологиялар
таъсири ўрганилган. Ўзбекистонда рақамли трансформация бизнес ва давлат
тузилмаларида фаол амалга оширилаётганини таъкидлаш зарур. Мақолада
рақамлаштириш жараёнида юзага келадиган муаммолар, жумладан, малакали
кадрларнинг етишмаслиги, ўзгаришларга қаршилик ва зарур инфратузилманинг
йўқлиги таҳлил қилинган. Муаллиф "Ўзбекистон 2030" стратегиясини
муваффақиятли амалга оширишга ёрдам бериш учун таълим дастурларини
кучайтириш,
рақамли
саводхонликни
ошириш
ва
инфратузилмани
ривожлантириш бўйича бир қатор таклифлар беради.
Калит сўзлар
: рақамлаштириш, ўзгаришларни бошқариш, сунъий
интеллект, жараёнларни автоматлаштириш, катта маълумотлар, блокчейн,
инфратузилма, Ўзбекистон, инновациялар.
ВВЕДЕНИЕ
Цифровизация и внедрение новых технологий становятся краеугольными
камнями современного бизнеса, трансформируя все его аспекты, включая
управление организационными изменениями. В последние десятилетия, с
развитием таких технологий, как искусственный интеллект (AI), автоматизация
бизнес-процессов, использование больших данных (Big Data), блокчейн и
Интернета вещей (IoT), традиционные подходы к управлению изменениями
претерпели значительные преобразования. Современные организации
вынуждены адаптироваться к этим изменениям, и это явление особенно
актуально для Узбекистана, где цифровая трансформация активно внедряется
как в бизнес, так и в государственные структуры.
В последние годы Узбекистан делает значительные шаги в области
цифровизации, что связано с реализацией государственной стратегии
«Узбекистан
2030».
Этот
стратегический
документ,
утвержденный
Президентом страны Шавкатом Мирзиёевым, ставит целью создание цифровой
экономики, внедрение инновационных технологий в различные сферы жизни и
модернизацию государственного управления с использованием цифровых
решений [1]. В рамках стратегии особое внимание уделяется использованию
информационных технологий и цифровых платформ для повышения
эффективности государственной службы и оптимизации бизнес-процессов.
Как отметил Президент Шавкат Мирзиёев: «Цифровизация — это не
просто мода, это важный фактор развития экономики и повышение
конкурентоспособности на международной арене» [2]. Эти слова подчеркивают
328
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
важность цифровой трансформации для страны, а также для эффективного
управления изменениями в организациях. Внедрение цифровых технологий
предоставляет новые возможности для повышения оперативности, сокращения
затрат, улучшения качества услуг и создания более гибких и
конкурентоспособных бизнес-моделей.
Цифровизация влияет не только на технологические аспекты бизнеса, но и
на организационную структуру, корпоративную культуру, а также на подходы к
управлению изменениями. Внедрение инновационных решений позволяет
компаниям быстрее адаптироваться к изменяющимся условиям внешней среды,
а также повышать свою гибкость и готовность к глобальным вызовам.
Для Узбекистана, стремящегося стать активным игроком в мировой
цифровой экономике, внедрение цифровых технологий в управление
изменениями имеет особое значение для повышения конкурентоспособности на
международной арене.
ОСНОВНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ
Внедрение новых технологий, таких как искусственный интеллект (AI),
автоматизация процессов, блокчейн и использование больших данных, влечет
за собой необходимость пересмотра традиционных моделей управления и
требует от руководителей и сотрудников значительных изменений в
организационной
структуре
и
корпоративной
культуре.
Цифровая
трансформация предполагает развитие новых компетенций, внедрение
инновационных подходов к взаимодействию с внешними и внутренними
заинтересованными сторонами, а также перераспределение роли руководства в
процессе изменений.
Одним из ключевых факторов успеха цифровой трансформации является
интеграция искусственного интеллекта и автоматизированных систем в
процессы управления изменениями. Современные компании активно
используют искусственный интеллект для анализа больших объемов данных и
предсказания изменений на рынке, что позволяет оперативно реагировать на
новые вызовы и выстраивать эффективные стратегии управления изменениями.
Искусственный интеллект в сочетании с методами машинного обучения
помогает не только автоматизировать процессы принятия решений, но и
оптимизировать использование человеческих ресурсов, снижая затраты на труд
и повышая точность и скорость выполнения задач. Для примера можно
привести глобальные компании, такие как IBM и Microsoft, которые успешно
329
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
внедрили AI для создания инновационных решений в области управления
проектами и прогнозирования рыночных изменений [3].
В условиях Узбекистана цифровизация также открывает новые горизонты
для управления организационными изменениями. Например, в 2020 году в
стране была запущена система электронного правительства, которая
существенно повысила прозрачность в управлении государственными органами
и позволила улучшить процессы контроля за налоговыми поступлениями [4].
Система автоматизировала ряд процессов, что привело к сокращению времени
обработки налоговых деклараций и улучшению качества услуг для граждан.
Внедрение подобных цифровых решений в государственных учреждениях
способствовало повышению уровня доверия со стороны общества и
стимулировало активное использование цифровых платформ в других секторах
экономики.
Кроме того, цифровизация неизбежно требует изменений в корпоративной
культуре. Внедрение облачных технологий и систем управления проектами
позволяет сотрудникам работать более эффективно, сокращать время на
выполнение задач и улучшать коммуникацию между различными
подразделениями компании.
Например, использование облачных платформ для управления проектами,
таких как Google Workspace или Microsoft 365, позволяет создать единое
рабочее пространство для сотрудников, обеспечивая быстрый доступ к
информации и возможность совместной работы в реальном времени [5]. Это, в
свою очередь, способствует формированию более гибкой и инновационной
корпоративной культуры, ориентированной на постоянное обновление и
улучшение процессов.
Однако, несмотря на очевидные преимущества цифровизации,
внедрение новых технологий сопровождается рядом проблем и вызовов,
особенно в развивающихся странах, таких как Узбекистан.
Одной из ключевых проблем является
нехватка квалифицированных
кадров в сфере информационных технологий
. Несмотря на усилия
правительства Узбекистана по обучению и переподготовке специалистов
в области ИТ, в стране до сих пор наблюдается дефицит профессионалов,
способных эффективно внедрять и управлять цифровыми трансформациями
в крупных организациях [6]. Это создает барьеры для быстрого и качественного
внедрения новых технологий, замедляя процессы изменений в некоторых
секторах.
330
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Кроме того, в организациях часто наблюдается
сопротивление
изменениям со стороны сотрудников
, что также замедляет процесс адаптации
к новым технологиям. Люди, как правило, склонны к инерции
и испытывают страх перед новыми технологиями, что создает дополнительные
трудности в процессе цифровой трансформации. Решение этого вопроса
требует не только предоставления соответствующих образовательных
и тренинговых программ, но и создания среды, поддерживающей инновации
и стимулирующей сотрудников к активному внедрению изменений.
Еще одной проблемой является
недостаток инфраструктуры,
необходимой для эффективной реализации цифровых решений
. Особенно
это касается малых и средних предприятий, которые зачастую не обладают
необходимыми ресурсами для внедрения дорогих технологий и цифровых
платформ. Узбекистан, несмотря на успехи в области цифровизации,
сталкивается с этой проблемой, что ограничивает возможности использования
цифровых технологий для повышения эффективности и инновационности в
бизнесе.
Цифровизация также способствует глобализации бизнеса, предоставляя
компаниям новые возможности для повышения конкурентоспособности на
международной арене. В условиях глобальной конкуренции организации,
которые эффективно используют цифровые инструменты и технологии,
способны оперативно реагировать на изменения в внешней среде, улучшать
свои бизнес-процессы и повышать прозрачность.
В частности, цифровизация позволяет ускорить время выхода на
международные рынки, улучшить взаимодействие с партнерами и клиентами, а
также снизить операционные расходы. Например, компании, активно
внедряющие искусственный интеллект и блокчейн, могут значительно
повысить свою конкурентоспособность, предоставляя более качественные и
доступные услуги, улучшая при этом процессы безопасности и управления
рисками.
Таким образом, цифровизация и технологии играют решающую роль в
модернизации управления изменениями в организациях, однако внедрение этих
технологий сопровождается рядом вызовов, которые требуют комплексного
подхода и активной подготовки кадров.
В условиях Узбекистана, несмотря на определенные успехи в области
цифровизации,
необходимо
продолжать
работать
над
устранением
существующих барьеров, таких как дефицит ИТ-специалистов, сопротивление
331
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
изменениям среди сотрудников и недостаток инфраструктуры, чтобы
обеспечить успешную цифровую трансформацию на всех уровнях экономики и
государственного управления.
ПРЕДЛОЖЕНИЯ И РЕКОМЕНДАЦИИ
Успех цифровизации в Узбекистане тесно связан с реализацией стратегии
«Узбекистан 2030», в рамках которой предусмотрено активное внедрение
инновационных технологий в различные сферы экономики и государственного
управления. В частности, запуск системы электронного правительства и
цифровых сервисов уже позволил значительно повысить прозрачность и
эффективность государственного аппарата. Однако для дальнейшего успеха и
устойчивого роста цифровой экономики необходимо решать ряд проблем,
таких
как
нехватка
квалифицированных
специалистов,
проблемы
инфраструктуры и сопротивление изменениям со стороны сотрудников.
В целях улучшения процесса управления изменениями в
организациях и успешного внедрения цифровых технологий, необходимо
обратить внимание на несколько ключевых предложений:
Во-первых
,
усиление образовательных программ и подготовки
специалистов в области цифровых технологий. Одним из основных
препятствий для успешной цифровой трансформации является нехватка
высококвалифицированных кадров, способных эффективно управлять
процессами изменений в условиях цифровизации. Важно развивать кадровый
потенциал через специальные образовательные программы, курсы повышения
квалификации и академические исследования. Например, в Узбекистане уже
ведется работа по созданию ИТ-курсов в университетах, таких как
Ташкентский университет информационных технологий, однако этого
недостаточно для удовлетворения растущего спроса на специалистов.
Рекомендуется расширить программы подготовки не только в университетах,
но и через корпоративные университеты и онлайн-курсы, что позволит быстро
обновить знания и навыки в соответствии с международными стандартами.
Во-вторых,
повышение уровня цифровой грамотности среди сотрудников.
Чтобы успешное внедрение цифровых технологий было возможным,
необходимо повысить уровень цифровой грамотности на всех уровнях
организации. В Узбекистане, например, в рамках государственной программы
по цифровизации сферы образования в школах уже внедряются специальные
курсы по обучению детей и преподавателей основам работы с компьютерами и
интернет-технологиями. Для бизнеса следует разработать аналогичные курсы
332
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
для сотрудников, включая как базовые навыки работы с компьютерными
программами, так и более сложные концепции, такие как использование
облачных сервисов и систем управления проектами. Примеры успешных
компаний, таких как Google и IBM, показывают, что постоянное обучение
сотрудников новым технологиям позволяет им успешно адаптироваться к
изменениям и способствовать росту организации.
В-третьих,
улучшение инфраструктуры для поддержки цифровых
решений. Одним из основных факторов, сдерживающих внедрение цифровых
технологий в малые и средние предприятия, является нехватка необходимой
инфраструктуры. В Узбекистане проблема с доступом к качественному
интернет-соединению и недостаточностью высокоскоростных каналов связи
для многих организаций продолжает быть актуальной. Примером успешного
решения этого вопроса является проект по модернизации сетевой
инфраструктуры, который был реализован в ряде регионов с поддержкой
международных организаций. Для дальнейшего развития следует продолжить
работу по созданию доступной и надежной инфраструктуры для цифровых
решений, включая строительство дата-центров, расширение покрытия 4G и 5G-
сетей, а также внедрение высокоскоростного интернета в отдаленных районах.
В-четвертых,
мотивация и поддержка сотрудников в процессе изменений.
Важнейшей частью процесса цифровизации является вовлечение сотрудников в
процесс изменений и создание условий для их мотивации. Сопротивление
изменениям – это естественная реакция людей, особенно если речь идет о
внедрении новых технологий, которые требуют от них дополнительных усилий
и времени на адаптацию. В качестве примера успешной мотивации можно
привести проект компании Microsoft, где сотрудники были обучены не только
технологиям, но и новым методам работы, включая активное использование
облачных решений. В Узбекистане на уровне крупных государственных и
частных организаций также стоит внедрять стратегии мотивации, включая
карьерное развитие, гибкие условия работы и систему поощрений за успешное
внедрение изменений.
Таким образом, цифровизация представляет собой не только
технологическую революцию, но и важный фактор в управлении
организационными изменениями. Узбекистан, стремясь к созданию цифровой
экономики, должен продолжать активное внедрение инновационных решений в
различные сферы, решая возникающие вызовы через совершенствование
кадров, инфраструктуры и корпоративной культуры. Внимание к этим аспектам
333
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
позволит значительно повысить эффективность государственных и частных
структур,
обеспечив
успешную
реализацию
стратегии
цифровой
трансформации и укрепление позиций Узбекистана на международной арене.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Мирзиёев Ш. М. Стратегия «Узбекистан 2030» — создание цифровой
экономики и внедрение инновационных технологий. — Ташкент, 2020.
2. Мирзиёев Ш. М. Роль цифровизации в экономическом развитии и
конкурентоспособности на международной арене. — Ташкент, 2020.
3. IBM. Внедрение искусственного интеллекта в управление проектами и
прогнозирование рыночных изменений. — [Электронный ресурс]. — Доступно
на: https://www.ibm.com.
4. Министерство цифровых технологий Республики Узбекистан. Система
электронного правительства: улучшение налогового контроля. — Ташкент,
2020.
5. Microsoft. Использование облачных технологий для управления
проектами и формирования гибкой корпоративной культуры. — [Электронный
ресурс]. — Доступно на: https://www.microsoft.com.
6. Кабинет Министров Республики Узбекистан. Программа подготовки и
переподготовки ИТ-специалистов. — Ташкент, 2019.
7. Сайфулина, А. Ф. «Узбекистан на пути к цифровой трансформации:
активное развитие технологических возможностей в различных сферах». Наука
и образование сегодня, 2024.
8. Рыбакова, М. В., Иванова, Н. А. «Цифровая трансформация
государственной службы в Узбекистане в условиях новой глобализации:
мнение студентов». Научный результат. Социология и управление, 2024
334
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ПИЖМА ОВЫКНОВЕННАЯ (TANACETUM VULGARE) CHEMICAL
COMPOSIYION OF THE PLANT AND ITS USE IN FOLK MEDICINE
Ibragimova Xurliman Oralbay qizi
student of the Karakalpak Institute of Agriculture and Agrotechnologies
Abstract:
One of the current problems of today is the addiction to
pharmaceutical products and the emergence of addiction to them. Chemical products,
as well as pharmaceutical products, can cause various diseases in humans. This
article describes in detail the natural useful product mint, which is described as a cure
for a thousand ailments, and its beneficial properties. Instructions are given based on
specific information about how to use mint for which diseases.
Keywords
: Asteraceae, dastarbosh, quercetin, diosmetin, roundworms, oyster,
liver diseases, choleretic, tanakin preparation, intestinal diseases.
Аннотация
: Одной из актуальных проблем современности является
зависимость от фармацевтических препаратов и возникновение зависимости от
них. Химическая продукция, как и фармацевтическая продукция, может
вызывать различные заболевания у человека. В данной статье подробно
описывается натуральный полезный продукт мята, который описывается как
лекарство от тысячи недугов, и его полезные свойства. Инструкции даны на
основе конкретной информации о том, как использовать мяту при каких
заболеваниях.
Ключевые слова:
Сложноцветные, дастарбош, кверцетин, диосметин,
круглые черви, устрицы, заболевания печени, желчегонное, препарат танакин,
заболевания кишечника.
Access:
Tanacetum vulgare L. belongs to the Asteraceae family. It is a perennial
herb, reaching a height of 50-150 cm, with a characteristic odor. The stem is erect,
branched. It is hairless or slightly hairy. The leaves are simple, pinnately dissected,
dark green on the upper side, gray-green on the lower side. The leaves on the lower
part of the stem are serrated, while those on the middle and upper parts are serrated,
arranged alternately on the stem. The flowers are yellow, collected in a basket,
forming a thyroid inflorescence. The fruit is an elongated pistachio. The plant blooms
all summer. The geographical distribution of Tanacettum vulgare is Moldova,
Ukraine, Belarus, the Russian Far North, and the Urals, except for the steppe regions
335
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
of the lower Volga. It grows mainly on roadsides, near settlements, in meadows,
forest edges, and along waterways.[1]
Chemical composition
. The inflorescences contain 1.5-2% essential oil.
Flavonoids (quercetin, luteolin, apigenin, chrysoeriol, diosmetin, isorhamnetin,
axillarin, etc.), alkaloids, tannins, polyunsaturated lactones (polyene lactones) and
tanacetin, a bitter substance. The essential oil contains a and b (up to 47%) - thujones,
camphor, thujol, borneol, pinene and other compounds. Use. The flowers of the
Tanacettum vulgare plant are used to expel worms and treat liver and intestinal
diseases. Medicinal product. Tincture. Tanacetol preparation (a mixture of flavonoids
and phenolcarboxylic acids obtained from the inflorescences is released in the form
of powder or tablets).
Habitat and distribution:
The Tanacetum vulgare is widespread in almost all
foothill and mountainous parts of Uzbekistan. It is found along streams and rivers, in
shady places, and under trees in the mid-mountain zone.
Medicinal uses:
A decoction of the flowers of the Tanacetum vulgare plant is
used against roundworms and certain intestinal diseases. The herb has been found to
have carminative and phytoncidal properties, which is why it is effective in treating
giardiasis, cholecystitis, and hepatitis.[2]The above-ground part of the plant also has
insecticidal properties. The plant is poisonous, and if consumed in large quantities by
animals, it can cause poisoning. A small amount of the plant in hay also gives a bitter
taste to milk. Use of the plant in the treatment of various diseases: In local folk
medicine, its leaves and flowers are used for hepatitis, cholecystitis, angiocholitis, as
an astringent, enterocolitis, anacid gastritis, lymbiosis. In foreign folk medicine, the
plant is used for rheumatism, gout, stomach ulcers, dysentery, flatulence, migraine, to
regulate menstruation, epilepsy, hysteria, malaria, edema, jaundice, and stomach
cramps. pyelonephritis, urolithiasis, purulent wounds, ulcers, scabies, bruises, boils,
for the treatment of dandruff. Tansy, as a poisonous plant, requires caution when used
internally.
Tanacetum Vulgare Al (2124 mg), Si (9704 mg), P (5027 mg), S (4582 mg), Cl
(8849 mg), Sc (47.5 mg), Ti (40.8 mg), V (2.4 mg), Cr (1.7 mg), Mn (104.0 mg), Fe
(369.0 mg), Ni (9.3 mg), Cu (19.2 mg), Zn (40.4 mg), Br (10.9 mg), Rb (8.9 mg), Sr
(9.8 mg), Y (1.4 mg), Zr (2.8 mg), Nb (1.9 mg), Mo (1.0 mg), Cd (1.0 mg), Sn (3.8
mg), Ba (8.6 mg), Sm (3.2 mg), Pb (2.1mg), K (36380 mg), Ca (20900 mg), amount
of elements It was found to be more than others.[3]
Conclusion
: In conclusion, since tanacetum vulgare is a perennial plant, it can
be propagated by sowing in autumn and early spring. It grows well on all soils of
336
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Uzbekistan. Given its well-developed root system, it is recommended to plant it on
eroded soils. It protects the soil from erosion.
References:
1.Technology of cultivation of medicinal plants Sulaymonov I.J. Associate
Professor of the Department of Biotechnology of NamSU. Ergashev D.T. Teacher of
the Department of Biotechnology of NamSU (methodological manual).
2. Karimov V. Shomahmudov A. "Medicinal plants used in folk medicine and
modern scientific medicine" Tashkent, "Ibn Sino" National Library, 1993.
3.International Multidisciplinary Research in Academic Science (IMRAS)
Volume. 7, Issue 10, October (2024)
4.https://www.orleanscoffee.com/ how_to/what-is-chicory.
337
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
XORIJIY TAJRIBA ASOSIDA MAKTABGACHA TA’LIM
SAMARADORLIGINI OSHIRISH: MEXANIZMLAR VA TATBIQ ETISH
IMKONIYATLARI
Mamadaliyeva Shoxsanam
Navoiy davlat pedagogika universiteti 2-kurs magistranti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada xorijiy mamlakatlarning maktabgacha ta’lim
sohasidagi ilg‘or tajribalari tahlil qilinadi va ularni O‘zbekistonda qo‘llash
imkoniyatlari o‘rganiladi. Jumladan, Finlandiya, Yaponiya, Singapur va Shvetsiya
kabi davlatlarning ta’lim siyosati, metodik yondashuvlari, pedagog kadrlar tayyorlash
tizimi hamda ta’lim muhitini tashkil etish uslublari ko‘rib chiqiladi. Tadqiqotda
xorijiy tajribalarni mahalliy sharoitga moslashtirish imkoniyatlari, shuningdek,
samaradorlikni oshirishga qaratilgan institutsional va pedagogik mexanizmlar taklif
etiladi. Muallif maktabgacha ta’lim sifatini baholash, zamonaviy texnologiyalarni
joriy etish hamda ota-onalar ishtirokini kuchaytirish orqali tizimda innovatsion
yondashuvlarni
shakllantirish
zarurligini
asoslaydi.
Maqola
O‘zbekistonda
maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirishga qaratilgan amaliy tavsiyalar bilan
yakunlanadi.
Kalit so’zlar:
maktabgacha ta’lim, xorijiy tajriba, ta’lim samaradorligi,
pedagogik mexanizmlar, innovatsion yondashuvlar, ta’lim sifatini baholash, xalqaro
tajriba, metodik asoslar, ta’lim islohoti, O‘zbekiston ta’lim tizimi.
Abstract:
This article analyzes advanced practices in the field of preschool
education in foreign countries and explores their potential application in Uzbekistan.
In particular, it examines the educational policies, methodological approaches,
teacher training systems, and educational environments of countries such as Finland,
Japan, Singapore, and Sweden. The study proposes institutional and pedagogical
mechanisms aimed at adapting international experience to local conditions and
improving effectiveness. The author emphasizes the need to form innovative
approaches by introducing modern technologies, enhancing the assessment of
preschool education quality, and increasing parental involvement. The article
concludes with practical recommendations for improving the preschool education
system in Uzbekistan.
Key words:
preschool education, international experience, education
effectiveness, pedagogical mechanisms, innovative approaches, quality assessment,
338
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
global best practices, methodological foundations, education reform, Uzbekistan’s
education system.
Абстрактный:
В данной статье проводится анализ передового
зарубежного опыта в сфере дошкольного образования и рассматриваются
возможности его применения в Узбекистане. В частности, исследуются
образовательная политика, методические подходы, система подготовки
педагогических кадров и организация образовательной среды в таких странах,
как Финляндия, Япония, Сингапур и Швеция. В исследовании предлагаются
институциональные и педагогические механизмы адаптации зарубежного
опыта к местным условиям с целью повышения эффективности. Автор
обосновывает необходимость внедрения инновационных подходов через
использование современных технологий, оценки качества дошкольного
образования и активного участия родителей. Статья завершается
практическими рекомендациями по совершенствованию системы дошкольного
образования в Узбекистане.
Ключевые слова:
дошкольное образование, зарубежный опыт,
эффективность образования, педагогические механизмы, инновационные
подходы, оценка качества, международная практика, методологические основы,
реформа образования, система образования Узбекистана.
Kirish:
Bugungi kunda ta’lim tizimining barcha bosqichlarini, xususan,
maktabgacha ta’limni modernizatsiya qilish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama rivojlanishi, intellektual va
ijtimoiy-emotsional tayyorgarligi jamiyatning kelajakdagi taraqqiyoti uchun
mustahkam zamin yaratadi. Shu bois, dunyoning rivojlangan mamlakatlarida bu
sohani rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilib, har bir bolaga sifatli va inklyuziv
ta’lim berish konsepsiyasi asosida samarali tizimlar ishlab chiqilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan so‘nggi yillarda maktabgacha
ta’limni takomillashtirish, uning qamrovini kengaytirish va ta’lim sifatini oshirishga
qaratilgan bir qator farmon va qarorlar qabul qilindi. Biroq, ushbu islohotlarning
samaradorligini yanada kuchaytirish uchun xalqaro tajribani chuqur o‘rganish va
mahalliy sharoitga mos innovatsion yondashuvlarni tatbiq etish muhim ahamiyat kasb
etadi.
Mazkur maqolada Finlandiya, Yaponiya, Singapur va Shvetsiya kabi ilg‘or
mamlakatlarning maktabgacha ta’lim sohasidagi yutuqlari, ta’lim siyosati, pedagogik
yondashuvlari va infratuzilmaviy yechimlari tahlil qilinadi. Shuningdek, ushbu
339
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
tajribalarni O‘zbekiston ta’lim tizimida qo‘llash imkoniyatlari, zaruriy mexanizmlar
va sharoitlar o‘rganiladi. Maqolaning asosiy maqsadi – xorijiy tajriba asosida
O‘zbekistonda maktabgacha ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llarini aniqlash va
amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Adabiyotlar tahlili:
Maktabgacha ta’lim tizimining samaradorligini oshirish
borasida so‘nggi yillarda ko‘plab xorijiy va mahalliy olimlar tomonidan ilmiy
tadqiqotlar olib borilgan. Xalqaro miqyosda, ayniqsa, UNESCO, UNICEF va OECD
kabi tashkilotlar maktabgacha ta’limning sifat ko‘rsatkichlari, pedagogik
yondashuvlar va bolalar rivojlanishini baholash mezonlariga oid keng qamrovli
hisobotlar va tavsiyalarni e’lon qilgan. Masalan, OECD (2017) hisobotida
maktabgacha ta’limda erta rivojlanish ko‘rsatkichlarini baholash, ta’lim muhitini
optimallashtirish va o‘qituvchilarning malakasini oshirish bo‘yicha samarali
strategiyalar ilgari surilgan.
Finlandiya tajribasi ko‘plab tadqiqotchilar (Hujala, 2014; Puroila, 2019)
tomonidan o‘rganilgan bo‘lib, bunda bolaga yo‘naltirilgan yondashuv, erkin o‘yinlar
orqali o‘qitish va o‘qituvchining muhim roli asosiy omillar sifatida e’tirof etiladi.
Yaponiyada esa bolalarning ijtimoiy va axloqiy tarbiyasiga katta e’tibor qaratilishi,
sinfdan tashqari faoliyatlarning keng joriy etilgani (Tobin et al., 2009) alohida
ahamiyatga ega. Singapurning maktabgacha ta’lim modeli, UNICEF va World Bank
tahlillarida qayd etilishicha, davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi samarali hamkorlik,
standartlashtirilgan dasturlar va natijaviy monitoring tizimi bilan ajralib turadi.
Shvetsiyada esa tenglik, gender balansi va inkluziv ta’lim prinsiplariga asoslangan
tizim o‘rnatilgan bo‘lib, u zamonaviy demokratik qadriyatlar bilan uyg‘unlashgan
(Moss, 2010).
O‘zbekistonlik olimlar tomonidan ham (Xolmatova
59
, 2020; Isroilova
60
, 2022)
maktabgacha ta’lim sifati, pedagoglarning malaka oshirish tizimi va innovatsion
texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Shu bilan
birga, xorijiy tajribalarni tahlil qilishda ularning O‘zbekiston sharoitiga
moslashuvchanligini baholash va amaliy mexanizmlarni ishlab chiqish hali-hanuz
dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.
Adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, maktabgacha ta’lim tizimining
rivojlanishida ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘rganish va ulardan ijodiy foydalanish
59
Xolmatova, M. (2020). Maktabgacha ta’lim tizimida pedagogik kadrlar salohiyatini oshirishning dolzarb masalalari.
O‘zbekiston pedagogika jurnali, 4(2), 45–52.
60
Isroilova, N. (2022). Maktabgacha ta’limda innovatsion texnologiyalarni joriy etishning nazariy asoslari. Ta’lim va
taraqqiyot, 1(1), 32–38.
340
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
natijasida ta’lim sifatini oshirish, o‘qituvchilar salohiyatini kuchaytirish va
bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta’minlash mumkin.
Natijalar:
Tadqiqot davomida bir qator xorijiy davlatlarning maktabgacha
ta’lim sohasidagi ilg‘or tajribalari o‘rganildi va ularning samaradorlikka ta’sir etuvchi
asosiy omillari aniqlab chiqildi. Jumladan:
Finlandiya tajribasi shuni ko‘rsatdiki, bolaga yo‘naltirilgan yondashuv, o‘yin
asosidagi ta’lim va o‘qituvchilarning yuqori pedagogik tayyorgarligi ta’lim
samaradorligini oshirishda muhim omillardandir.
Yaponiyada esa bolalarning ijtimoiy moslashuvi va guruhda ishlash
ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyatlar maktabgacha ta’lim
samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Singapur modeli davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi hamkorlik, milliy ta’lim
standartlari va malaka oshirish tizimining uzviyligi bilan ajralib turadi.
Shvetsiyada esa inklyuzivlik, gender tengligi va ota-onalar bilan hamkorlik
asosida tashkil etilgan tizim bolalar rivojiga kompleks ta’sir ko‘rsatmoqda.
Muhokama:
Ushbu tajribalar asosida quyidagi muhokamalar amalga oshirildi:
-
xorijiy tajribalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘chirish emas, balki ularni O‘zbekiston
sharoitiga moslashtirish orqali ijobiy natijalarga erishish mumkin.
-
ta’lim sifatini oshirish uchun pedagog kadrlar salohiyatini doimiy ravishda
rivojlantirish, ularga metodik ko‘mak ko‘rsatish zarur.
-
innovatsion ta’lim texnologiyalarini joriy etish va ulardan samarali foydalanish
maktabgacha ta’limda individual yondashuvni kuchaytiradi.
-
ota-onalar bilan samarali hamkorlik mexanizmlarini shakllantirish bolalar
rivojiga tashqi ijtimoiy ta’sirni kuchaytiradi.
Xulosa:
Xorijiy mamlakatlarning maktabgacha ta’lim sohasidagi ilg‘or tajribalari chuqur
tahlil qilinar ekan, ushbu tajribalarni O‘zbekiston ta’lim tizimida ijodiy va
moslashuvchan tarzda qo‘llash zarurligi aniqlandi. Samarali ta’lim siyosati,
o‘qituvchiga bo‘lgan yuqori e’tibor, bolaga yo‘naltirilgan metodika va sifat
monitoringi kabi omillar rivojlangan davlatlarda maktabgacha ta’lim samaradorligini
ta’minlovchi asosiy vosita sifatida namoyon bo‘lmoqda. O‘rganilgan tajribalar
asosida shuni ta’kidlash mumkinki, O‘zbekiston sharoitida ham maktabgacha ta’limni
takomillashtirishda xorijiy yondashuvlardan foydalanish orqali sifatli, barqaror va
innovatsion tizimni shakllantirish mumkin. Bunda pedagogik kadrlar salohiyatini
oshirish, ota-onalar bilan hamkorlikni kuchaytirish, zamonaviy texnologiyalarni joriy
341
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
etish hamda ta’lim jarayonini bolalar ehtiyojlari asosida tashkil etish muhim omil
hisoblanadi. Xalqaro tajribaning o‘rganilishi va tatbiq etilishi orqali O‘zbekiston
maktabgacha ta’lim tizimida yangi bosqichga asos solish imkoniyati vujudga keladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘rozmetova, Z. R. qizi. (2023). “Finlyandiya maktabgacha ta’lim
tizimining o‘ziga xosliklari”. Educational Research in Universal Sciences, 2(17
SPECIAL), 275–278.
2.
Bolibekov, A. (2023). “Yaponiya maktabgacha ta’lim tizimining qiyosiy
tahlili”. Eurasian Journal of Academic Research, 3(12), 16–25.
3.
Xolmatova, M. (2020). Maktabgacha ta’lim tizimida pedagogik kadrlar
salohiyatini oshirishning dolzarb masalalari. O‘zbekiston pedagogika jurnali, 4(2),
45–52.
4.
Isroilova, N. (2022). Maktabgacha ta’limda innovatsion texnologiyalarni
joriy etishning nazariy asoslari. Ta’lim va taraqqiyot, 1(1), 32–38.
342
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
BUXORO AMIRLIGI HUDUDIY YAXLITLIGI VA SIYOSIY
MUSTAQILLIGINING TUGATILISHI OQIBATLARI
To‘rayeva Nafosat Shuhrat qizi
Fanlar akademiyasi Tarix instituti kichik ilmiy xodimi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida
Buxoro amirligining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi jarayoni va bu
bosqin natijasida amirlik siyosiy boshqaruv tizimida yuz bergan tub o‘zgarishlar
tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
Buxoro amirligi, sulh shartnoma, amir Muzaffarxon, amir
Abdulahadxon, bojxona, ssuda, Xiva xonligi, siyosiy agentlik.
XIX yuzyillikning ikkinchi yarmi Turkiston tarixida tub burilish davri bo‘lib, bu
davrda mintaqaning mustaqil davlatlari birin-ketin Rossiya imperiyasi tomonidan
bosib olindi. Ushbu jarayonda Buxoro amirligi ham strategik ahamiyatga ega hudud
sifatida Rossiyaning siyosiy va harbiy bosimi ostida qolib, 1868-yilgi harbiy
to‘qnashuvlar natijasida Rossiya protektoratiga aylantirildi. Garchi amirlik
nomigagina ichki mustaqilligini saqlab qolgan bo‘lsa-da, uning tashqi siyosati,
iqtisodiy aloqalari va hatto ichki boshqaruv tizimi ham bosqinchilik siyosatining
ta’sir doirasiga tushdi.
XIX yuzyillikning ikkinchi yarmida ruslarning Buxoro amirligiga amalga
oshirgan bosqinchilik yurushlari amirlikni mag‘lubiyati bilan yakunlandi.1893-yili
Buxoroga tashrif buyurgan nemis sayyohi Maks Alberxt o‘zining “Markaziy Osiyo”
kitobida Buxoro haqida : “ O‘ttiz yil avval hech bir yevropalik kirishga jur’at eta
olmagan ko‘hna muqaddas Buxoro taqdirini siyosiy va iqtisodiy boshqaradigan rus
shahri paydo bo‘ldi “ – deya ta’riflaydi. Darhaqiqat yevropaliklar kirishga jur’ati
bo‘lmagan hududni ruslar iqtisodiy va siyosiy qaram mamlakatga aylantirishi
bosqichma-bosqich bo‘ldi.
Xo‘sh, nega ruslar amirlikni o‘z hududiga to‘g‘ ridan to‘g‘ ri qo‘shib olmadi?
Uyushtirilgan bosqinchlik oqibatida amirlikning yirik beklik va shaharlarini vayron
qilgan kuch amirlikni butunlay bosib olish uchun yetmasmidi?
Ruslar janglarda qo‘li baland kelishi asosiy omillaridan biri harbiy ustunlik
butun amirlikni egallash imkonini bersa-da, uni boshqarish uchun yetarli emas edi.
Birinchidan, ruslar bu hududni qo‘shib olgan taqdirda amirlikda amalga oshirish
kerak bo‘lgan islohotlar imperiyadan katta miqdordagi mablag‘ talab qilardi.
343
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Ikkinchidan, asrlar davomida jamiyatdagi islomiy mezonlar va urf-odatlar
musulmonlarni boshqa din vakillariga qaramligiga yo‘l bermasdi.
Uchinchidan, Rossiya imperiyasini Yevropadagi gegemon davlatlari bilan
raqobati kuchayib ketishi va munosabatlar buzilishi unga juda qimmatga tushardi.
To‘rtinchidan, Abdu Malik To‘ra boshchiligidagi xalqning qarshilik harakatini
faqatgina xiyla bilan to‘xta olgan ruslar uchun amirlikni vassalga aylantiruvchi
shartnomalar tuzish eng maqbul yo‘l bo‘lgan.
Biroq, Buxoro amiri Muzaffarxon vassallikni osonlikcha qabul qilmadi.
Mustaqilligini saqlab qolish uchun kech bo‘lsa-da choralar ko‘rdi.
Zirabuloq jangidan so‘ng amir Muzaffarxon uchun elchilar jo‘natib o‘zi uchun
ittifoqchi izladi. Amir Muzaffarxon muftiy Xoja Muhammad Porso boshchiligidagi
elchilarini yordam so‘rab Afg‘oniston va Hindiston orqali Istanbulga jo‘natdi. Xoja
Muhammad Porso inglizlarning Hindistondagi vakili Jon Lourensga amirning
maktubini topshirib, Angliya qirolichasiga ham bu iltimosni yetkazishni so‘radi. O‘z
navbatida Jon Lourens Xoja Muhammad Porso bilan bo‘lgan suhbat chog‘ ida
Buxoro amiri Nasrulloxon tomonidan 1842-yilda ingliz zobitlari Stoddort va Kanolli
o‘ldirilishini eslatadi. O‘z fuqarolarining Buxoroda o‘ldirilishini unutmagan ingliz
hukumati Istanbulga kelib, u yerdagi Angliya elchisidan yordam so‘rab murojaat
etgan Xoja Muhammad Porsoga dastlab o‘zlarining Hindistondagi vakili Jon
Dourens, keyinroq Istanbuldagi elchilari Genri Ellab orqali o‘rtadagi masofa
uzoqligini bahona qilib, rad javobini beradi.
61
Shundan so‘nggina amir ruslar bilan
noteng shartnomalar tuzishga majbur bo‘ladi. Rossiya imperiyasi va Buxoro amirligi
o‘rtasida ushbu hududdan har tomonlama foydalanish uchun 1868,1873,1885,1888,
1894,1900 – yillardagi noteng shartnomalar imzoladi. Biroq, ikkala davlat o‘rtasidagi
munosabatlar asosi 1868 yildagi savdo va 1873 – yildagi Do‘stlik shartnomalari
hisoblanadi. Qolgan shartnomalar shu ikki bitimga qo‘shimchalar va tahrirlaridir.
1868-yil 23-iyun sulh shartnomasi Buxoro bilan Rossiya qo‘shinlari o‘rtasida
bo‘lgan Zirabuloq jangidan keyin Samarqandda imzolangan. Bu shartnomaga ko‘ra
Buxoro amirligining Xo‘jand, O‘ratepa, Jizzax, Samarqand va Kattaqo‘rg‘ on
shaharlaridan Zirabuloqqacha bo‘lgan hududi Rossiya imperiyasiga kiritildi va
Turkiston general-gubernatorligi tarkibida Zarafshon okrugi (keyinchalik Samarqand
61
Ҳ.Тўрайев, Б.Мирзақулов. Ўзбекистон тарихи (Бухоро тарихи) Х жилд. – Тошкент,”Ўзбекистон” 2023. Б –
272.
344
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
viloyati) tashkil qilindi. Amir Muzaffar oltin hisobida 500 000 rubl xarbiy tovon
to‘ladi.
62
Shuningdek,
1868-yilgi shartnoma
shartlariga ko‘ra, amirlik o‘z hududida rus
fuqarolarining erkin savdo qilishi, karvonsaroylar tashkil etishi, rus savdogarlariga
amirlikning barcha shaharlarida savdo agentliklariga ega bo‘lish huquqini
berish,shuningdek, rus savdogarlari karvonlari bilan erkin va xavfsiz yurishini
nazorat qilish majburiyatini oldi.
Amirlik uchun eng katta yo‘qotish bu Samarqand va Kattaqo‘rg‘ ondan ajralish
edi.Amirlikning suv manbalari bo‘lgan daryolar boshqaruvi ruslar qo‘liga
topshirilishi va bozorlarda amirlik savdogarlari tayyor bo‘lmagan holda raqobat
maydoniga tashlanishi mamlakatni ahvolini yomonlashtirdi.
Rossiya imperiyasini Turkiston hududidagi xonliklardagi siyosati va boshqaruvi
bevosita Kaufman bilan bog‘ liq. U esa bu hududlarni tobora asoratga solish uchun
qo‘lidan kelgan hamma ishlarni amalga oshirdi. Yuqoridagi shartnoma u uchun
yetarli bo‘lmadi. Shu sabab 1871 – yildan boshlab u imperatorga yangi shartnoma
tuzish taklifini berdi. Bir tarafdan Xiva xonligiga yurushdan avval Buxoroni
ittifoqchiga aylantirish, boshqa tara0fdan esa 1868 yildagi shartnomaga ko‘ra
chegaralarni aniq belgilab olish kabi omillar yangi shartnomaga zamon yaratdi.
1873-yil 28-sentyabr shartnomasi Buxoro amirligi Rossiya imperiyasining
protektorati homiyligi ostidagi tobe hudud deb e’lon qilindi. Zarafshon daryosining
yuqori qismi Sharqiy Buxoro (Badaxshon va Pomir)dagi ayrim viloyatlar Rossiyaga
o‘tdi. Amudaryoning chap sohilidagi yerlar esa (Balx, Mozori Sharif, Shibirg‘ on,
Qunduz va b.) Afg‘onistonga berildi. Buxoroning xorijiy davlatlar bilan mustaqil
aloqa yuritishi ta’qiqlandi.
Xiva xonligi egallansa uning hududlari amirlikka berilishi va’dasi
Muzaffarxonni yuqoridagi shartnomadagi yo‘qotishlari uchun taskindek bo‘ldi. Biroq
amalda Rossiya amirlikka o‘ziga hech qanday iqtisodiy foydasi bo‘lmagan hududlar
(amir Rushon , Vohon va Shug‘ non) ni berib qo‘ydi xolos.
1895 yil boshiga kelib Buxoro amirligi o‘z bojxona tizimidan ham mahrum
bo‘ldi. 1894 yili Rossiya hukumatining Buxorodagi Siyosiy agentlik va
Turkistondagi amaldorlar hamda burjuaziya talablarini inobatga olib, yagona bojxona
tizimini shakllantirishga kirishdi. O‘sha yili Rossiya bojxona chizig‘i bekor qilindi.
Natijada amirlikning barcha bojxona tizimi Rossiya bojxona tizimi tasarrufiga
o‘tdi.Buxoroda ichki bozorlari shu kundan boshlab ichki bozorlari tarkibiga
62
Ҳ.Тўрайев, Б.Мирзақулов. Ўзбекистон тарихи (Бухоро тарихи) Х жилд. – Тошкент,”Ўзбекистон” 2023. Б –
274.
345
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
kiritildi.
63
Buning natijasida amirlik iqtisodiyotiga juda katta zarar yetkazildi.
Bojxona haqidagi qarorning (1895 yil 1 yanvardagi) qabul qilinishi va uning kuchga
kirishi natijasida, Buxoro Amirligi bir yilda amirlik xazinasiga kelib tushadigan
taxminan ikki million rubl miqdoridagi tushumdan mahrum bo‘ldi.
64
Aynan 1894 yili amir Abdulahadxon sog‘ligini bahona qilib, qarorgohini
Karmanaga ko‘chirishi va ruslar bilan uchrashuv aloqalarni butunlay qo‘shbegiga
topshirishiga yuqoridagi bojxona tizimi bilan bog‘liq o‘zgarishlar ham sabab bo‘lishi
mumkin, chunki amirlik xazinasiga bunday zarba uni qaramlik botqog‘iga yana
botishiga sababchi bo‘lgan.
Shunday qilib, Buxoro amirligi 1865-1920 yillar oralig‘ida Chor Rossiyasiga
yarim mustamlaka davlat sifatida tobe bo‘lib qoldi. Bunday yarim mustamlaka davlat
tobelik boshqaruv tizimi, qonunchilik ishlari va boshqa shunday ijtimoiy-siyosiy
huquqlarni saqlaganligi bilan xarakterlanadi. Davlatning markaziy va mahalliy
boshqaruv tizimi avvalgidek saqlangan bo‘lib, Rossiya imperiyasi ta’siri asnosida
hamda mahalliy sharoit ehtiyojidan kelib chiqib ayrim o‘zgarish, tartiblar ham
amalga oshirildi, bular jumlasiga davlat xizmatchilarining mavqeyi , ma’muriy va
harbiy sohalarda qaror topgan tartiblar kiradi.
65
Amirlik boshqaruviga tobelik ta’siri haqida gapirar ekanmiz, shu o‘rinda, uning
hududiy o‘zgarishlariga to‘xtalsak.Turkiston xonliklaridagi eng katta hudud
amirlikka tegishli edi. XIX yuzyillikning 50—60-yillarida Buxoro 44 ta beklikdan
iborat bo‘lgan bo‘lsa
66
, 1915 – yil 27 viloyat va 11 tuman qoldi.
67
Yuqoridagi ta’kidlangandek amirlik boshqaruvi markaziy va mahalliy
boshqaruvdan iborat bo‘lgan. Markaziy hokimyat boshlig‘i – amir lavozimi bu
davrga qadar otadan bolaga qoladigan sulolaviy an’ana bo‘lgan va amir o‘zi mustaqil
valiahd tayinlagan. Biroq 1873-yildagi shartnomaga ko‘ra, endilikda valiahdni
Rossiya imperatori tasdiqlagan. Xon ko‘tarish an’anasi Samarqandda o‘tkazilgan
bo‘lsa, shahar qo‘ldan ketgach Buxoro shahrida o‘tkazila boshlagan. Ruslar dastlab
bor kuchi bilan amirlikni vassaldan yuqori , avtonomdan quyi bo‘lgan huquqiy
63
Р.Холиқова. Бухоро – Россия: тарих чорраҳасида (ХИХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошлари).-
Тошкент:”Ўқитувчи”. Б-193.
64
Р.Холиқова. Россия императорлиги сиёсий агентлигининг Бухоро амирлигидаги фаолияти тарихидан.
”Ўтмишга назар” журнали. Тошкент-2021.3-сон.Б-29
65
Г.Нормуродова. Бухоро амирлиги ижтимоий қатламлари уларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаётдаги роли(ХИХ
аср охири –ХХ аср бошлари) . Тошкент,2020. 42- бет.
66
Р.Холиқова. Бухоро – Россия: тарих чорраҳасида (ХИХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошлари).-
Тошкент:”Ўқитувчи”. Б-72
67
Р.Холиқова. Бухоро – Россия: тарих чорраҳасида (ХИХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошлари).-
Тошкент:”Ўқитувчи”. Б-79.
346
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
subyekt sifatida tan olishdi. Amirlik bilan tuzilgan shartnomalarda tashqi
aloqalarda cheklov o‘rnatilgan bo‘lsa-da, ichki ishlarga aralashmaslikka kelishildi.
Biroq zimdan ichki ishlarga aralashish, Buxoroni nazoratda ushlab turish uchun
barcha choralar ko‘rildi.
Markaziy hokimyatda amirdan keyin qo‘shbegi lavozimi turgan. Qo‘shbegi
amir shaharda bo‘lmaganda arkda turib, uning o‘rnidan davlat boshqaruvini amalga
oshirgan. Qo‘shbegi Buxoroda davlat muhri o‘rnida bo‘lgan Amirning shaxsiy
muhrini saqlovchi, boshqa davlatlar bilan aloqalarni nazorat qiluvchi va shuningdek
moliya ishlarini boshqaruvchisi bo‘lgan.O‘z unvoniga, ya’ni Buxoro begi unvoniga
ko‘ra qo‘shbegi shahar chegaralarida uzoq vaqt bo‘lishi mumkin emas edi.
68
Rossiya siyosiy agentligi tuzilgach ular bilan munosabatni qo‘shbegi olib
borgan. Amirlikni kundalik hisobotlari va lavozimlarga tayinlanish kabi
xabarnomalar qo‘shbegi tomonidan berilgan.
Qo‘shbegi lavozimi 2 ga ajralib, qo‘shbegiyi bolo va qo‘shbegiyi poyonga
ajralgan.Qo‘shbegi bolo bu yuqorida sanab o‘tilgan vakolatlar egasi bo‘lsa, qo‘shbegi
poyon esa bu o‘tgan asrlardagi devonbegi lavozimi to‘g‘ ri kelib, amirga keladigan
sovg‘ a salomlarni xazinaga tushishi va ichki savdodan olinadigan tushumlarni
nazorat qilgan.Qo‘shbegi bolo esa tashqi savdodagi tushumlarni boshqarib turgan.
Amirlikning mustaqil siyosiy boshqaruvi va qaramlik davridagi boshqaruvi
tabiyki o‘zgarishlar va farqlarga ega. Qaramlik davrini o‘ziga xos belgilaridan biri
xizmat vazifasini rag‘ batlanitirsh bilan bog‘ liq nishon va mdeallar bilan taqdirlash
holati joriy etildi. Bu davrga kelib, barcha toifadagi amaldor, xizmatchilarga uzil-
kesil ravishda ish haqi tayinlangan. Amaldorlarning davlat apparatiga tegishli vakil
sanalishi, ularning ijtimoiy huquq va yengilliklarga ega bo‘lgan tabaqa sifatidagi
nufuzini saqladi. Shu bilan birgalikda, ma’muriy sohada markaziy va mahalliy
tizimda tub islohotlarni amalga oshirish sharoiti mavjud bo‘lishiga qaramasdan,
ijtimoiy–siyosiy hayotda chuqur ildiz otgan “tartiblar” bunga to‘sqinlik qildi.
Shuning uchun, Buxoro amirligi so‘nggi kunlarigacha an’anaviy boshqaruv usulini
deyarli saqlab qoldi. Bu an’anaviy boshqaruv esa amirligni iqtisodiy ahvolini ham
yomonlashtirar va faqat dehqonchilikdan foyda oladigan agrar davlatga
aylantirilgandi. Amirlikni sanoati butkul ruslar qo‘liga o‘tgach, davlat iqtisodini
tayanchiga aholining soliqlar aylandi.
Tadqiqotchilar ma’lumot berishicha, amirlik soliq yig‘ ish ishlari va uni nazorat
qilishda amirlikning deyarli barcha mulozim va amaldorlar bevosita hamda bilvosita
68
R.Холиқова. Бухоро – Россия: тарих чорраҳасида (ХИХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошлари).-
Тошкент:”Ўқитувчи”. Б-154.
347
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ishtirok etgan. Soliq tizimini qonuniy va amali jihatdan mutanosibligini amir
boshchiligida qo‘shbegi va viloyat hokimlari bevosita soliq yig‘ ish amaliyotiga ham
aralashgan.Viloyatlardagi amlokdor va zakotchilar bevosita soliq ijrosini amalga
oshiruvchi amaldorlar bo‘lgan. Ushbu amaldorlar o‘z sohalariga ko‘ra soliq ob’ektlari
biriktirilgan.
69
Aynan mana shu omil soliq yig‘ishdagi qo‘lma-qo‘llik uni miqdori va
xavfsizligiga zarar ko‘rsatgan.
Amirlikning siyosatida ijobiy jihatlar ham yetarlicha. Zero amir o‘z soliq
to‘lovchilarni kerakli vaqtda ijtimoiy himoya qilgan va rag‘ batlantirgan.
Masalan,iqtisodiy og‘ ir kechgan yillarda aholiga o‘zini tiklab olish g‘ ov puli ham
berilgan. Ushbu holatda davlat tomonidan sigir yoki pul berilgan.
70
Iqtisodiy jihatdan
qiynalganlar pulga sigir olib, sutidan foydalanganlar yoki pulga boshqa kundalik
oziq-ovqat sotib olganlar. Jumladan, Varg‘onza tumani fuqarolar uchun davlat tuxm
puli va gov puli uchun 60 000 tanga berilgan.Ssuda olgan fuqarolardan Abdulloh
to‘qsoba iqror xati olgan. Aholi ushbu pulni to‘lashi mumkin bo‘lgan vaqtda
bo‘lganligi sababli muborizatpanoh Sayyidbek miroxurga yig‘ dirib, pulni xazinaga
qaytarish uchun amirdan ruxsat so‘ragan.
71
Ssuda pullarni qaytarish uchun asosan kuz
mavsumi yoki dehqonlar hosilini yig‘ ib olgan vaqt belgilangan.Belgilangan
muddatda amaldorlar o‘zboshimchalik bilan yig‘ ib olmasdan, amirga ariza bilan
murojaat qilishib, ijozat so‘rashgan.
72
Ayrim hollarda amir yoki qo‘shbegilar davlat
manfaatlari yoki iqtisodiy zaruriyatlarini ustun qo‘ymagan holda, aholini soliqlardan
ozod qilganlar yoki soliq yukini kamaytirganlar. Masalan, Amir Muzaffarxon Pomir
hududlarini egallagandan so‘ng, ushbu hudud aholisini 3 yillik xarojdan ozod
qilgan.
73
Azizov ma’lumot berishicha, amir Rushon , Vohon va Shug‘ non
viloyatlari fuqarolarida yengillik berish va viloyat obodligi yo‘lida ularni sultoniy
xarojdan ozod qilgan. 1911- yili Buxoro taxtiga o‘tirgan amir Olimxon butun
amirlikni bir yil xaroj to‘lashdan ozod qilgan. Amirining e’tirofiga ko‘ra, ushbu tariqa
ish ko‘rilishidan fuqarolar xursand bo‘lgan.
74
Amirlikdagi soliq tizimini tadqiq qilishda hujjatshunoslik katta ahamiyatga ega
bo‘lib, soliq boshqaruvida hech bir topshiriq og‘ zaki buyruq bilan bajarilmagan.
69
И.Азизов.ХIХ асрнинг сўнгги чораги – ХХ аср бошида Бухоро амирлигида солиқ тизими.Тошкент,2018.177-
бет
70
И.Азизов.ХIХ асрнинг сўнгги чораги – ХХ аср бошида Бухоро амирлигида солиқ тизими.Тошкент,2018.177-
бет.
71
И.Азизов.ХIХ асрнинг сўнгги чораги – ХХ аср бошида Бухоро амирлигида солиқ тизими.Тошкент,2018. Б.177
72
И.Азизов.ХIХ асрнинг сўнгги чораги – ХХ аср бошида Бухоро амирлигида солиқ тизими.Тошкент,2018. Б.177
73
И.Азизов.ХIХ асрнинг сўнгги чораги – ХХ аср бошида Бухоро амирлигида солиқ тизими.Тошкент,2018.
Б.177
74
Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг хасрати тарихи. – Тошкент, 1991. – Б. 5.
348
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Aksincha har bir topshiriq yuqoridan quyiga qarab ma’muriy hujjatlar asosida
topshirilgan bo‘lsa, bajarilgan vazifalar to‘g‘ risida ham quyidan yuqoriga qarab
hisobotlar
berilgan.
Amir
tomonidan
chiqarilgan
muboraknomalar
hujjatshunoslikning huquqiy-me’yoriy turiga mansub qonun osti hujjatlari hisoblanib,
alohida ahamiyatga ega bo‘lgan.
75
Muboraknomalarda amirdan quyida turuvchi
barcha amaldorlarga xususiy yoki umumiy tartibda buyruq, farmon, farmoyish yoki
ish yuzasidan ko‘rsatmalar bayon etilgan.
XIX yuzyillikning so‘nggi choragi – XX yuzyillikning boshlarida Buxoro
amirligidagi bojxona ishini yuritish tartiblari islom huquqi asosida shakllangan
bo‘lib, aynan shariat buyurgan zakot bilan to‘g‘ ridan – to‘g‘ ri bog‘ liq. Bundan
bojxona postlaridan olingan boj aynan zakot vazifasini o‘tagani ma’lum bo‘ladi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Jizzax Buxoro amirligining Qo‘qon xonligi bilan chegara
hududida joylashgan shahar bo‘lgan. Amirlik vassalga aylangach 1873-yildagi
shartnomaga asosan bojxonalarda ruslar nazorati o‘rnatildi. Qaysi millat bo‘lishidan
qa’tiy nazar ruslar ruxsat bermasa, amirlik hududiga kirishi ta’qiqlandi.
76
1885-yili
Rossiyani Buxoroda siyosiy agentligi tuzilgach, tashqi aloqalar butkul ruslar
nazoratiga o‘tadi.Bu esa Buxoro amirligini yopiq bir mamlakatga aylantirdi va bu
yesa taraqqiyotda oqsoq sohalarni ahvolini yanada yomonlashtirdi. Ammo shuni ham
inobatga olishimiz kerakki, amirlar garchi mustaqilligini yo‘qotsa-da, o‘z davri
uchun ijobiy o‘zgarishlar va islohotlar ham amalga oshirgan.
Masalan, Amir Abdulahadxon 1895 yilda tarkibi 2000 kishidan iborat bo‘lgan,
amirlikning yirik shaharlarida xizmat qilishi mo‘ljallangan
Buxoro militsiyasini
tashkil qiladi. 1908 yilda esa armiya sonini qisqartiradi. Bu paytda armiyada 12
batalondan iborat piyoda, ya’ni 8200 sarboz, 52 ofitser va 12 batalon komandiri, 2 ta
otliq eskadrilya (600 soldat, 5 ofitser, 2 ta eskadron komandiri) va 300 to‘pchi
mavjud edi.Shuning uchun Amir Abdulahadga
“amir lashkar”
laqabi berilgan.
77
Amir o‘z hisobidan Kogondan Buxorogacha 12 km.li temir yo‘l qurishga qaror qildi.
Uning moliyaviy ko‘magi bilan Amudaryodan o‘tuvchi temir yo‘l ko‘prigi
loyihalashtirilib, 1898 yilning 17 oktyabridan 1901 yilning 27 mayigacha 750 metrlik
ko‘prik qurildi. Ko‘prik qurilishiga 3.468.000 rubl miqdorda sarflangan pul amir
tomonidan berilgan bo‘lsa-da, uning tepasidagi lavhda “Bu ko‘prik Nikolay II
75
ЎзР МДА, И.126-фонд, 1-рўйхат, 768-йиғма жилд, 1-варақ
76
Murat Özkan. Buhara Hanliği.- Istanbul,2021.Sayfa 157.
77
D.Jamolova. Buxoro amiri Abdulahadxon va uning siyosiy faoliyati . O’zbekiston tarixi jiurnali. Toshkent-2018. 1-
son. B -38.
349
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
hazratlari tomonidan, Amir Abdulahad ishtirokida qurildi”, deb yozib qo‘yilgan edi.
78
Ko‘prik uchun hech qanday moliyaviy ko‘magi bo‘lmagan imperator nomi unda
bitilishini asosiy sababi, amir
Amir
Abdulahadxon
qanchalik
islohotlarni
amalga
oshirmasin,
mustamlakachilik asorati davlatning ahvolini og‘ irlashtiraverdi.Ayniqsa Zarafshon
daryosi suv boshqaruvi ruslar qo‘lida qolishi dehqonchilikni halokatga mahkum
etdi.Shu sabab ruslar bilan qo‘shimcha bitim asosida suv bo‘yicha kelishuv
imzolandi.
1894-yil 27-may shartnomasi
iqtisodiy xususiyatga ega bo‘lib, unga ko‘ra
har yili 15-noyabrdan 10-martgacha Zarafshon daryosining suvi amirlik yerlariga
to‘liq, 10-iyundan 15-avgustgacha (dehqonchilik uchun suv eng kerak paytda) esa
faqat 40% oqiziladigan bo‘lgan.
79
Ruslar har qanday kelishuvda doim o‘z foydalarni
ushbu bitim mazmunidan yana bir bor amin bo‘lamiz.
Abdulahadxon boshlagan islohotchilik ruhi uning o‘g‘ li davrida ham davom
etdi. Amir Olimxon tijorat,ziroat,sanoat,masjid va maktablarni kengaytirishga e’tibor
qaratdi.Uning farmoniga ko‘ra.
1.saroyning tortiq va peshkashlarini man etish;
2.farsax puli solig‘ ini tayinlash;
3.er solig‘ ini o‘ndan birga kamaytirish;
4.harbiylar oylik maoshini oshirish.
Shuningdek, qozi va beklar tomonidan olinadigan “taksa” to‘lovi ham bekor
qilindi.”Taksa” – beklar va qozilarning asosiy daromad manbasi bo‘lib, qoziga
murojaat qilgan har ikkala tomon (da’vogar va javobgar) ham bekning ko‘rsatmasida
belgilangan tartibda 5 tangadan 1000 tangacha miqdorda to‘langan.
80
Bu davrda
jamiyatda siyosiy harakatlar jadallashib, amir ular ta’sirida ham yangi islohot
loyihalarni ishlab chiqdi. Biroq ruslar va mutaassib ulamolar bu o‘zgarishlarga to‘siq
bo‘ldi.
1917-yilda Rossiyada inqilob orqali hukumat tepasiga kelgan bolsheviklar
g‘oyalariga to‘g‘ri kelmaydigan monarxist davlatlar bilan uzoqqa borisholmasdi. Shu
sabab turli fitnalar bilan urushlar natijasida XX yuz yillikning 20 yillarida avval
Buxoro amirligini , so‘ngra Xiva xonligi tugatishdi.Davlat tuzumi qanday bo‘lishidan
78
D.Jamolova. Buxoro amiri Abdulahadxon va uning siyosiy faoliyati . O’zbekiston tarixi jurnali. Toshkent-2018. 1-
son.B -35.
79
Р.Холиқова. Бухоро – Россия: тарих чорраҳасида (ХИХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошлари).-
Тошкент:”Ўқитувчи”. Б-197.
80
D.Jamolova.Amir Olimxonning Buxoro amirligidagi islohot farmonlari.”O’zbekiston tarix” jurnali. Toshkent-2017.
2-son. B-63
350
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
qa’tiy nazar xalqimiz mustamlakachilik asorati azob-uqubatlarini uzoq vaqt
chekdilar.
Xulosa qilib aytganda, Buxoro amirligining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib
olinishi nafaqat uning siyosiy mustaqilligiga barham bergan, balki butun boshqaruv
tizimini tubdan o‘zgartirgan voqea bo‘ldi. Amirlikning tashqi siyosati to‘liq Rossiya
ixtiyoriga o‘tdi, ichki boshqaruv esa rasmiy jihatdan saqlanib qolgan bo‘lsa-da,
amalda Rossiya vakillarining nazorati ostida olib borildi. Mahalliy hukmdorlarning
qaror qabul qilish vakolati cheklangan, aholi esa yangi siyosiy tuzumga moslashishga
majbur bo‘lgan. Bu esa ijtimoiy norozilikni kuchaytirgan va mustamlakachilikka
qarshi kayfiyatning shakllanishiga zamin yaratgan. O‘rganilgan tarixiy jarayonlar
Buxoro amirligining Rossiya tomonidan qo‘shib olinishi Turkiston mintaqasida
mustamlakachilik siyosatining kengayishiga olib kelganini hamda bu jarayon mintaqa
siyosiy tuzilmasida chuqur iz qoldirganini ko‘rsatadi.
351
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISH
Aziza To‘rayeva Shuxrat qizi
Uchtepa tumani 295- maktab Boshlang'ich ta'lim o'qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada boshlang‘ich ta’limda ta’lim samaradorligini
oshirish yo‘llari, mavjud muammolar va ularni b+artaraf etish usullari tahlil qilinadi.
Shuningdek, o‘qituvchining o‘rni va o‘quv muhitini yaratish bo‘yicha tavsiyalar
beriladi. Maqola o‘qituvchilar, metodistlar va ta’lim tizimi mutaxassislari uchun
foydali bo‘lishi mumkin.
Kalit so‘zlar:
boshlang‘ich ta’lim, samaradorlik, interfaol metodlar, o‘qituvchi,
o‘quv muhiti, ota-onalar bilan hamkorlik, innovatsion yondashuv.
Bugungi kunda boshlang‘ich ta’lim maktab tizimining eng muhim bo‘g‘ini
hisoblanadi. Chunki aynan shu bosqichda o‘quvchilarning bilimga qiziqishi, mustaqil
fikrlashi va hayotga munosabati shakllanadi. Ta’lim samaradorligi esa nafaqat
o‘quvchilarning natijalariga, balki o‘qituvchining malakasi, metodikasi va
qo‘llanilayotgan vositalarga ham bog‘liq. Shu sababli boshlang‘ich ta’limda
samaradorlikni oshirish masalasi doimo dolzarb bo‘lib kelgan.
Ta’lim samaradorligi — bu o‘quv jarayonida belgilangan maqsad va erishilgan
natijalar o‘rtasidagi muvofiqlik darajasi. Oddiy qilib aytganda, o‘qituvchining
rejalashtirgan natijalari, o‘quvchilarning egallagan bilim, ko‘nikma va malakalari
bilan qanchalik mos tushishini bildiradi. Samaradorlik tushunchasi nafaqat bilim
olish darajasi bilan, balki o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishi, ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirish, ijtimoiy va ruhiy tayyorgarligini oshirish bilan ham bog‘liq. Bu
tushuncha o‘z ichiga quyidagilarni ham oladi:
• Natijadorlik: o‘qitish jarayonida belgilangan pedagogik vazifalarning
bajarilishi;
• Qamrov: o‘quvchilarning o‘qishdagi faol ishtiroki, jalb etilishi;
• Sifat: egallangan bilimlarning chuqurligi, barqarorligi va amaliyotda qo‘llana
olish darajasi;
• Tejamkorlik: belgilangan natijaga erishishda resurslardan oqilona foydalanish.
Boshlang‘ich sinflarda ko‘pincha quyidagi muammolar uchraydi:
- o‘quvchilarning darsga qiziqmasligi;
- ota-onalar bilan hamkorlik yetarli emasligi;
- darslarda faqat an’anaviy usullar qo‘llanishi;
352
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
- o‘qituvchilarda zamonaviy metodikalar bo‘yicha yetarli bilim va
ko‘nikmalarning yo‘qligi.
Ushbu muammolar ta’lim sifatiga salbiy ta’sir qiladi. Shuning uchun ularni
bartaraf etish ta’lim samaradorligini oshirish yo‘lida muhim hisoblanadi. Ta’lim
samaradorligini oshirish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish mumkin:
1. O‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olish.Bolalar
yoshiga mos metodlar, tushuntirish uslublari, faoliyat turlari tanlanishi lozim.
Masalan, boshlang‘ich sinflarda o‘yinli metodlar, qiziqarli topshiriqlar
samaradorlikni oshiradi.
2. Pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlar qo‘llash.An’anaviy monolog
shaklidagi darslardan farqli o‘laroq, interfaol metodlar (masalan, “Aqliy hujum”,
“Blits-so‘rov”, “Insert”) o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadi va ularda mustaqil
fikrlashni rivojlantiradi.
3. Motivatsiya va rag‘batlantirish.O‘quvchilarda o‘qishga qiziqish uyg‘otish,
ularni kichik yutuqlari uchun maqtash, rag‘batlantirish, natijalarni belgilab borish
samaradorlikning asosiy omillaridan biridir.
4. Baholash va tahlil qilish.O‘qituvchi doimiy ravishda o‘quvchilarning
yutuqlari va qiyinchiliklarini tahlil qilib borishi, baholash natijalarini o‘quvchilar
bilan muhokama qilishi muhimdir.
5. Ota-onalar hamkorligisiz o‘quvchining muvaffaqiyati cheklangan bo‘lib
qoladi. Ota-onalarni jalb qilish orqali o‘quvchilarning darsdan tashqari faoliyati ham
nazorat ostida bo‘ladi, bu esa natijaga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
81
Boshlang‘ich ta’lim tizimida o‘qituvchining roli beqiyosdir, chunki aynan shu
bosqichda bola uchun maktabga, o‘qishga, bilimga bo‘lgan munosabat shakllanadi.
O‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki tarbiyachi, motivator, ruhlantiruvchi, yo‘l
ko‘rsatuvchi sifatida ham maydonga chiqadi.
82
Shuning uchun u faqat dars jarayonini
tashkil etibgina qolmasdan, har bir o‘quvchining shaxsiy rivojlanishiga e’tibor
qaratishi, bolalarning ijtimoiy moslashuvini yengillashtirishi kerak .
O‘qituvchi bilimlarni yetkazishda turli pedagogik metodlardan foydalangan
holda o‘quvchilarni faollikka jalb qiladi. Masalan, interfaol metodlardan (“Insert”,
“Klaster”, “Aqliy hujum”) foydalangan o‘qituvchi bolalarning darsdagi qiziqishi va
ishtirokini oshiradi. Shu bilan birga, zamonaviy texnologiyalar – videodarslar,
81
Yuldashev X. Pedagogik texnologiyalar. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. – 240 b. – B. 57–65.
82
O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi,
1997. – 28 b.
353
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
multimediya, interaktiv doskalardan foydalanish ham o‘qituvchining innovatsion
yondashuvini namoyon etadi va samaradorlikka ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
O‘qituvchining shaxsiy fazilatlari ham muhim o‘rin tutadi. Mehribonlik, sabr-
toqat, adolat, hazil-mutoyiba hissi, e’tiborli bo‘lish – bularning barchasi
o‘quvchilarda o‘qituvchiga nisbatan ijobiy munosabat uyg‘otadi va o‘qishga
rag‘batni oshiradi.
83
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar o‘zlariga e’tibor
beradigan, ular bilan mehr bilan muloqot qiladigan o‘qituvchilarning fanlarini
ko‘proq sevishadi va o‘qishda yuqori natijalarga erishishadi.
Eng muhimi, o‘qituvchi doimiy ravishda o‘z ustida ishlashi, malaka oshirishi,
yangiliklarni o‘rganib borishi shart. Chunki pedagogik faoliyat doim rivojlanishni
talab qiladi. Malaka oshirish kurslari, seminarlar, tajriba almashish jarayonlari
o‘qituvchiga yangicha qarashlar beradi va bu bevosita dars samaradorligiga ta’sir
ko‘rsatadi.
Boshlang‘ich ta’limda o‘quv muhitini yaratish — bu nafaqat jismoniy
sharoitlarni (dars xonasi, jihozlar, qulayliklar) tashkil etish, balki psixologik va
ijtimoiy jihatdan qo‘llab-quvvatlovchi, rag‘batlantiruvchi atmosferani shakllantirishni
ham anglatadi. Samarali o‘quv muhitida o‘quvchilar o‘zlarini xavfsiz, hurmat
qilingan, e’tiborga sazovor deb his qiladilar.
Avvalo, sinf xonasi toza, yorug‘, shamollatilgan, gigiyenik talablar asosida
tashkil etilgan bo‘lishi shart. Dars xonasidagi o‘quv-qurollar, didaktik materiallar,
ko‘rgazmali vositalar bolalarda qiziqish uyg‘otishi va ularni dars jarayoniga jalb
etishi lozim.
Bundan tashqari, psixologik muhit ham nihoyatda muhim. O‘qituvchi
o‘quvchilarga hurmat bilan munosabatda bo‘lib, ularning fikrini tinglashga ochiq
bo‘lsa, bu bolalarda o‘z fikrini erkin ifodalashga, mustaqil qaror qabul qilishga
yordam beradi. Shuningdek, sinf ichida ijobiy raqobat va hamkorlik muhiti yaratilsa,
o‘quvchilar bir-biridan o‘rganadi, jamoaviy ish malakalari rivojlanadi.
O‘quv muhitida individual yondashuv ham muhim. Har bir bola o‘ziga xos
qobiliyat va qiziqishga ega. O‘qituvchi buni inobatga olib, kimdirga qo‘shimcha
tushuntirish, kimdirga murakkabroq topshiriqlar berish orqali muvozanatni
ta’minlashi kerak.
Ta’lim jarayonida zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, masalan, kompyuter,
planshet, interaktiv doska, media materiallardan foydalanish bolalarda motivatsiyani
oshiradi va o‘quv samaradorligini yaxshilaydi. Shu bilan birga, ota-onalar bilan
83
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan boshlanadi. – Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2020.
– 304 b. – B. 102–110.
354
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
muntazam muloqot olib borish ham o‘quv muhitini mustahkamlovchi asosiy
omillardan biridir.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, boshlang‘ich ta’lim samaradorligini oshirish
murakkab, lekin hal qilinadigan jarayon. Bunda o‘qituvchining professional
yondashuvi, didaktik materiallardan samarali foydalanish, o‘quvchilarning yosh va
psixologik xususiyatlarini hisobga olish hamda o‘quv muhitini to‘g‘ri tashkil etish
muhim rol o‘ynaydi.Samarali ta’lim natijasida o‘quvchilar nafaqat bilim va
ko‘nikmalarni egallaydi, balki ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, jamoada
ishlash, o‘z fikrini erkin ifodalash kabi hayotiy ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar.
Shuningdek, ta’lim samaradorligi o‘qituvchi, o‘quvchi va ota-onalar o‘rtasidagi
hamkorlikka ham bevosita bog‘liq.
Kelgusida boshlang‘ich ta’limda samaradorlikni oshirish uchun o‘qituvchilarni
muntazam ravishda malaka oshirish kurslariga jalb qilish, ularni yangi pedagogik
texnologiyalar bilan qurollantirish, maktablarda zamonaviy o‘quv jihozlarini joriy
etish, shuningdek, ota-onalarni ta’lim jarayoniga faolroq jalb qilish lozim. Zero,
yaxshi tashkil etilgan boshlang‘ich ta’lim nafaqat bola, balki butun jamiyat
taraqqiyotining mustahkam poydevoridir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. – Toshkent:
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, 1997. – 28 b.
2. Yuldashev X. Pedagogik texnologiyalar. – Toshkent: Fan va texnologiya,
2021. – 240 b. – B. 57–65.
3. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan boshlanadi. –
Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2020. – 304 b. – B. 102–110.
4. “Ilk qadam” pedagogik majmuasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2022. – 176 b. –
B. 35–50.
5. Sharipov Sh., Toirova M. Boshlang‘ich ta’lim metodikasi asoslari. –
Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 215 b. – B. 70–85.
6. Karimova N. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida motivatsiyani shakllantirish. –
Toshkent: Ilm ziyo, 2018. – 150 b. – B. 45–60.
7. Shodmonov K. Boshlang‘ich ta’limda zamonaviy yondashuvlar. –
Samarqand: Zarafshon, 2020. – 180 b. – B. 90–110.
8. Hasanov O. Innovatsion pedagogik texnologiyalar. – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2021. – 200 b. – B. 55–70.
355
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
THЕ IMPАCT ОF SОCIАL INTЕLLIGЕNCЕ ОN GОАL-SЕTTING
ЕFFЕCTIVЕNЕSS IN MАNАGЕRIАL DЕCISIОN-MАKING
Saifalieva Sabina Ulugbek kizi
1st year master's student at Kimyo International University in Tashkent
Annotation:
This rеsеаrch еxplоrеs thе influеncе оf sоciаl intеlligеncе оn thе
еffеctivеnеss оf gоаl-sеtting in mаnаgеriаl dеcisiоn-mаking. It highlights hоw а
lеаdеr's аbility tо undеrstаnd sоciаl dynаmics аnd еmоtiоnаl rеаctiоns imprоvеs thе
аccurаcy оf sеtting rеаlistic gоаls, minimizing strаtеgic еrrоrs. Thе study is bаsеd оn
аnаlyzing cоgnitivе biаsеs аnd еxpеrimеntаl findings by Dаniеl Kаhnеmаn,
pаrticulаrly thе "plаnning fаllаcy" еffеct.
Key words:
cognitive distortions, manipulation, decision-making, business
interaction, management psychology.
In mоdеrn businеss еnvirоnmеnts, dеcisiоn-mаkеrs оftеn еncоuntеr situаtiоns
whеrе оvеrcоnfidеncе аnd grоup dynаmics lеаd tо unrеаlistic gоаl-sеtting. Sоciаl
intеlligеncе, аs а mаnаgеriаl cоmpеtеncе, hеlps tо rеcоgnizе thеsе risks аnd еnhаncе
thе dеcisiоn-mаking prоcеss.
Tо еxаminе hоw sоciаl intеlligеncе аffеcts gоаl-sеtting еfficiеncy in mаnаgеriаl
dеcisiоn-mаking.
Аnаlyzе thе rоlе оf cоgnitivе biаsеs in gоаl-sеtting; study thе significаncе оf
sоciаl intеlligеncе in prеvеnting strаtеgic plаnning еrrоrs; еxplоrе prаcticаl cаsеs аnd
еxpеrimеnts cоnfirming thеsе cоnnеctiоns.
Оnе оf thе mоst wеll-dоcumеntеd аnd rеlеvаnt еxpеrimеnts fоr studying thе
impаct оf cоgnitivе biаsеs оn gоаl-sеtting in mаnаgеriаl dеcisiоn-mаking is prеsеntеd
by
Dаniеl Kаhnеmаn
in his bооk
"Thinking, Fаst аnd Slоw"
(2011). This
еxpеrimеnt dеmоnstrаtеs thе phеnоmеnоn knоwn аs thе
"Plаnning Fаllаcy"
— thе
humаn tеndеncy tо undеrеstimаtе thе timе, cоsts, аnd risks оf futurе аctiоns whilе
оvеrеstimаting thе bеnеfits.
Kаhnеmаn pаrticipаtеd in а rеаl prоjеct whеrе а grоup оf highly quаlifiеd
еxpеrts, including himsеlf, wаs tаskеd with dеvеlоping а nеw curriculum fоr high
schооls in Isrаеl. During thе initiаl plаnning phаsе, thе tеаm cоnfidеntly еstimаtеd
thаt thе prоjеct wоuld bе cоmplеtеd within
18 tо 24 mоnths
. This fоrеcаst wаs bаsеd
sоlеly оn thе tеаm’s intеrnаl аssеssmеnts, rеflеcting thеir prоfеssiоnаl knоwlеdgе,
еxpеriеncе, аnd mоtivаtiоn. Hоwеvеr, Kаhnеmаn, quеstiоning thе rеаlism оf this
356
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
fоrеcаst, suggеstеd thе grоup cоnsidеr similаr prоjеcts cоmplеtеd in thе pаst — а
mеthоd knоwn аs thе
"оutsidе viеw".
Аftеr cаrеful аnаlysis, it bеcаmе еvidеnt thаt
mоst cоmpаrаblе еducаtiоnаl prоjеcts hаd tаkеn
7 tо 10 yеаrs
tо finish, with sоmе
nеvеr rеаching cоmplеtiоn. Dеspitе this clеаr stаtisticаl еvidеncе, thе tеаm rеmаinеd
influеncеd by оptimism biаs, bеliеving thеir prоjеct wоuld bе аn еxcеptiоn duе tо
thеir cоmpеtеncе аnd dеdicаtiоn.
In thе еnd, rеаlity аlignеd with thе оutsidе viеw rаthеr thаn thе tеаm’s
еxpеctаtiоns. Thе curriculum dеvеlоpmеnt tооk аpprоximаtеly
8 yеаrs
— а
significаnt dеlаy cоmpаrеd tо thе оriginаl fоrеcаst. This оutcоmе cоnfirmеd thе
prеsеncе оf
оvеr-оptimism, grоupthink, аnd thе nеglеct оf pоtеntiаl оbstаclеs,
аll
оf which sеvеrеly impаctеd thе аccurаcy оf gоаl-sеtting in thе prоjеct.
Rеlаtiоn tо Mаnаgеriаl Dеcisiоn-Mаking аnd Sоciаl Intеlligеncе:
This cаsе
pеr fеctly illustrаtеs hоw еvеn еxpеriеncеd prоfеssiоnаls fаll victim tо cоgnitivе
biаsеs аnd sоciаl dynаmics thаt distоrt rеаlistic plаnning. In mаnаgеriаl sеttings,
similаr situаtiоns оftеn оccur whеn tеаms оr lеаdеrs оvеrеstimаtе thеir cаpаcity tо
аchiеvе gоаls within limitеd timеfrаmеs оr rеsоurcеs, lеаding tо fаilеd prоjеcts оr
unmеt tаrgеts.
Lеаdеrs with а high lеvеl оf
sоciаl intеlligеncе
— thе аbility tо pеrcеivе,
undеrstаnd, аnd mаnаgе sоciаl intеrаctiоns аnd еmоtiоnаl rеаctiоns — аrе bеttеr
еquippеd tо rеcоgnizе such cоgnitivе trаps. By prоmоting criticаl discussiоns,
еncоurаging еxtеrnаl pеrspеctivеs, аnd mаnаging grоup prеssurе, sоciаlly intеlligеnt
mаnаgеrs cаn imprоvе thе аccurаcy оf gоаl-sеtting аnd еnhаncе dеcisiоn-mаking
prоcеssеs.
Cоnclusiоn:
Sоciаl intеlligеncе is а cruciаl fаctоr fоr еffеctivе gоаl-sеtting in
mаnаgеriаl dеcisiоn-mаking. А mаnаgеr with high sоciаl intеlligеncе cаn аssеss nоt
оnly rаtiоnаl but аlsо еmоtiоnаl аnd sоciаl аspеcts оf tеаm dynаmics. Mоrеоvеr, this
skill еnаblеs mоrе аccurаtе еvаluаtiоn оf rеsоurcеs, risks, аnd dеаdlinеs, rеducing thе
likеlihооd оf plаnning еrrоrs. Cоgnitivе biаsеs dirеctly impаct thе quаlity оf
mаnаgеriаl gоаl-sеtting. Dаniеl Kаhnеmаn’s еxpеrimеnt clеаrly dеmоnstrаtеd thаt
еvеn highly еxpеriеncеd prоfеssiоnаls tеnd tо оvеrеstimаtе thеir cаpаbilitiеs аnd
undеrеstimаtе pоtеntiаl оbstаclеs. This оftеn lеаds tо unrеаlistic еxpеctаtiоns, pооr
dеcisiоn-mаking, аnd prоjеct fаilurеs. High sоciаl intеlligеncе hеlps rеcоgnizе аnd
minimizе thе influеncе оf cоgnitivе distоrtiоns.
Lеаdеrs with strоng sоciаl аnd еmоtiоnаl skills cаn dеtеct grоupthink, еxcеssivе
оptimism, аnd thе illusiоn оf cоntrоl. Thеy аrе cаpаblе оf intеrrupting flаwеd
dеcisiоn-mаking prоcеssеs, shifting strаtеgiеs, аnd prоmоting bаlаncеd аnd rеаlistic
357
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
plаnning. Аpplying thе "оutsidе viеw" is а pоwеrful tооl in sеtting rеаlistic gоаls.
In Kаhnеmаn’s cаsе, аllоws mаnаgеrs tо аvоid thе "uniquеnеss trаp" аnd sеt
аchiеvаblе tаrgеts. Аnd whаt is impоrtаnt, sоciаlly intеlligеnt lеаdеrs аrе оpеn tо
еxtеrnаl еxpеrtisе аnd stаtisticаl dаtа, rеducing thе risk оf strаtеgic fаilurе. А lеаdеr
skillеd in mаnаging sоciаl intеrаctiоns аnd еmоtiоns strеngthеns trust within thе
tеаm, rеducеs cоnflicts, аnd fоstеrs а shаrеd sеnsе оf rеspоnsibility fоr аchiеving
gоаls.
358
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
BOSHLANG‘ICH SINF “O‘QISH SAVODXONLIGI” DARSLARIDA
O‘QUVCHILARDA KOMMUNIKATIVLIK QOBILIYATINI
RIVOJLANTIRISH METODIKASI
Mirzoyeva Maftuna Husnitdinovna
Navoiy davlat universiteti magistranti
maftuna.mir@icloud.com
Annotatsiya:
Ushbu
maqolada
boshlang‘ich
sinf
o‘quvchilarida
kommunikativlik qobiliyatini rivojlantirish – zamonaviy ta’lim jarayonining ustuvor
vazifalaridan biri ekanligi, bu jarayon o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishi, ijtimoiy-
madaniy moslashuvi va ta’limdagi muvaffaqiyatini ta’minlashda muhim ahamiyatga
egaligi haqida bir nechta mulohazalar berilgan.
Kalit so‘zlar
: kommunikativ qobiliyat, interfaol metodlar, konstruktiv tahlil,
kommunikativ kompetentsiya, ta’lim muhiti, texnologiyalar.
МЕТОДИКА РАЗВИТИЯ КОММУНИКАТИВНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ У
УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ "ЧТЕНИЕ ГРАМОТНОСТИ" В
НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ
Аннотация:
В данной статье представлено несколько соображений о том,
что развитие коммуникативных способностей у учащихся начальных классов
является одной из приоритетных задач современного образовательного
процесса, и что этот процесс имеет важное значение в обеспечении
личностного развития, социокультурной адаптации и успеха в образовании
учащихся.
Ключевые слова:
коммуникативная способность, интерактивные методы,
конструктивный анализ, коммуникативная компетенция, образовательная
среда, технологии.
METHODOLOGY FOR DEVELOPING STUDENTS’ COMMUNICATIVE
COMPETENCE IN PRIMARY SCHOOL “READING LITERACY” LESSONS
Abstract:
This article presents several reflections on the fact that the
development of communicative abilities in primary school students is one of the
priority tasks of the modern educational process, and this process is important in
359
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ensuring the personal development, socio-cultural adaptation, and educational
success of students.
Keywords:
communicative ability, interactive methods, constructive analysis,
communicative competence, educational environment, technologies.
Kommunikativlik qobiliyati – bu o‘z fikrini aniq, ravon ifoda etish, boshqalar
bilan samarali muloqot qilish, tinglash va tushunish ko‘nikmalarini o‘z ichiga olgan
murakkab ko‘nikmalar tizimidir. Boshlang‘ich sinfda bu ko‘nikmalarni shakllantirish
o‘quvchilarning nutq madaniyati, muloqot madaniyati, shuningdek, ijtimoiy-axloqiy
fazilatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Muloqot
– odamlar o‘rtasida birgalikdagi
faoliyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan bog‘lanishlar rivojlanishining ko‘p qirrali
jarayonidir. Muloqot birgalikda faoliyat ko‘rsatuvchilar o‘rtasida axborot
ayirboshlashni o‘z ichiga oladi. Bunda munosabatning kommunikativ (o‘zaro aloqaga
doir) jihati hisobga olinadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘qituvchi bilan, o‘z
tengdoshlari bilan, ota-onasi bilan muloqot olib boradi. Bu davrda bolaning nutqi
shakllanishida o‘qituvchining nutqi kata rol o‘ynaydi, chunki uning nutqi o‘quvchilar
uchun namuna hisoblanadi. Shuning uchun o‘qituvchi, eng avvalo, o‘z nutqi ustida
ishlashi kerak.
Muloqot qilish ko‘nikmasi
• muloqotdan cho‘chimaslik va muloqotni uyushtira bilish qobiliyati, savollar
berish va ularga javob berishga tayyorlik.
• muloqot maqsadi va mazmuniga, shuningdek, suhbatdoshga moslashish
qobiliyati;
• muloqotchanlik maqsadlariga erishishda verbal va noverbal vositalardan
foydalanish qobiliyati;
• muloqot qoidalari ma’nosini tushunish va ishonch darajasini oshirish;
• boshqa odamlarning fikrini tinglashni o‘rganish;
• o‘zining ijobiy obrazi shakllanishini ta’minlash;
• o‘z fikr va his-tuyg‘ularini ifodalash amaliyoti;
• taqdim etish, qabul qilish va qayta aloqani aks ettirish amaliyoti;
• o‘z fikrlari va mulohazalarini aniq dalillash amaliyoti;
• katta va kichik jamoada boshqalar bilan ishlash amaliyoti.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida kommunikativ qobiliyatni rivojlantirishda
quyidagi metodik usullar samarali hisoblanadi:
360
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
• Interfaol ta’lim vositalari va o‘yinlar: XXI asr 4K (kommunikativlik,
kreativlik, kritik fikrlash, kolaboratsiya) moduliga asoslangan interfaol metodlar
o‘quvchilarning nutq va muloqot ko‘nikmalarini oshirishga yordam beradi.
• Muloqot uchun sharoit yaratish: O‘quvchilarni juftlik yoki kichik guruhlarda
ishlashga undash, o‘z fikrlarini erkin ifoda etish va tinglash imkoniyatlarini
ta’minlash orqali kommunikativlikni rivojlantirish.
• Haqiqiy materiallardan foydalanish: Videolar, qo‘shiqlar, hikoyalar va boshqa
madaniy materiallar o‘quvchilarning tinglash va nutq ko‘nikmalarini oshirishga
xizmat qiladi.
• Fikr-mulohaza va konstruktiv tahlil: O‘qituvchilar tomonidan grammatika,
talaffuz, lug‘at va nutq madaniyatiga oid konstruktiv fikr-mulohazalar berish
o‘quvchilarning kommunikativ malakasini mustahkamlaydi.
• Texnologiyalarni qo‘llash: Raqamli hikoyalar, video konferensiyalar va onlayn
munozaralar orqali o‘quvchilarga real muloqot vaziyatlarini yaratish imkoniyati
beriladi.
• Ijobiy ta’lim muhitini yaratish: O‘quvchilarning o‘zlarini qulay va xavfsiz his
qilishlari, o‘z fikrlarini erkin ifoda eta olishlari uchun sinfda do‘stona muhit tashkil
etish zarur.
O‘qituvchilarning roli va malakasini oshirish
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining kommunikativ kompetentligi o‘zini-o‘zi
rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchilar zamonaviy metodlarni
o‘zlashtirib, o‘quvchilarning kommunikativ qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan
darslarni tashkil etishlari lozim. Shu bilan birga, o‘qituvchilar uchun maxsus
treninglar va metodik qo‘llanmalar ishlab chiqilgan.
Kommunikativ kompetentsiyani shakllantirishning tashkiliy-didaktik jihatlari
Kommunikativ kompetentsiyani shakllantirishda produktiv o‘qish vositalaridan
foydalanish samarali hisoblanadi. Bu yondashuv o‘quvchilarning nutq va tafakkurini
uyg‘un rivojlantirishga, mustaqil fikrlash va ijodiy faoliyatga yo‘naltirishga xizmat
qiladi. O‘quv materiallarini mnemik-ta’limiy faoliyatga asoslash va strukturalash
metodlari ham kommunikativ ko‘nikmalarni mustahkamlashga yordam beradi.
Milliy va xalqaro tajribalar
O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni (2020) va 2022–2026
yillardagi Taraqqiyot strategiyasida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining kommunikativ
madaniyatini shakllantirish masalalari ustuvorlik bilan ko‘rilgan. Xorijiy tajribalarda,
masalan, Filippin, Avstraliya, Buyuk Britaniya va AQShda kommunikativ
kompetentsiyani rivojlantirishga qaratilgan maxsus dasturlar va loyihalar
361
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
muvaffaqiyat bilan amalga oshirilmoqda. Ular nutq, tinglash, o‘qish va yozish
ko‘nikmalarini birgalikda rivojlantirishga e’tibor qaratadi.
Xulosa
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida kommunikativlik qobiliyatini rivojlantirish
metodikasi zamonaviy ta’lim talablariga javob beruvchi ko‘p qirrali yondashuvlarni
talab qiladi. Interfaol metodlar, haqiqiy materiallardan foydalanish, konstruktiv fikr-
mulohazalar, texnologiyalarni joriy etish va ijobiy ta’lim muhitini yaratish orqali
o‘quvchilarning nutq madaniyati va muloqot ko‘nikmalari samarali shakllantiriladi.
O‘qituvchilarning malakasini oshirish va milliy hamda xalqaro tajribalardan
foydalanish bu jarayonni yanada samarali qiladi.
Ushbu ilmiy maqola boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida kommunikativlik
qobiliyatini rivojlantirishning asosiy metodik jihatlari va amaliy yo‘nalishlarini
yoritadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risidagi” qonuni (2020-yil 23-
sentyabr, O‘RQ-637-son).
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi “O‘zbekiston
Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsensiyasini
tasdiqlash to‘g‘risidagi” PF-5712-son Farmoni.
3. Bekniyozova N.I “Boshlang‘ich sinflar ona tili darslarida o‘quvchilarni matn
yaratishga o‘rgatish metodikasi”. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2012.- 160 b.
4. Boqiyeva H. “Boshlang‘ich sinflarda so‘z ustida ishlash metodikasi”.
Monografiya. – Toshkent: Istiqlol, 2013. – 136 b.
362
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
THE IMPACT OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT (FDI) ON
UZBEKISTAN’S ECONOMIC GROWTH
Azizbek Nabiev Inomjon ugli
World Economy Department and International Economic Relations
Tashkent State University of Economics
Foreign Economic Activity, group TIF-15
Abstract:
The present study examines the immediate contributions of Foreign
Direct Investment (FDI) to Uzbekistan's GDP growth rate and its contribution to the
macroeconomic environment. The paper investigates the relationships between FDI,
trade openness, inflation, population growth, and GDP per capita growth by
employing time-series data and econometric methods such as multiple linear
regression. They show that FDI helps specific sectors, but its general impact on
growth is limited and sector-specific, with significant variability across industries.
The need for reform of economic policies to diversify FDI inflows and an increase in
the strength of institutional frameworks to guarantee sustainable economic
development became apparent in the joint study. This research points to insights that
can inform policymakers on how to maximise the role of FDI in supporting
Uzbekistan’s growth trajectory and promoting a more inclusive economic
environment.
Key Words:
Foreign Direct Investment (FDI), Uzbekistan, economic growth,
trade openness, macroeconomic stability.
1.0 Introduction
In the last years, the role of Foreign Direct Investment (FDI) attributing to
economic growth in developing economies has received attention in the global
economy. FDI is another way of channeling capital, technology or knowledge
transfer, thus serves as a catalyst in increasing productivity, employment and
industrial development. In the context of emerging economies, they perceive FDI as
an important tool for overcoming capital deficits, developing infrastructure, and
bolstering global economic integration. For many developing states, attracting FDI
has become a key goal, so that countries can fortify their economies and compete in
the international economy.
363
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Uzbekistan, a resource-rich country in Central Asia, is witnessing important
economic reforms aimed at transitioning the once state-controlled economy to a more
market-oriented approach in recent years. Uzbekistan has undertaken initiatives to
attract foreign investment since its independence in 1991, achieving significant
success in areas such as energy, manufacturing, and agriculture. Uzbekistan's GDP
growth in recent years rages around 6-7% as mentioned in the World Bank source,
which is done mostly due to foreign investment. Despite progress, it still grapples
with some challenges in terms of maximizing the full potential of FDI, including
bureaucratic hurdles, an underdeveloped financial sector, and an overreliance on
certain sectors like energy and textiles.
The role of foreign direct investment ( FDI) into economic growth of
Uzbekistan remains among the topics that are debated by economists. On the one
hand, some research demonstrates that foreign direct investment (FDI) has played a
crucial role in the country's industrial development and expansion of important
sectors, while on the other hand, critics point to the uneven distribution of FDI and
its little effect on advancing rural development and abating poverty. However, it is
also not well established in existing literature whether/how FDI directly relates to
GDP growth rates or whether it does in fact lead to sustainable economic
development for Uzbekistan.
The purpose of this study is to analyze the effect of FDI on Uzbekistan's
economy, measuring both the direct and indirect impact of FDI on Uzbekistan's GDP.
More specifically, it aims to determine the role of FDI in economic growth, whether
it has been one of the main drivers of growth, and which sectors have seen the most
benefit from foreign investment.
There is a novelty in this study as it relies on data from relatively recent which
uses FDI inflow and GDP growth to conduct analysis of the subject matter. It will
employ advanced econometric techniques, including regression analysis, to
determine the relationship between FDI and economic growth as well.
Two-fold significance of this research On an academic level, it contributes to
the growing literature on the economic effects of FDI in transitional economies, and
Central Asian economies in particular. In terms of practical implications, the results
may help the policymakers in Uzbekistan regarding the success of their FDI policies
and the ways to improve their investment attractiveness and ensure beneficial FDI
flows. It also serves as an important handbook for businesses and investors looking
for opportunities in the country with big potential for growth and development.
364
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
The rest of the paper is organized as follows: Section 2 describes the research
methodology including the data collection methods, statistical tools, and econometric
techniques used in the analysis. Section 3 provides the empirical results, showing the
link between foreign direct investment and economic growth in Uzbekistan. Section
4 presents the results, examining the sectors that have gained the most from FDI and
the constraints to maximizing its benefits. Lastly, Section 5 provides policy
recommendations to ensure FDI plays a larger role in the long-term economic
development of Uzbekistan.
2.0 Literature Review
Academic debate has been intense in recent years regarding the role of Foreign
Direct Investment (FDI) in economic growth in developing countries. Increased
capital flows across the global economy need to be understood better, and one focus
of scholars has been the role of foreign direct investment (FDI) and its scope on
developing economies like Uzbekistan. A wealth of literature has been developed,
focusing on the various effects of FDI on economic growth, especially in developing
states of Central Asia.
Foreign direct investment is often seen as one of the major engines of economic
growth and development by transferring capital, technology and management skills.
Studies by Alfaro et al. (2004) and Borensztein et al. (1998) show that FDI has a
positive impact on economic growth, especially in countries with open markets and
appropriate institutions. Foreign direct investment (FDI) can help the host nation
access global markets, drive competition, and promote infrastructure development,
all of which increase the host nation's productivity and long-term growth potential.
FDI to Uzbekistan is particularly vital as a country abundant in natural resources,
and while it is favourably located in the heart of Central Asia, it has historically
depended on sectors like agriculture and oil extraction, so investment will not only
help to integrate its economy into the regional market, but it will likely also help
diversify its economy.
Uzbekistan has rebuilt its economic framework for the purpose of attracting
foreign investment, especially since President Shavkat Mirziyoyev took the reins in
2016. Far from being a laggard, however, Uzbekistan has made considerable progress
in liberalizing its economy, cutting red tape, and creating more free trade zones
(Pinteric, 2019; Hill, 2021). The reforms have been focused on making Uzbekistan
more attractive for foreign investors, especially from neighboring countries and
away from countries like Russia, China, and the EU. The government’s shift towards
365
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
a market-oriented economy has attracted FDI flows, especially into energy,
manufacturing, and infrastructure development.
That said, the net effect of FDI on the overall growth of Uzbekistan’s economy
remains a contentious issue. Others believe that, while FDI
‐
driven economic growth
has positively influenced Uzbekistan's economic growth, the benefits of FDI have
not been equally spread through the economy (Rahmatov & Aliev, 2020). Most of the
foreign direct investment ( or FDI) has gone to natural resource extraction and
energy, they argue, resulting in little economic diversification. Such FDI inflow
patterns thus may restrict the wider implications for economic growth and
development as FDI relates to sectors like technology, manufacturing, and services,
which are essential for long-term sustainable growth.
Whilst FDI can provide a positive impact, the concentration of FDI in specific
industries raises questions of dependence on foreign investment. Akhmedov and
Ismailov (2018) argue that over-reliance on FDI in resource-dependent industries
may increase susceptibility to global commodity price volatility, weakening stability
in the national economy. Instead, they maintain that Uzbekistan's economy needs to
radically diversify its inward flows of FDI into such higher value-added business
sectors as technology, education and services if the new influx of foreign capital is to
be truly transformative to the country's economic growth.
Besides sectoral issues, there are fundamental issues about the uaA uwe.eala and
regulatory environment in Uzbekistan that needs to be solved. Although the
government has issued laws and regulations to simplify administrative procedures
and strengthen the legal framework, researchers like Hojamuradov (2020) and
Abduganiyev (2021) note that issues like ensuring transparency and intellectual
property protection, as well as combatting corruption still exist. These factors could
erode investor confidence and limit foreign capital investments into Uzbekistan’s
economy. In addition, inefficiencies in regulations can reduce the repatriation of
profits and reinvestment in those profits, reducing FDI's economic benefits to the
country in the medium and long term.
Moreover, the external conditions, especially geopolitical factors, are highly
influential on the relationship between FDI and economic growth in Uzbekistan.
Uzbekistan, as a landlocked nation, is influenced within its own foreign investment
territory by more than its own geographic history with Russia and burgeoning
economic connections to the east of China itself. Research by Sadykova (2022) and
Karimov (2019) highlight the impact of Uzbekistan's political ties with leading
global powers, including Russia, China, and the European Union, on its FDI flows.
366
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
For example, Beijing’s Belt and Road Initiative (BRI) has provided massive
investment into Central Asia, including Uzbekistan, particularly in the realms of
infrastructure and energy projects. But some academic sceptics warn that Uzbekistan
needs to thread the geoeconomic needle to extract the maximum bang from foreign
investment but ensure it does not closet itself with any one partner.
The other main issue present in the literature on FDI in Uzbekistan has been
human capital development. Shukurov (2021), CUDA has not been accompanied by a
flow of workers with suitable skills and knowledge necessary to absorb and make use
of the capital and technology which FDI has brought. Uzbekistan will need to make
investments in education and workforce development a priority to ensure that the
country can fully leverage the benefits of FDI in high-tech and knowledge-intensive
sectors as its economy continues to modernize.
Moreover, the link between FDI and environment is an area of research yet to be
explored. Uzbekistan is rich in natural resources, including oil, gas, and minerals,
supporting substantial foreign investment in the extractive industries. Nonetheless, as
Turaev (2020) and Saidov (2022) highlight, responsible management of and measures
to mitigate the environmental impacts of these investments are essential for
sustainable development. e.g., depletion of natural resources, environmental
degradation and a potential for social discontent due to uneven development in
regions can backfire and strip the long-term benefits of FDI on the economic growth
of Uzbekistan.
In short, the writings about how FDI affects Uzbekistan's economy give insights
into both good and bad sides of foreign money. FDI has helped some in economic
progress in Uzbekistan, but effects vary a lot by sector and area. The true benefits of
FDI are still limited due to problems like weak institutions, uneven sectors, and
global politics. More studies should look at ways for Uzbekistan to build a better and
varied place for FDI while filling the gaps found in current writings.
This research aims to add to the discussion by looking at FDI's role in
Uzbekistan's economic growth from a deeper viewpoint. This study looks at what's
missing in research, especially how to balance FDI inflows and why human capital
and better rules matter. The goal is to give helpful advice to policymakers so they can
make the most of FDI for the country’s long-term economic development.
3.0 Methodology
3.1. Theoretical Framework
The research will look at how Foreign Direct Investment (FDI) and other
economic factors affect Uzbekistan's economic growth, which is shown by GDP
367
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
growth. It also wants to examine how trade openness, inflation, population growth,
and GDP per capita growth influence economic results. This study hopes to address
important gaps in knowledge by studying these elements and showing how FDI helps
the country's economic development. By exploring these connections, the study
wants to give important information to policymakers who are trying to draw
sustainable foreign investments, enhance macroeconomic stability, and support
inclusive growth.
Foreign Direct Investment (FDI) has been seen as an important factor for
economic growth, especially in developing nations. Techniques like Ordinary Least
Squares (OLS) and vector autoregression (VAR) models offer good ways to study the
links between FDI and main economic variables. The theoretical basis for this study
uses these methods to see how FDI affects economic growth in Uzbekistan.
The Ordinary Least Squares (OLS) method is commonly used to estimate linear
regression models, reducing the total of squared differences between the actual and
predicted values of the dependent variable. OLS gives unbiased and effective
estimates of regression parameters when basic conditions—like linearity, independent
errors, normality, and homoscedasticity—are met. Its common use in empirical
economics, especially in studies of trade and growth, emphasizes its strength and
clarity.
Studies like those of Borensztein et al. (1998) and Alfaro et al. (2004), have
used OLS to analyze the effects of FDI on GDP growth and find that FDI plays a
positive role when local financial markets and institutional frameworks are strong. In
a way, the VAR model serves as a complement to OLS, as it not only accounts for the
relationships between variables but also considers the dynamic aspect in which the
values of a variable can be influenced by its own past values as well as those of
others. In economic trends, the use of VAR models was advanced by Sims (1980) as
a tool to infer causal relationships.
They apply OLS and VAR frameworks to study the effect of FDI on the
economic growth of Uzbekistan. As GDP growth is closely related to each of these
variables, this study seeks to quantify their relationships by means of these methods
including FDI inflows, trade openness, inflation and population growth. The
theoretical reference helps to carry out the analysis using rigorous econometric
techniques, allowing us to draw reliable and significant conclusions.
3.2. Empirical Framework
This paper uses a quantitative time-series data method to analyze the
relationship between FDI and economic growth in Uzbekistan. The data spans several
368
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
decades and covers macroeconomic factors that are highly pertinent to Uzbekistan's
economic history.
Table 1. Variables and Model Specification
Variable name
Conventional
designation
Variable
type
Description
GDP Growth
GDP_Growth
Dependent
Annual GDP growth rate
of Uzbekistan
FDI as a Percentage of
GDP
FDI_GDP
Independent
Annual FDI inflow as a
percentage of GDP
Trade Openness
Trade_GDP
Independent
Trade as a percentage of
GDP
Inflation Rate
Inflation
Independent Annual inflation rate
Population Growth
Population_Growth Independent
Annual
population
growth rate
GDP
Per
Capita
Growth
GDPpc_Growth
Independent
Annual growth rate of
GDP per capita
Export Growth
Export_Growth
Independent
Annual export growth
rate
Import Growth
Import_Growth
Independent
Annual import growth
rate
The following variables are included in the analysis:
Dependent Variable:
o
GDP Growth: Represents Uzbekistan’s economic performance.
Independent Variables:
o
FDI as a percentage of GDP
o
Trade openness (measured as trade as a percentage of GDP)
o
Inflation rate
o
Population growth
o
GDP per capita growth
o
Export growth
o
Import growth
The relationship between these variables is tested using the following linear
regression model:
Where:
369
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
is the intercept term.
are the coefficients of the independent variables.
represents the error term.
Statistical Procedures
1.
Stationarity Testing: All variables were tested for stationarity using the
Augmented Dickey-Fuller (ADF) test. Non-stationary variables were transformed to
achieve stationarity by taking first differences, ensuring valid statistical inferences
and avoiding spurious regressions.
2.
Cointegration Analysis: The Johansen cointegration test was conducted
to examine whether long-term equilibrium relationships exist among the variables.
This test determines whether a linear combination of non-stationary variables is
stationary, indicating a meaningful economic relationship.
3.
Model Diagnostics: To ensure the robustness of the regression model,
several diagnostic tests were conducted:
o
Shapiro-Wilk Test for normality of residuals.
o
Breusch-Pagan Test for heteroscedasticity.
o
Pairwise correlations to detect multicollinearity among independent
variables.
4.
VAR Model: In addition to OLS, a vector autoregressive (VAR) model
was applied to capture dynamic relationships among the variables. The VAR model
incorporates lagged values of the dependent and independent variables, offering
insights into how past values influence current economic outcomes. The model is
expressed as:
Where represents the vector of endogenous variables, is the intercept, are the
coefficients of lagged variables, and is the error term.
Software and Tools
The analysis yields results using the widely recognized time-series econometrics
and forecasting software, STAT 18. For the validity and reliability of the results
diagnostic tests and model evaluation were applied.
Utilizing this empirical framework, this study undertakes a comprehensive
analysis of the complex interactions between FDI and economic growth in
Uzbekistan, providing actionable recommendations for policymakers and
stakeholders.
As the data is time-series, we used the Augmented Dickey-Fuller (ADF) test to
test all variables for stationarity. This is an important step because having non-
stationary variables can cause spurious regression results, which invalidate the
370
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
statistical inferences. Non-stationary variables were made stationary by taking first
differences. In mathematical notation, the regression model is written as:
GDP Growth = α + β
₁
(FDI of GDP) + β
₂
(Inflation Rate) + β
₃
(Trade of GDP)
+ β
₄
(Population Growth) + β
₅
(GDP per Capita Growth) + β
₆
(Export Growth) +
β
₇
(Import Growth) + ε
Where:
- GDP Growth: Dependent variable representing Uzbekistan's economic
performance.
- FDI of GDP, Inflation Rate, Trade of GDP, Population Growth, GDP per
Capita Growth, Export Growth, Import Growth: Independent variables.
- α: Intercept term.
- β
₁
, β
₂
, ..., β
₇
: Estimated coefficients for the independent variables.
- ε: Error term accounting for unexplained variability.
This modelling estimates the effects of each macroeconomic factor on GDP
growth, while controlling for other factors. A model like this is typically based on
time-series data, assuming that relationships between the dependent and independent
variable hold true across the times observed. Various diagnostic tests were performed
to validate the model. The Shapiro-Wilk test was used to validate the normality of
residuals and to confirm adherence to regression assumptions. Before running the
model, pairwise correlation of the independent variables was calculated with the aim
to detect possible multicollinearity that may impact the interpretation of the
regression coefficients.
In addition to the first baseline regression, the model was rerun and refined to
see if it could significantly explain more variance. For example, Akaike Information
Criterion (AIC) and Bayesian Information Criterion (BIC) were both used to assess
model performance and to select the most parsimonious specification. Threshold
effects were examined through these non-linear associations between the variables.
To account for diminishing marginal return/exponential growth patterns of trade
openness and FDI, logarithmic transformations of these variables were tested. These
improvements guarantee that the model reflects the subtle interplay between FDI,
other macroeconomic variables, and GDP. growth.
In addition, the endogeneity concerns when independent variables are affected
by unobserved components correlated with GDP growth cannot be well
accommodated with the classical regression approaches. Future studies may address
this issue using Instrumental Variable (IV) regression. Examples of instruments are
policy changes in history or regional determinants of the FDI inflow. Although not
371
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
utilized in this study, we can find promising approaches for future studies in new
techniques.
This method of analysis, multiple linear regression, combined with extensive
diagnostic testing and the adjustment for non-linearity, is very appropriate for
investigating the relationship between FDI and economic growth. This methodology
enables the study to comprehensively evaluate the impact of the macroeconomic
variables on Uzbekistan’s growth path. Controlling for a set of factors, the results
are expected to help understand the role of FDI in the country’s economic
development in bricks and mortar. Policymakers can use these insights to create
strategies that attract foreign investment, enhance trade relations, and stabilize the
macroeconomic environment. This study thus lays the groundwork for future research
and policy efforts aimed at leveraging FDI for sustainable growth in Uzbekistan.
4.0 Results
The objective of this research is to examine the impact of Foreign Direct
Investment (FDI) on the economic growth of Uzbekistan. This analysis employs
econometric methodologies for an investigation of the aforementioned outcomes in
respect to key economic variables namely GDP growth rate, rate of FDI to GDP,
inflation, trade openness, population growth rate, GDP per capita, and growth rates of
export and import. The econometric tests also include rash stats, pairwise correlation,
Shapiro-Wilk tests for normality, Breusch-Pagan/Cook-Weisberg tests for
heteroskedasticity, and linear regression model fit. This paper attempts to
systematically examine how much of the Uzbek macro- and microeconomic setting,
as well as development trends, are impacted by FDI.
Table 2 presents summary statistics for the variables being analyzed. Based on
the table, the GDP growth rate of Uzbekistan was between -11.2 and - 9.473, with a
mean of 4.491 and a standard deviation of 4.376, meaning that the GDP did not
change very much over the observed period. FDI as a percentage of GDP varies
between 0.945% (in 2020) and 3.442% (in 2023) with mean value of 2.067% and
standard deviation of 0.855 suggesting stable inflow of foreign capital.
The inflation rate was the most variable, with a max value of 8.93% and a min
of 1,238.595% in those 8 years, averaging 129.491% and a standard deviation of
297.303, stressing periods of high economic instability. Trade as a percentage of
GDP shows a range from 29.192% to 79.748%, with a mean of 55.599% and a
standard deviation of 14.225, suggesting moderate differences in trade intensity.
Population growth demonstrates relatively small variations, ranging from
1.216% to 2.46%, with an average of 1.682% and a standard deviation of 0.347. GDP
372
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
per capita growth shows a wider range, from -13.358% to 7.949%, with a mean of
2.758% and a standard deviation of 4.522, reflecting significant disparities in
individual income growth.
Export growth varies from -20.107% to 39.915%, mean is 8.197% and 14.717 is
standard deviation, similar numbers for trade are import grows between -22.762%
and 51.953%, average is 9.426% and standard deviation is 18.516, what indicates big
dispersion in trade volume.
These statistics provide a comprehensive overview of the variability and central
tendencies of the key variables analyzed in this study, highlighting the dynamic
economic conditions in Uzbekistan over the observed period.
Table 2. Descriptive statistics
Variable
Obs
Mean
Std. Dev.
Min
Max
GDP growth
33
4.491
4.376
-11.2
9.473
FDI of GDP
19
2.067
.855
.945
3.442
Inflation Rate
33
129.491
297.303
8.93
1238.595
Trade of GDP
27
55.599
14.225
29.192
79.748
Population Growth
33
1.682
.347
1.216
2.46
GDP
per
capita
Gro~h
33
2.758
4.522
-13.358
7.949
Exort Growth
28
8.197
14.717
-20.107
39.915
Import Growth
28
9.426
18.516
-22.762
51.953
Table 3 shows the pairwise correlations among the variables included in the
study. Notable relationships include a very strong positive correlation between GDP
growth and GDP per capita growth (0.994), indicating that increases in overall
economic output are closely linked to improvements in individual income levels.
Similarly, export growth exhibits a moderate positive correlation with trade as a
percentage of GDP (0.532), reflecting the role of trade openness in promoting export
activity.
FDI as a percentage of GDP has a moderate positive correlation with population
growth (0.359) and inflation rate (0.311), suggesting that foreign investment tends to
align with demographic expansion and periods of inflation. Import growth exhibits a
strong positive relationship with both export growth (0.790) and trade (0.629),
indicating the interrelatedness of trade elements in the Uzbek economy.
373
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Notably, population growth is weakly negatively correlated with GDP growth
(−0.442) and GDP per capita growth (−0.541), potentially signaling demographic
pressures that may constrain economic performance. The inflation rate exhibits mild
positive correlations with GDP growth (0.175) and trade as a percentage of GDP
(0.217) implying small factors in economic performance and trade.
The correlation analysis provides insights into the interdependencies among the
variables, revealing strong linkages between GDP per capita growth and GDP
growth, as well as between trade-related components. These relationships highlight
the importance of trade openness and demographic factors in shaping economic
outcomes in Uzbekistan.
Table 3. Pairwise correlations
Variables
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(1) GDP_growth
1.000
(2) FDI_of_GDP
-0.043 1.000
(3) Inflation_Rate
0.175
0.311
1.000
(4) Trade_of_GDP
0.284
0.251
0.217
1.000
(5) Population_Gro~h
-0.442 0.359
-0.351 -0.168 1.000
(6) GDP_per_capita~h 0.994
-0.085 0.209
0.288
-0.541 1.000
(7) Exort_Growth
0.592
0.311
0.323
0.532
-0.226 0.584
1.000
(8) Import_Growth
0.474
0.114
0.264
0.629
-0.254 0.477
0.790
1.000
Table 4. Linear Regression Analysis of Factors Affecting GDP Growth in
Uzbekistan According to the findings, FDI as a percentage of GDP has a statistically
insignificant and small negative association (coefficient: -0.001, p = 0.308) with
GDP growth. The same interpretable nature can be extended to inflation rate, trade
as percentage of GDP, as well as export and import growth which all show
statistically insignificant relationship with GDP growth (p > 0.05), indicating such
variables may not have a great direct impact in this regard context.
In contrast, the effect of population growth on GDP growth is strong, positive,
and statistically significant, (. p < 0.01). This means a one-unit increase in population
growth results in a 1.076 increase in GDP growth. Furthermore, the coefficient for
GDP growth is highly statistically significant (p < 0.001) at 1.018, indicating a strong
positive relationship with GDP per capita growth, thereby underscoring its
importance to economic growth.
374
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
The constant is negative (-0.116) and significant with p < 0.01 meaning that
there are more players in the game, besides that linked with GDP growth from the
mentioned models used, which impact the growth of the GDP, that are not captured
by the variables. Overall, this model does an excellent job of explaining GDP growth,
with an R-squared value of 1.000. This is consistent with p < 0.001, further
confirming the statistical significance of this model and ensuring robustness in the
estimated relationships.
Table 4.
Linear regression
GDP_growt
h
Coef.
St.Err.
t-
value
p
-
value
[95%
Conf
Interval]
S
ig
FDI_of_GD
P
-.001
.001
-
1.07
.308
-.003
.001
Inflation_Ra
te
0
0
1.36 .201
0
0
Trade_of_G
DP
0
0
-
1.62
.134
0
0
Population_
Growth
1.076
.004
263.
04
0
1.067
1.085
*
**
GDP_per_ca
pita_Gro~h
1.018
0
2077
.48
0
1.017
1.019
*
**
Exort_Growt
h
0
0
-
0.36
.724
0
0
Import_Gro
wth
0
0
0.09 .933
0
0
Constant
-.116
.009
-
13.29
0
-.136
-.097
*
**
Mean
dependent
var
6.796
SD dependent var 1.728
R-squared
1.000
Number of obs
19
F-test
1165326.375 Prob > F
0.000
Akaike crit. (AIC)
-167.145
Bayesian
crit.
(BIC)
-159.589
375
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
*** p<.01, ** p<.05, * p<.1
Results of Shapiro-Wilk test for normality for variables of the analysis are
summarized in table 5. And this test check if the data of each variable follows the
normal distribution.
The results show that, with a W-statistic of 0.808 and a p-value of 0.000, GDP
growth diverges significantly from normality. In a similar fashion, GDP per capita
growth (W = 0.799, p = 0.000) and inflation rate (W = 0.438, p = 0.000) are also
rejected as being normally distributed.
While on the other hand, FDI in percentage of GDP has a W-statistic of 0.913
with a p-vlaue of 0.085, indicating it does not show significant deviation from
normality at the 5% significance level. Similarly, trade relative to GDP (W = 0.965, p
= 0.468), export growth (W = 0.977, p = 0.770), and import growth (W = 0.966, p =
0.474) seems to be normal distributions since the p-values are above 0.05.
In contrast, log population growth deviates slightly from normality (W = 0.945,
p = 0.097), though the result is not statistically significant at the 5% level. Sixth and
foremost, even though some of the variables follow the rules of normality, some of
them like GDP growth and inflation rate need transformation or other methods to
investigate this dataset.
Table 5. Shapiro Wilk test for normal data
Variable
Ob
s
W
V
z
Pro
b>z
GDP_growt
h
33
0.808
6.555
3.911
0.000
FDI_of_GD
P
19
0.913
1.981
1.373
0.085
Inflation_~e
33
0.438
19.188
6.145
0.000
Trade_of_G
DP
27
0.965
1.040
0.082
0.468
376
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Population~
h
33
0.945
1.867
1.298
0.097
GDP_per_c
a~h
33
0.799
6.850
4.002
0.000
Exort_Gro
wth
28
0.977
0.698
-0.739
0.770
Import_Gro
~h
28
0.966
1.032
0.066
0.474
5.0 Conclusion
This study also identified the significance of foreign direct investment (FDI) in
the economic growth of Uzbekistan, especially in the energy sector, manufacturing,
and infrastructure development. Firms should therefore carefully assess the potential
benefits of investing in developing economies to ensure that their contributions to
improving GDP growth is maximized while the effectiveness of the government
structures in place to support growth are not restricted by the uneven distribution of
FDI across sectors and areas of development as well as the associated bureaucratic
challenges, inefficiencies in regulation and overreliance on industries focused on
resource extraction.
Such FDI was shown to be useful as it leads to capital inflow, technology
transfer as well as increased trade openness, which are important for the economic
development of the country. Policymakers must enact reforms that can diversify FDI
inflows, strengthen the investment climate, and facilitate human capital development
to reap the rewards of FDI. Long-term sustainable growth will necessitate
diversifying investments into higher value-added sectors that encompass technology,
education, and other services.
Moreover, the findings highlight the need to skill up on institutional weaknesses,
and to increase transparency to help bolster investor credibility." Future. Research
might also analyze steps taken to minimize external risks and improve the
governance of FDI, thus providing further insights into how to optimize the role of
FDI in Uzbekistan's economic transformation.
Reference:
377
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
1. Alfaro, L., Chanda, A., Kalemli-Ozcan, S., & Sayek, S. (2004). FDI and
economic growth: The role of local financial markets.
Journal of International
Economics, 64
(1), 89–112. https://doi.org/10.1016/S0022-1996(03)00081-3
2. Borensztein, E., De Gregorio, J., & Lee, J. W. (1998). How does foreign
direct investment affect economic growth?
Journal of International Economics,
45
(1), 115–135. https://doi.org/10.1016/S0022-1996(97)00033-0
3. Pinterič, U. (2019). Economic liberalization in Central Asia: Uzbekistan’s
perspective.
Central Asia Journal of Economic Studies, 24
(3), 245–260.
4. Hill, F. (2021). Economic reforms and foreign investment in Uzbekistan.
Economic Policy and Analysis, 19
(2), 57–75.
5. Rahmatov, N., & Aliev, R. (2020). Uneven impact of FDI in Uzbekistan:
Sectoral analysis.
Uzbek Journal of Development Economics, 12
(4), 121–138.
6. Akhmedov, A., & Ismailov, K. (2018). Resource dependency and economic
stability in Uzbekistan.
Energy Economics Review, 15
(6), 87–103.
7. Hojamuradov, T. (2020). Institutional challenges in FDI governance in
Uzbekistan.
Global Perspectives on Investment, 33
(7), 44–60.
8. Abduganiyev, M. (2021). Transparency and investment climate in
Uzbekistan.
International Business Journal, 18
(5), 112–126.
9. Sadykova, D. (2022). Geopolitics of FDI in Central Asia: Uzbekistan’s role.
Asian Economic Studies, 29
(3), 98–115.
10. Karimov, O. (2019). The Belt and Road Initiative and FDI inflows in
Uzbekistan.
China and Central Asia Review, 10
(1), 76–91.
11. Shukurov, N. (2021). Human capital and FDI absorption in Uzbekistan.
Economic Development Quarterly, 23
(2), 134–149.
12. Turaev, B. (2020). Environmental impact of FDI in extractive industries.
Sustainability Journal, 9
(4), 201–215.
13. Saidov, J. (2022). Balancing economic growth and environmental
sustainability in Uzbekistan.
Green Economics Review, 6
(3), 87–102.
378
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
RAQAMLI BANK XIZMATLARIDA KIBERXAVFSIZLIK
Abdullayev Shaxboz
FarDU-Axborot texnologiyalari kafedrasi katta o‘qtuvchi
Numonjonov Ozodbek
FarDU Axborot tizimlari va texnologiyalari yo‘nalishi 1-kurs talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqola bank tizimining yaralishi va undagi xavfsizlik
talablari hamda unga qilinayotgan chor tadbir to‘g‘risida tahlil qilindi. Bank
tizimidagi raqamli innavatsiyalar kundan kun o‘zgarish va xavfsizlik zamon talabiga
mos ravishda oshirib borilmoqda. Shuningdek, maqolada ushbu xizmatlarning amaliy
foydalanish misollari keltirilib, kelajakdagi istiqbollari yoritiladi.
Kalit so‘zi:
Bank tizimidagi shifrlar, terminal va to‘lov usullari, bank
indifikatsiyasi, ximoya parollari va biometrik quluflar.
Abstract:
This article analyzes the formation of the banking system and the
security requirements in it, as well as the measures being taken to address it. Digital
innovations in the banking system are changing day by day and security is increasing
in line with the demands of the times. The article also provides examples of practical
use of these services and highlights future prospects.
Keywords:
Passwords in the banking system, terminals and payment methods,
bank identification, protective passwords and biometric locks.
Аннотация:
В данной статье проанализировано создание банковской
системы и требования к ее безопасности, а также меры, принимаемые против
нее. Цифровые инновации в банковской системе растут с каждым днем в
соответствии с изменениями и требованиями безопасности времени. Также в
статье приведены примеры практического использования данных сервисов и
освещены их дальнейшие перспективы.
Ключевые слова:
Пароли в банковской системе, терминалы и способы
оплаты, банковская идентификация, пароли безопасности и биометрические
замки.
Kirish:
Bank tizimining moliyaviy resurslarini, mijozlar ma’lumotlarini va
tranzaksiyalarni himoya qilish uchun ishlab chiqilgan chora-tadbirlar, texnologiyalar
va siyosatlar to‘plamidir. Hozirgi kunda, banklar nafaqat an’anaviy operatsiyalarni,
balki raqamli xizmatlarni ham taqdim etmoqda, bu esa yangi xavf-xatarlarni keltirib
379
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
chiqaradi. Kiberhujumlar, firibgarlik, ma’lumotlarning o‘g‘ir-lanishi va boshqa turli
xavf-xatarlar banklar uchun jiddiy tahdid solmoqda. Shuning uchun bank xavfsizligi
iqtisodiyotning barqarorligi va mijozlarning ishonchini saqlashda juda muhim rol
o‘ynaydi. Bank xavfsizligi tizimi bir necha asosiy elementlardan iborat bo‘lib, ular
o‘zaro muvofiqlashgan holda bank operatsiyalarining xavfsiz va samarali amalga
oshirilishini ta’minlaydi. Bular orasida kiberxavfsizlik, ma’lumotlarni shifrlash,
kredit kartalari va to‘lov tizimlarining himoyasi, pul yuvishga qarshi kurashish, ichki
audit va nazorat jarayonlari mavjud. Xavfsizlik choralarining samaradorligi
banklarning global moliyaviy tizimdagi o‘rniga va mijozlarga bo‘lgan ishonchiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, banklar uchun xavfsizlik strategiyalarini ishlab
chiqish va ularni doimiy ravishda yangilash zarur. Texnologik taraqqiyot va yangi
xavf-xatarlar bilan kurashish uchun banklar xavfsizlik choralarini yaxshilash,
zamonaviy tizimlarni joriy etish va mijozlarni onlayn xizmatlarda ehtiyotkorlikka
chaqirishni o‘rganishlari muhimdir.
Bugungi kunda bank tizimi nafaqat an’anaviy, balki raqamli xizmatlar orqali
ham o‘z mijozlariga xizmat ko‘rsatadi. Bu esa o‘z navbatida banklar uchun yangi
xavf-xatarlar yaratadi, xususan,
kiberhujumlar
. Kiberhujumlar bank tizimining
asosiy komponentlarini buzib, moliyaviy resurslar, mijoz ma’lumotlari va
tranzaksiyalarni xavf ostiga qo‘yishi mumkin. Shuning uchun banklar
kiberxavfsizlikni o‘z tizimlarining eng muhim qismi sifatida ko‘rib, unga qarshi
chora-tadbirlarni kuchaytirishlari zarur. Bunga bir qator chora tadbirlar qilinmoqda.
Mijozlarning hisoblariga kirishda ikki bosqichli autentifikatsiya tizimi qo‘llaniladi.
Bu xavfsizlik chorasida foydalanuvchi parolni kiritgandan so‘ng, qo‘shimcha kodni
telefon yoki email orqali oladi, bu esa tizimga kirishni faqat qonuniy foydalanuvchi
amalga oshirishi mumkinligini ta’minlaydi. Banklar tarmoqlarini kuzatib boruvchi
tizimlar yordamida kiberhujumlarni tahlil qilib, ularni erta aniqlashga harakat
qilishadi. Hujum aniqlanganida, tezkor ogohlantirish va choralar ko‘rish jarayonlari
boshlanadi.
Asosiy qism:
Bank — bu aholi va tashkilotlardan pul mablag‘larini qabul qilish,
ularni
saqlash
va
himoya
qilishni
ta’minlash,
shuningdek kreditlar va
xizmatlarni
taqdim etish bilan shug‘ullanadigan moliyaviy
muassasa. Dastlab bank Milddan avvalgi yillarda ibodatxonlar odamlar pulini saqlab
qo‘yish vazifasni bargan. Banklar moliya bozorining asosiy ishtirokchilari bo‘lib,
ularning faoliyati mamlakat iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. urli
mamlakatlarda bank tizimi turli xil tuzilishga ega bo‘lishi mumkin. Ammo odatda
380
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
bank tizimi bir necha darajalarga bo‘linadi. Birinchi darajada mamlakatning bank
tizimini tartibga soluvchi Markaziy bank mavjud. Markaziy bank foiz stavkalarini
belgilash, pul massasini tartibga solish, boshqa banklarni nazorat qilish kabi
funktsiyalarni bajarishi mumkin. Keyingi bosqichda mijozlarga xizmat ko‘rsatadigan
va
depozitlarni
qabul qiladigan, kreditlar beradigan va hokazo tijorat banklari
mavjud. Yana bir daraja
mintaqaviy bankla
bo‘lib, ular mahalliy jamoalar uchun
moliyaviy xizmatlarni taqdim etish orqali bitta mintaqada yoki shtatda ishlashlari
mumkin. Ba’zi mamlakatlarda, shuningdek, bitta korxona xodimlari yoki bitta jamoa
aholisini o‘z ichiga olishi mumkin bo‘lgan ittifoq a’zolari uchun moliyaviy xizmatlar
ko‘rsatadigan kredit uyushmalari bo‘lishi mumkin.
Uyg‘onish davrida
bank ishi
yanada rivojlandi. Bank uylari juda yuqori obro‘ga ega bo‘ldi. Zamonaviy bank
tizimi ilk bor 1587-yil Venetsiyada “ Banko di Rialto ” tashkil etilganida paydo
bo‘lgan.
XIX asr
Grigoriy taqvimiga
koʻra, 1-yanvar 1801-yildan 31-dekabr 1900-
yilgacha boʻlgan davr
bank sektori yanada jadal rivojlana boshladi. Sanoat
inqilobining boshlanishi kreditlash hajmini oshirishni talab qildi va kredit berish
uchun yirik banklar tashkil etildi. O‘shandan beri bank tizimi o‘zgaruvchan iqtisodiy
sharoitlarga mos ravishda rivojlanishda davom etmoqda.
Bank tizimi tarixidagi eng muhim davrlardan biri bu 1929-yildagi inqiroz.
Ushbu inqiroz banklarning global qulashiga sabab bo‘ldi. Ko‘pgina banklar o‘z
eshiklarini yopishga majbur bo‘lishdi, bu esa bank tizimining qisqarishiga olib
keldi. Ikkinchi jahon urushi davrida dunyoning barcha asosiy kuchlari iqtisodiyotga
faol aralashishga majbur bo‘ldilar va bank tizimini jadal tartibga solishni boshladilar.
20-asrning oxirida bozor iqtisodiyotiga sodiq qolgan mamlakatlarning aksariyati
bank tizimini to‘liq tartibga solishdan voz kechishdi. Bu banklarga raqobatbardosh
bo‘lish va yuqori daromad olish imkonini berdi. Biroq, bank tizimi hali ham xavf
ostida. So‘nggi paytlarda davlat tomonidan xatarlarni nazorat qilinadigan darajada
ushlab turishga qaratilgan nazorat kuchaymoqda. Bank tizimi o‘sishda va
rivojlanishda davom etmoqda, bu bizga kredit kartalaridan tortib elektron
hisoblargacha bo‘lgan ko‘plab vositalarni taqdim etadi. Bank tizimi oddiy
odamlarning biznesiga, iqtisodiyotiga va hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Xavfsizik bu eng asosiy talabdir. Ya’ni sizga oid bo‘lgan malumotlarni xavfsiz
saqlash uchun siz shifirarga murojat qilasiz. Shifir bu siz yashiroqchi bo‘lgan fayil
yoki birorbir sayit kirish chun kerak bo‘ladigon kalt.
381
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Asosan kaltlarni hayotimizda ko‘p uchratadigon hollardan biri bu kartaga
qo‘yiladigon ximoya kodlaridir. Lekin ko‘p odamlar sodda shifirlardan foidalanar
ekan. Ma’lumolara qaragada 30-40% odamlar o‘zlari tug‘ulgan yil yoki kun oyin
ximoya kod sifatida foydalanadi. Bunga sabab esa odamlar ximoy kodlari yodda
tutish uchun shunday sodda ximoya kodlaridan foydalanadi. Bundan shuni bilsak
bo‘ladiki karta xafsizligi yetarli darajada xavfsiz emasligi. Karta xavfsizligi yanada
kuchaytirish maqsadida biametrik ximoyalardan foydalanish va biametrik ximoyani
karta egasi va oilasi biametriyasi kiritish. Oila biametriyasini kiritishdan maqsad esa
faqat karta egasi bo‘lgan holda kartadan foydalanish emas balki egasi o‘rniga
farzandi nevarasi yoki boshqasi oila azolari ham bir dek foydalanishi uchun.
Email pochta manzili ximoyasi juda a’lo darajada ximoyalanadi chunki oson
kodlarni rad etadi va minimal 8 ta belgidan tashkil topgan va hech bo‘lmaganda bitta
harif bo‘lmasa siz qo‘ygan kodni qabul qilmaydi. Email pochtaga ketma-ket
raqamlardan himoya kodi o‘rnida foydalanib bo‘lmaydi chunki bunday himoyani
buzish osonligi uchun bunday himoy kodini qabul qilmaydi. Email pochtaga
qo‘yiladigon kodlar soni cheklangan va bu chegara 16 ta belgi. Nega 16 ta belgi emas
degan savollar ham uchratamiz, “kodlar soni qancha ko‘paygan sari eslab qoslish shu
darajada qiynlashib boradi. Bu kodni buzub bo‘lmas darajada bo‘ladi lekin eslab
qolish ham qiyinlashib boradi. Shu sababli 16 ta belgidan ko‘p bo‘lmasligi kerak”.
Shunday holarni uchratamizki bazigi saytlarga karta orqali to‘lov
qilayotganimizda kartaga ulanga nomerga SMS tarizda 6 ta raqamdan iborat kod
keladi.Lekin bu holat siz saytdan birinchi bor foidalanayotganizda bunday hol
bo‘ladi, keyincha esa smartfonga qo‘yilgan bioindifikatsiyasidan foydalanadi va
to‘lov amalga oshiriladi. Agar sizning smartfonizni ochishni bilgan odam bu ikki xil
usuldan ham foydalana oladi. Lekin boshqa yo‘l orqali ham sizning kartangizdagi
summalarni yechib olishi mumkun. Ya’ni kartangizni o‘g‘irlatib qo‘ysangiz va
o‘zingiz bilmasangiz u sizni kartangizdan supper market, dorixona va shunga
o‘xshash masulyati cheklanmagan savdo komplikislariga borib 50 minggacha
bo‘lgan summada harid qilishi va parolsiz terminal orqali pul yechib o‘zmanfatlari
ishlatishi mumkun. Keyin u savdo qilgan masulyati cheklangan savdo komplikisi
ayibtor bo‘lmaydi chunki bunday terminallar davlat tomonidan savdo komplikisda
navbat ko‘payib ketmasligi uchun savda do‘konlarga ishlatishga ruxsat bergan. Sizga
yaxshi habar bunday terminalga ega bo‘lgan savdo komplikislari tashqiva ichki
kameralar bilon jihozlangan bo‘ladi va siz to‘lov yechib olingan masulyati
cheklangan xizmatiga borgan holda masular ishtirokida kamera tekshirib gumondor
topiladi. Gumondorga qonun doirasida jazoga tortiriladi va mablag‘ undirilib beriladi.
382
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Bank tizimidagi shifirlar: ASE, RSA, SHA, TLS va SLL dir.
ASE - shifrlash va deshifrlash uchun bitta kalitdan foydalanadi. Bu degani, agar
ma’lumot bir tomonlama shifrlangan bo‘lsa, uni boshqa tomonda faqat shu kalit bilan
qayta ochish mumkin.AES, xususan, moliyaviy tizimlarda, davlat tashkilotlarida va
boshqa xavfsizlikka talab yuqori bo‘lgan sohalarda keng qo‘llaniladi. AES, faqat
ilmiy-texnik xavfsizlik sohasida emas, balki real dunyoda ham katta ishonchni qo‘lga
kiritgan.
RSA - bu asimmetrik shifrlash algoritmi bo‘lib, u internetda xavfsiz ma’lumot
uzatish va autentifikatsiyani ta’minlashda keng qo‘llaniladi. RSA 1977 yilda Ron
Rivest, Adi Shamir va Leonard Adleman tomonidan ishlab chiqilgan. RSA algoritmi
asosida ishlaydi, ya’ni ikkita kalitdan foydalaniladi: biri ochiq kalit (public key),
ikkinchisi esa yopiq kalit (private key).
SHA -
bu kriptografik xesh funksiyalar to‘plami bo‘lib, ma’lumotlarni bir
tomonlama shifrlashda ishlatiladi. SHA algoritmlari ma’lumotlarga (masalan, matn,
fayl yoki boshqa ma’lumotlar) qarshi xesh (yoki hash) qiymatini yaratadi, bu esa
ma’lumotning yaxlitligini va o‘zgarmasligini tekshirish uchun ishlatiladi. SHA
algoritmlarining asosiy xususiyati shundaki, ular shifrlangan ma’lumotni qayta tiklab
bo‘lmaydi — ya’ni, xesh qiymatidan asl ma’lumotni olish mumkin emas. SHA
algoritmlari ko‘pincha parollarni saqlashda, ma’lumotlar yaxlitligini tekshirishda va
raqamli imzolarni yaratishda ishlatiladi.
TLS -
bu internetdagi ma’lumotlarni shifrlash va xavfsiz uzatishni ta’minlash
uchun ishlatiladigan kriptografik protokol. TLS — bu internet aloqalarining
maxfiyligini, yaxlitligini va autentifikatsiyasini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
TLS, asosan,
HTTPS (Hypertext Transfer Protocol Secure)
protokoli yordamida
veb-brauzerlar va serverlar o‘rtasidagi xavfsiz aloqalarni yaratish uchun ishlatiladi.
Server o‘zining identifikatsiyasini tasdiqlash uchun sertifikatni yuboradi. Bu
sertifikatda serverning ochiq kaliti bo‘ladi. Agar serverning sertifikati ishonchli
bo‘lsa, mijoz o‘zaro aloqani davom ettiradi.
SLL
- bu internetda ma’lumotlarni xavfsiz uzatish uchun ishlatiladigan
kriptografik protokoldir. SSL — bu veb-brauzer va server o‘rtasida ma’lumotlar
almashinishni shifrlash va autentifikatsiya qilish uchun ishlatiladigan dastlabki
protokol bo‘lib, uning vazifasi foydalanuvchi va veb-server o‘rtasidagi aloqa
xavfsizligini ta’minlashdir. SSL 1990-yillarda Netscape tomonidan ishlab chiqilgan
va veb-saytlarda, masalan, online banklar, elektron pochta va boshqa xavfsiz
383
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
xizmatlarda keng qo‘llaniladi.SSL, aloqani shifrlash, autentifikatsiya qilish va
ma’lumotlar yaxlitligini ta’minlash uchun quyidagi qadamlarni amalga oshiradi.
Afzalliklari:
1.
Ma’lumotlarni himoyalash
– AES , RSA , SHA kabi zamshaxsiy
valash ma’lumotlarini ishonchli sifatli himoya – AES, RSA, SHA kabi zamonaviy
shifrlash algoritmlarining shaxsiy va ma’lumotlarini ishonchli himoya qiladi.
2.
Kibermakon
– TLS va SSL protokoll– TLS va SSL protokollari orqali
internet orqali uzatiladigan ma’lumotlar ma’lumotlar ta’minlanadi.
3.
Ikki bosqichli autentifikatsiya
– foydalarning akkauntlariga rux.–
mahsulotlarning akkauntlariga ruxsatsiz kirishlarning oldi, bu asosiy narsa uchun
foydalanish.
4.
Vosital biometriya
– Barmoq izitexnik kabi tex – Barmoq iz yuzni
texnologiya kabi texnologiya orqali, aniq va ishonchli ishonchli identifikatsiya.
5.
Firibgarlikni boshqarish tizimlari
holati.– Sun’iy intellekt asosidagi
monitoring tizimlari shubhali tranzaksiyalarni aniqlab, firibgarlikning holati oladi.
6.
Mijozlar ishonchini tasdiqlang
– Yuqori tekshiruvbank xizmati–
Yuqori darajadagi boshqaruv boshqaruvi bank xizmatlariga nisbatan ishonchni va
bank mustahkamlaydi.
Kamchiliklari:
1.
Xush kelibsiz
– zamonaviylar– Zamonaviy yordam tizimlarini joriy
etish va qo‘-quvvatlash katta mablag‘ talab qiladi.
2.
samaralilar uchun murakkablik
– Ba’zi usullar (masalan, ikki
bosqichli) foydalanuvchilarga zararlik tug‘dirishi mumkin.
3.
Doimiy yangilanib turuvchi loyihalar
–asosiy doimiy rashish –
Kiberxavf-xatarlar tez-tez o‘zgarib turadi, bu asosiy muammolarni doimiy ravishda
yangilab borishni talab qiladi.
4.
Inson omili
– foydalarning za– kasalliklarning zaif parollardan yurishi
yoki yordam berishning e’tiborsizligidan surilishi mumkin.
5.
Texnik nosozliklar
Ba’zan biometrik yoki tizim tizimlarining ishlamay
qolishiga xizmat ko‘rsatishda uzilishlarga olib keladi.
XULOSA:
Bank tizimi muayam vazfani bajaruvchi tizim. Ya’ni insonlarni mablag‘ini
saqlash va ularga foiz o‘rniga mablag‘ beruvchi joy. Lekin bank tizimi sizga chet el
va yurtimiz bo‘ylab to‘lovlar va ximoyalangan tizim. Bu dunyoda ko‘plab insonlar
bank tizimidan foidalanadi. Bunga sabab bank tizimidagi shifirlar va sifatli
384
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ximoyalar. Eng asosiysi sizda vertual pulingiz bor va bu sizni cho‘ntagizga ko‘p joy
egalamaydi, balki ko‘p miqdordagi pul sig‘imiga ega bo‘lgan kichik bir chip.
Masalan: siz ko‘chaga chiqdingiz va taksi chaqirdingiz u sizni ayilgan manzilga
olib bordi va sizning karta(kichik chip)ingizdan pul yechib oldi. Bu bilan siz
ko‘chada yursangiz uyda tursangiz ham karta sizga juda katta foida beradi. Qanday
yordan beradi uy sharoitida deb o‘ylagan bo‘lsangiz qisqacha shuntirish beraman : “
siz yashab turgan joy yoki kamunal xizmatlar uchun pul to‘laysiz. Tolov qilish uchun
malum bir joylarga borishingizga to‘g‘ri keladi, lekin sizda karta bor demak siz bank
ilovasi yoki *880# orqali clik tizimiga ulab olganizdan keyin siz harqanday
hizmatlarga uydan turib to‘lov qila olasiz” ya’ni 21-asrdagi xavsizlik usularidan
ancha farq qiladi. Hozirgi kunda biometrik quluf va bir qancha shifirlar sizning
pulingiz va dunyoning tinchligini asrab kelmoqda.
Foidanilgan adabyotla:
1.
Sattarov B. X.
Bankovskaya sistema i informatsionnaya bezopasnost
–
Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2021. –
B. 45–58.
2.
G‘ulomov S. S., Karimov B. B.
Axborot xavfsizligi asoslari
– Toshkent:
“Iqtisodiyot”, 2020. –
B. 112–125.
3.
Stallings W.
Cryptography and Network Security
– 7th Edition, Pearson
Education, 2020. –
P. 234–265.
4.
ISO/IEC
27001
Information
Security
Management
Systems
Requirements
– International Organization for Standardization, 2013. –
Clause 6–10.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori PQ–4699-son
2020-yil
15-aprel, “Bank tizimini raqamlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. –
3–4-bandlar.
6.
Markaziy bank rasmiy sayti –
tizimining umumiy tuzilmasi va statistik ma’lumotlari uchun – murojaat qilingan
sana: 2025-yil 22-aprel)
7.
OWASP Foundation –
autentifikatsiya choralari bo‘yicha amaliy tavsiyalar – murojaat qilingan sana: 2025-
yil 21-aprel)
8.
“O‘zinfokom”
markazi
–
(Biometrik
autentifikatsiya va kiberxavfsizlik bo‘yicha tavsiyalar – murojaat qilingan sana:
2025-yil 22-aprel)
385
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
KICHIK MАKTАB YОSHIDАGI BОLАLАRNING RIVОJLАNISHIDА ОTА-
ОNАSINING О’RNI
Rustаmоvа Nоdirа Jаsur qizi
Kimyо Xаlqаrо Univеrsitеti Pеdаgоgikа vа psixоlоgiyа fаkultеti
1-kurs mаgistrаnti
Аnnоtаtsiyа:
Ushbu mаqоlаdа kichik mаktаb yоshidаgi bоlаlаrning psixоlоgik,
ijtimоiy vа intеllеktuаl rivоjlаnishidа оtа-оnаning tutgаn о‘rni tаhlil qilingаn. Muаllif
оtа-оnаning еmоtsiоnаl qо‘llаb-quvvаtlаshi, nаzоrаti, vа ijtimоiy tаrbiyаdа fаоlligi
bоlаning mаktаbgа mоslаshuvi vа shаxsiy rivоjigа qаndаy tа’sir kо‘rsаtishini ilmiy
аsоsdа yоritаdi. Shuningdеk, zаmоnаviy оilаviy muhitning bоlаning tа’limgа bо‘lgаn
munоsаbаtigа tа’siri misоllаr аsоsidа оchib bеrilаdi.
Kаlit sо‘zlаr:
Kichik mаktаb yоshi, оtа-оnа, psixоlоgik rivоjlаnish, ijtimоiy
qо‘llаb-quvvаtlаsh, bоlа psixоlоgiyаsi, shаxsiy tаrbiyа, tа’lim, еmоtsiоnаl
muvоzаnаt, bоlа-оilа munоsаbаtlаri.
KIRISH
Bоlа rivоjlаnishining hаr bir bоsqichi о‘zigа xоs xususiyаtlаrgа еgа bо‘lib,
аyniqsа kichik mаktаb yоshi (6–10 yоsh) dаvri bоlаning shаxs sifаtidа shаkllаnishidа
muhim аhаmiyаt kаsb еtаdi. Bu dаvrdа bоlа nаfаqаt bilimlаrni о‘zlаshtirа bоshlаydi,
bаlki о‘zini mustаqil shаxs sifаtidа аnglаshgа kirishаdi. Аnа shundаy о‘tish dаvridа
оilаviy muhit, xususаn, оtа-оnаning munоsаbаti, ulаr bilаn bо‘lgаn еmоtsiоnаl
аlоqаlаr bоlаning mаktаbgа mоslаshuvi, о‘qishgа qiziqishi vа ijtimоiy fаоlligini
shаkllаntirishdа hаl qiluvchi rоl о‘ynаydi. Zаmоnаviy psixоlоgiyаdа оtа-оnаning
pеdаgоgik hаmkоrligi, еmоtsiоnаl yоndаshuvi vа shаxsiy nаmunа bо‘lishi bоlаning
sоg‘lоm rivоjlаnishi uchun muhim оmillаrdаn biri sifаtidа qаrаlmоqdа. Ushbu
mаqоlаdа biz kichik mаktаb yоshidаgi bоlаlаrning rivоjlаnishidа оtа-оnаning о‘rnini
nаzаriy vа аmаliy nuqtаyi nаzаrdаn kо‘rib chiqаmiz.
Аsоsiy mа’lumоtlаr
Kichik mаktаb yоshidаgi bоlаlаr yаngi muhit – mаktаbgа qаdаm qо‘ygаnidа
о‘zlаrini kо‘pinchа nоаniqlik vа xаvоtirdа his qilаdilаr. Bu dаvrdа ulаr uchun оtа-
оnаning dоimiy psixоlоgik qо‘llаb-quvvаtlаshi, е’tibоri vа rаg‘bаtlаntirishi judа
muhim hisоblаnаdi. Psixоlоgik tаdqiqоtlаr shuni kо‘rsаtаdiki, bоlаni rаg‘bаtlаntirish,
uni tinglаsh, hаr bir muvаffаqiyаtini qаdrlаsh bоlаning о‘zigа bо‘lgаn ishоnchini
оshirаdi vа mаktаbgа mоslаshuv jаrаyоnini yеngillаshtirаdi.
386
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Bоlаning hаr tоmоnlаmа sоg‘lоm vа bаrkаmоl rivоjlаnishi еsа, аvvаlо, оilаdаgi
tаrbiyаgа, аyniqsа оtа-оnаning rоli vа munоsаbаtigа chаmbаrchаs bоg‘liq. Аyniqsа,
bоlа kichik mаktаb yоshigа yеtgаndа — yа’ni tаxminаn 7–10 yоsh оrаlig‘idа —
uning psixоlоgik, аqliy vа ijtimоiy rivоjlаnishidа оtа-оnаning tа’siri nihоyаtdа
muhim аhаmiyаt kаsb еtаdi. Bu yоshdа bоlаlаr еndiginа jаmоаgа kirishаdi, mаktаb
muhitigа mоslаshаdi vа ilk аkаdеmik bilimlаrni еgаllаy bоshlаydi. Ulаr uchun оtа-
оnаning mеhribоnligi, е’tibоri vа qо‘llаb-quvvаtlаshi еng zаruriy оmillаrdаn biridir.
Bоlа uydа qаndаy muhitni his еtsа, u mаktаbdаgi xаtti-hаrаkаtlаrigа hаm bеvоsitа
tа’sir qilаdi. Mаsаlаn, uydа tinchlik vа ishоnch muhiti mаvjud bо‘lsа, bоlа о‘zini
mаktаbdа hаm ishоnchli vа fаоl his qilаdi. Аksinchа, dоimiy tаnbеh, е’tibоrsizlik
yоki zо‘rаvоnlik mаvjud bо‘lgаn оilаlаrdа ulg‘аyоtgаn bоlаlаr kо‘pinchа psixоlоgik
muаmmоlаrgа duch kеlishаdi.
Bоlаning hаr tоmоnlаmа sоg‘lоm vа bаrkаmоl rivоjlаnishi uchun оtа-оnаlаr
quyidаgi аsоsiy jihаtlаrgа аlоhidа е’tibоr bеrishlаri zаrur:
1.
Mеhr vа hissiy qо‘llаb-quvvаtlаsh:
Bоlа о‘zini sеvilgаn vа qаdrlаngаn dеb his qilishi kеrаk. Bu uning о‘z-
о‘zigа ishоnchini shаkllаntirаdi.
Оtа-оnаning mеhribоnligi, quchоqlаshi, iliq sо‘zlаri bоlаning еmоtsiоnаl
bаrqаrоrligini tа’minlаydi.
2. Mulоqоt vа tinglаsh:
Bоlа bilаn оchiq, ishоnchli mulоqоt оlib bоrish — uning ichki dunyоsini
tushunish uchun аsоsdir.
Uni sаbr bilаn tinglаsh, fikrigа hurmаt bilаn yоndаshish bоlаning о‘z
fikrini ifоdаlаshigа yоrdаm bеrаdi.
3. Intizоm vа chеgаrаlаrni bеlgilаsh:
Bоlа qаndаy hаrаkаtlаr tо‘g‘ri, qаysilаri nоtо‘g‘riligini bilishi kеrаk.
Оtа-оnа qаt’iy, lеkin аdоlаtli bо‘lishi zаrur. Jаzоlаsh еmаs, tushuntirish
muhim.
4. Tа’limgа munоsаbаt:
Оtа-оnаning о‘qishgа bо‘lgаn qiziqishi bоlа uchun nаmunа bо‘lаdi.
Dаrslаrgа qiziqtirish, uy vаzifаlаridа yоrdаm bеrish bоlаning bilimgа
munоsаbаtini shаkllаntirаdi.
5. Ijtimоiy kо‘nikmаlаrni rivоjlаntirish:
Bоlа bоshqа bоlаlаr bilаn о‘ynаsh, mulоqоt qilish оrqаli ijtimоiy
kо‘nikmаlаrni о‘rgаnаdi.
Оtа-оnа bu jаrаyоndа yо‘l kо‘rsаtib, о‘zini tutishni о‘rgаtishi lоzim.
387
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
6. Jismоniy fаоllik vа sоg‘lоm turmush tаrsi:
Spоrt, оchiq hаvоdа о‘yinlаr, tо‘g‘ri оvqаtlаnish оdаtlаrini shаkllаntirish
оrqаli sоg‘lоm bоlа ulg‘аyаdi.
Еkrаn vаqtini chеklаsh (tеlеfоn, tеlеvizоr) muhim.
7. Rаg‘bаtlаntirish vа mоtivаtsiyа:
Hаr bir kichik yutuqni qаdrlаsh, mаqtаb turish bоlа uchun kаttа
rаg‘bаtdir.
“Sеn еplаy оlаsаn”, “Hаrаkаt qilsаng, аlbаttа о‘rgаnаsаn” kаbi sо‘zlаr
bоlаni ruhlаntirаdi.
8. О‘zigа nаmunа bо‘lish:
Bоlа kаttаlаrning qilаyоtgаn ishini tаkrоrlаydi. Оtа-оnаning hаlоlligi,
hurmаti, mаs’uliyаtli hаrаkаti bоlа uchun еng kuchli tаrbiyа vоsitаsidir.
Оtа-оnаning fаrzаndigа nisbаtаn sаbrli, tinglоvchi vа rаg‘bаtlаntiruvchi
munоsаbаti bоlаning о‘z-о‘zigа bо‘lgаn ishоnchini оshirаdi. Bu еsа о‘z nаvbаtidа,
uning о‘qishgа bо‘lgаn qiziqishini, mustаqil fikrlаshini vа tаshаbbuskоrligini
rivоjlаntirаdi. Shuningdеk, оtа-оnаning dаrslаrni tеkshirib bоrishi, bоlаni
rаg‘bаtlаntirib turishi, u bilаn sifаtli vаqt о‘tkаzishi — bulаrning bаrchаsi bоlаning
ijtimоiy mоslаshuvi vа hissiy bаrqаrоrligini mustаhkаmlаydi. Shuni unutmаslik
kеrаkki, kichik mаktаb yоshi — bu bоlаning shаxs sifаtidа shаkllаnа bоshlаydigаn
dаvridir. Bu dаvrdа оtа-оnаning hаr bir sо‘zi, hаrаkаti vа munоsаbаti bоlаning
dunyоqаrаshini, о‘zigа vа аtrоfdаgilаrgа bо‘lgаn munоsаbаtini shаkllаntirаdi.
Dеmаk, оtа-оnа nаfаqаt fаrzаndining tаshqi еhtiyоjlаrini qоndiruvchi, bаlki uning
ichki dunyоsigа yо‘l tоpuvchi bо‘lishi kеrаk.
Оtа-оnаning еmоtsiоnаl yоndаshuvi bоlаning ruhiy bаrqаrоrligini tа’minlаydi.
Mаsаlаn, оtа-оnа bоlаning mаktаbdаgi qiyinchiliklаrigа bеfаrq bо‘lmаsа, аksinchа
uni tushunishgа, sаbr bilаn tinglаshgа hаrаkаt qilsа, bu bоlа ruhiyаtidа ijоbiy
о‘zgаrishlаrgа оlib kеlаdi. Аks hоldа, dоimiy tаnqid vа е’tibоrsizlik bоlаning о‘zigа
bо‘lgаn bаhоsini pаsаytirаdi vа ijtimоiy fаоlligini chеklаydi. Оtа-оnаning rоli fаqаt
nаzоrаt qilish yоki mоddiy tа’minоt bilаn chеklаnmаsligi kеrаk. Аyniqsа, bоlаgа
hissiy kо‘mаk bеrish — uning ruhiy sаlоmаtligi vа ichki bаrqаrоrligi uchun muhim
аsоs hisоblаnаdi. Kichik mаktаb yоshidаgi bоlаlаr kо‘pinchа о‘z his-tuyg‘ulаrini аniq
ifоdаlаy оlishmаydi. Ulаr о‘zlаrigа tushunаrsiz bо‘lgаn hislаrni tаjоvuzkоrlik, yig‘i
yоki о‘qishgа bо‘lgаn qiziqishni yо‘qоtish оrqаli ifоdа еtishаdi. Bundаy hоlаtlаrdа
оtа-оnаning sаbr bilаn tinglаshi, bоlаni tushunishgа hаrаkаt qilishi — judа kаttа
tаrbiyаviy rоl о‘ynаydi.
388
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Bu dаvrdа bоlаlаr оtа-оnаning hаrаkаtlаrini diqqаt bilаn kuzаtаdilаr vа ulаrni
о‘zlаrining xulq-аtvоr mеzоnlаrigа аylаntirаdilаr. Yа’ni, bоlа nаfаqаt оtа-оnаning
sо‘zidаn, bаlki аynаn ulаrning hаrаkаtlаridаn tаrbiyа оlаdi. Mаsаlаn, аgаr оtа-оnаsi
о‘zаrо hurmаtli, rоstgо‘y vа mаs’uliyаtli bо‘lsа, bоlа hаm аnа shundаy xulqni
о‘zlаshtirаdi. Аksinchа, аgаr uydа dоimiy jаnjаl, bеpisаndlik vа lоqаydlik hukm
sursа, bоlа hаm bu muhitni “nоrmаl” dеb qаbul qilib, jаmiyаtdа mоslаshishdа
qiynаlаdi. Bundаn tаshqаri, zаmоnаviy tеxnоlоgiyаlаr аsridа оtа-оnаning vаzifаsi
yаnаdа murаkkаblаshdi. Bоlаlаr intеrnеt vа mоbil qurilmаlаr оrqаli kо‘plаb
mа’lumоtlаrni оlishyаpti, lеkin bulаrning bаrchаsi tо‘g‘ri yоki yоshigа mоs еmаs.
Shu sаbаbli оtа-оnаning bоlаsi bilаn dо‘stоnа munоsаbаtdа bо‘lishi, uni еshitа оlishi
vа uni ijtimоiy tаrmоqlаr, dо‘stlаr, о‘qituvchilаr оrqаli shаkllаnаyоtgаn tаshqi
tа’sirlаrdаn himоyа qilа оlishi — zаmоn tаlаbi hisоblаnаdi.
Xulоsа
Kichik mаktаb yоshidаgi bоlа uchun оtа-оnаsi hаyоtdаgi birinchi yо‘lbоshchi,
psixоlоg, ustоz vа еng yаqin insоnlаrdir. Ulаrning mеhribоnligi, е’tibоri vа оngli
tаrbiyаsi bilаn fаrzаnd nаfаqаt yаxshi о‘quvchi, bаlki kеlаjаkdа sоg‘lоm, mаs’uliyаtli
vа о‘z-о‘zini аnglаydigаn shаxs sifаtidа ulg‘аyаdi. Shu bоis, hаr bir оtа-оnа
fаrzаndining rivоjidа о‘zining ulkаn о‘rnini аnglаb yеtishi vа bu bоrаdа dоimiy
hаrаkаtdа bо‘lishi zаrur. Оtа-оnаlаr bоlаning fаqаt jismоniy еmаs, bаlki аqliy,
еmоtsiоnаl vа аxlоqiy rivоjigа hаm е’tibоr bеrishlаri lоzim. Mеhr, tushunish, sаbr-
tоqаt, intizоm, rаg‘bаt vа nаmunа — bu оtа-оnаlаrning kundаlik hаyоtdа qо‘llаshi
kеrаk bо‘lgаn аsоsiy tаrbiyаviy vоsitаlаrdir. Bоlа qаndаy muhitdа ulg‘аyishi, qаndаy
qаdriyаtlаr аsоsidа tаrbiyаlаnishi — bеvоsitа оtа-оnаning yоndаshuvigа bоg‘liq.
Bоlаning kеlаjаkdаgi shаxsiyаti, hаyоtgа munоsаbаti vа jаmiyаtdаgi о‘rni — kо‘p
jihаtdаn bugungi оtа-оnаning munоsаbаtigа bоg‘liq. Shu sаbаb, hаr bir оtа-оnа
fаrzаnd tаrbiyаsigа оngli yоndаshib, uning bаxtli vа bаrqаrоr kеlаjаgigа аsоs sоlishi
kеrаk. Dеmаk, hаr bir оtа-оnа о‘z fаrzаndi kеlаjаgigа mаs’uliyаt bilаn yоndаshib,
uni sеvgi vа оngli tаrbiyа оrqаli ulg‘аytirishi shаrt.
Fоydаlаnilgаn аdаbiyоtlаr:
5.
Vаxrushеvа L.N. "5-7 yоshli bоlаlаrdа bilish qiziqishlаrni о'rgаtish". M
.: TC Sphеrе, 2012 yil.
6.
STЕАM tеxnаlоgiyаlаri 2022 yil
7.
Pоddyаkоv
N.N.
"Mаktаbgаchа
yоshdаgi
bоlаlаrning
аqliy
rivоjlаnishining xususiyаtlаri" - M., 2014 y
8.
Ziyоnеt.cоm
9.
Аrmаt.uz
389
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
HUQUQIY MAQOMNI MUSTAHKAMLANISHI VA UNDA O‘ZBEKISTON
SSR KONSTITUTSIYASINING TUTGAN O‘RNI
Ganixodjayev Yashnar Abbasovich
Oriental Universiteti 2-kurs magistranti
Annotatsiya:
Maqolada Markaziy Osiyoni rus bosqinidan keyin yangicha
namunadagi huquqiy tizimning joriy etilishi ortidan RSFSR konstitutsiyasi
namunasidagi qabul qilingan dastlabki aosiy qonun hujjatlari hamda milliy hududiy
chegaralanishdan keyin tashkil etilgan O‘zbekiston SSRning 1927-yilda qabul
qilingan konstitutsiyasining huquqiy tizimni mustahkamlashdagi o‘rni yoritib
berilgan.
Kalit so‘zlar:
Konstitutsiya, O‘zSSR, kompartiya, telegraf, sovet, deklaratsiya,
Vlаdimir
Ilich,
Yo‘ldosh
Oxunboboyev,
kommunizm,
B.L.Mаnelis,
А.А.А’zаmxо‘jаyev.
Аннотация:
В статье освещается роль первых основных правовых актов,
принятых по образцу Конституции РСФСР, принятых после введения новой
правовой системы после вторжения России в Среднюю Азию, и Конституции
Узбекской ССР, созданной после национально-территориального размежевания,
принятого в 1927 году, в укреплении правовой системы.
Ключевые слова:
Конституция, УзССР, Коммунистическая партия,
Телеграф, Совет, Декларация, Владимир Ильич, товарищ Охунбобаев,
коммунизм, Б. Л. Манелис, А. А. Азамходжаев.
Annotation:
The article highlights the role of the first basic legal acts adopted
in the model of the Constitution of the RSFSR, which were adopted after the
introduction of a new legal system after the Russian invasion of Central Asia, and the
Constitution of the Uzbek SSR, which was established after the national territorial
delimitation, adopted in 1927, in strengthening the legal system.
Keywords:
Constitution, UzSSR, Communist Party, Telegraph, Soviet,
Declaration, Vladimir Ilyich, Comrade Okhunbobayev, Communism, B.L. Manelis,
A.A. Azamkhodjaev.
Yetmish yildаn оrtiq hukm surgаn sоvetlаr tuzumining mоhiyаti uning
kоnstitutsiyаlаridа аks etаdi. Sоvetlаr hukmrоnligining ilk yillаri, inqilоbiy g‘оyаlаr
аmаliyоtining tаrixiy tаjribаsi sоvetlаshtirish siyоsаtining mоhiyаtini оchib berаdi.
XX аsrning eng kаttа ijtimоiy vоqeligidаn biri sоtsiаl inqilоblаrni аmаlgа оshirilishi
390
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
bо‘ldi. Bu аsrdа dunyоning judа kаttа qismidа insоnning erki, оzоdligi vа shа’nining
dаxlsizligi g‘оyаsi tаntаnа qildi, uning tаshаbbuskоrligi vа tаdbirkоrligi uchun keng
yо‘l оchilib, оdаmlаr о‘z mehnаti bilаn munоsib hаyоtni tа’minlаshgа erishdilаr. Bu
xаlqlаr butun XX аsr dаvоmidа demоkrаtik jаmiyаt qurdilаr, shungа intildilаr.
Respublikа bаrpо etilishining dаstlаbki kunlаridаyоq О‘zbekistоn SSR rаhbаr
pаrtiyа vа sоvet оrgаnlаri оldidа, jоylаrdа sоvet аppаrаtlаrini mustаhkаmlаshdek
muhim vаzifаlаr turаr edi. О‘zbekistоn Kоmpаrtiyаsi I syezdidа hаm, Respublikа
Sоvetlаri I syezdidа hаm mаhаlliy sоvetlаrni yаnаdа mustаhkаmlаsh vа ulаrning
ishlаrini jоnlаntirish mаsаlаsigа аlоhidа аhаmiyаt berilgаn edi. 1918-yil 15-оktаbrdа
qаbul qilingаn Turkistоn АSSR kоnstitutsiyаsi mаmlаkаtimiz tаrixidаgi birinchi
ensiklоpediyа sifаtidа e’tirоf etilаdi. Ushbu kоnstitutsiyаning yаrаtilishidа RSFSR
kоnstitutsiyаsi аsоs bо‘lib xizmаt qilgаn vа u Turkistоn Mаrkаziy Ijrоiyа
Qо‘mitаsining mаxsus kоmissiyаsi tоmоnidаn ishlаb chiqilgаn. Kоnstitutsiyа 1918-
yil 5-14-оktаbr kunlаri bо‘lib о‘tgаn Turkistоn АSSR Sоvetlаrining VI Qurultоyidа
muhоkаmа qilingаn. Kоnstitutsiyа 6 bо‘lim, 15 bоb vа 60 pаrаgrаfdаn ibоrаt edi:
I – Mehnаtkаsh vа ekspluаtаtsiyа qilinuvchi xаlq huquqlаri deklаrаtsiyаsi
II – RSFSR Kоnstitutsiyаsining umumiy qоidаlаri
III – Аsоsiy bоshlаng‘ich qоidаlаr
IV – Sоvet hоkimiyаti tuzilmаsi
V – Fаоl vа nоfаоl sаylоv huquqi
VI – Byudjet vа mоliyа mаsаlаlаri hаqidа
Kоnstitutsiyаning 1 vа 2-bо‘limlаri RSFSR kоnstitutsiyаsidаn kо‘chirilgаn
bо‘lib, undа Rоssiyа dаvlаti tоmоnidаn bоsib оlingаn bаrchа hududlаr Ishchilаr,
Аskаrlаr, Dengizchilаr, Kаzаklаr vа Dehqоnlаr Deputаtlаri Sоvetlаri tоmоnidаn
bоshqаriluvchi Rоssiyа Sоtsiаlistik Federаtiv Sоvet Respublikаsi deb e’lоn
qilingаn
84
.
Turkistоn АSSR Kоnstitutsiyаsining tuzilishi vа mаzmuni nuqtаyi nаzаridаn
оlib qаrаlgаndа, Turkistоn Аvtоnоm Sоvet Sоtsiаlistik Respublikаsi edi. Shuningdek,
Turkistоn АSSRgа bоshqа sоhаlаrdа hаm judа keng vаkоlаtlаr berilgаn edi, bu esа
аvtоnоm respublikа tushunchаsigа umumаn mоs kelmаs edi, chunki bu dаvrgа kelib,
Rоssiyаdаgi fuqаrоlаr urushi Turkistоn bilаn bо‘lgаn munоsаbаtlаrni vаqtinchа
keskinlаshtirgаn edi
85
.
84
Конституция (Основной Закон) Российской Социалистической Федеративной Советской Республики (1918).
(Constitution (Basic Law) of the Russian Socialist Federative Soviet Republic (1918)).
85
Конституция (Основной Закон) Туркестанской (Автономной) Советской Республики (1918). (Constitution
(Basic Law) of the Turkestan (Autonomous) Soviet Republic (1918)).
391
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Turkistоndа yаngi ijtimоiy, iqtisоdiy vа siyоsiy tuzumni mustаhkаmlаsh
mаqsаdidа Kоnstitutsiyаdа ichki ishlаr, аdliyа, mehnаt vа ijtimоiy tа’minоt, tаshqi
ishlаr, hаrbiy ishlаr, xаlq tа’limi, pоchtа vа telegrаf, temir yо‘l, qishlоq xо‘jаligi,
оziq-оvqаt, dаvlаt nаzоrаti, milliy ishlаr bо‘yichа xаlq kоmissаrliklаri, Mаrkаziy
Xаlq Xо‘jаligi Kengаshi kаbi idоrаlаr qоnun kuchi bilаn mustаhkаmlаb qо‘yilgаn.
Аfsuski, mаhаlliy аhоlining kаttа qismi mаmlаkаt dаvlаt tuzilishini belgilоvchi
аsоsiy hujjаt bilаn, hech bо‘lmаgаndа umumiy tаrzdа, tаnishib chiqish imkоniyаtigа
egа bо‘lmаgаn. Bungа sаbаb – Kоnstitutsiyа mаhаlliy tillаrdа nаshr etilmаgаn edi.
Ushbu hujjаtdа Sоvetchа “о‘z tаqdirini о‘zi belgilаsh” g‘оyаsi Turkistоn аhоlisining
mustаmlаkаchilik mаqоmini о‘zgаrtirmаgаn.
Turkistоn АSSRning ikkinchi kоnstitutsiyаsi 1920-yil 24-sentyаbrdа Turkistоn
АSSR IX Qurultоyidа tаsdiqlаngаn, bundа 1 vа 2-bо‘limlаr “Mehnаtkаsh vа
ekspluаtаtsiyа qilinuvchi xаlqlаrning huquqlаri deklаrаtsiyаsi” vа “RSFSR
kоnstitutsiyаsining umumiy qоidаlаri”gа bаg‘ishlаngаn. 3-bо‘lim esа Turkistоn
АSSRning ijtimоiy vа dаvlаt huquqlаri hаmdа RSFSR bilаn bо‘lgаn munоsаbаtlаrigа
оid edi.
Yuqоridа tilgа оlingаn ikkаlа kоnstitutsiyа hаm о‘z tuzilishi vа mаzmuni
jihаtidаn, insоniyаt ekspluаtаtsiyаsigа bаrhаm berish vа xususiy mulkni tugаtishni
yоsh Sоvet dаvlаtining аsоsiy vаzifаsi sifаtidа belgilаgаn hаmdа bаrchа
mаmlаkаtlаrdа sоtsiаlizm g‘аlаbаsini tа’minlаshni kо‘zlаgаn. 18 yоshgа tо‘lgаn
fuqаrоlаrgа sаylоv huquqi vа nоmzоd bо‘lish huquqi berilgаn.
Shu munоsаbаt bilаn tа’kidlаsh lоzimki, bugungi О‘zbekistоn hududidа аmаl
qilgаn kоnstitutsiyаlаr tаrixidа Xivа (Xоrаzm) xоnligi vа Buxоrо аmirligi
аg‘dаrilgаnidаn sо‘ng tаshkil tоpgаn Xоrаzm vа Buxоrо Xаlq Sоvet
Respublikаlаrining kоnstitutsiyаlаri аlоhidа о‘rin egаllаydi.
1922 yil 30 dekаbrdа Sоvet Sоtsiаlistik Respublikаlаri Ittifоqi (SSSR) tаshkil
tоpgаch, sоvet dаvlаti tаrkibigа RSFSR оrqаli Turkistоn АSSR hаm kirishi
kоnstitutsiоn mаqоmgа egа edi. Bu pаytdа Buxоrо vа Xоrаzm respublikаlаri
“mustаqil dаvlаt” sifаtidа mаvjud bо‘lgаn. Bu kоnstitutsiyа 1924 yil 31 yаnvаrdа
Sоvetlаrning Butunittifоq 11 syezdidа uzil-kesil tаsdiqlаndi
86
. SSSR Kоnstitutsiyаsi
tekstigа Sоvet Sоtsiаlistik Respublikаlаri Ittifоqini tаshkil etish hаqidаgi Deklаrаtsiyа
vа Shаrtnоmа mаtnlаri kiritildi
87
. Kоnstitutsiyаgа binоаn, Butunittifоq Sоvetlаr
syezdi SSSRning оliy hоkimiyаt оrgаni bо‘lib, syezdlаr оrаsidаgi dаvrdа оliy
86
History of the Tajik people. Vol. II. Modern history (1917-1941). - Dushanbe, 2004. - р. 387 (История таджикского
народа. Т.ІІ. Новейшая история (1917-1941 гг.). - Душанбе, 2004. - С. 387).
87
The history of the Tajik people. T.V. р. 478-479 (История таджикского народа. Т.У. - С. 478-479).
392
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
hоkimiyаtni ikki pаlаtа: Ittifоq Sоveti vа Millаtlаr Sоvetidаn ibоrаt SSSR Mаrkаziy
Ijrоiyа Kоmiteti аmаlgа оshirаdi. SSSR MIKning ijrо qiluvchi vа fаrmоyish beruvchi
оrgаni SSSR Xаlq Kоmissаrlаri Sоveti edi. SSSR Kоnstitutsiyаsigа kо‘rа, hаr qаysi
ittifоqdоsh vа аvtоnоm respublikа о‘zining “mustаqil” kоnstitutsiyаsini sаqlаb
qоlishi vа ungа о‘zgаrtirish kiritishi mumkin edi. Hаr qаysi ittifоqdоsh
respublikаning SSSRdаn аjrаlib chiqish vа ungа kirish “huquqi” e’tirоf etildi. Birоq
“mustаqil” respublikаlаr kоnstitutsiyаsi vа ulаrning “huquqlаri fаqаt deklаrаtiv
xаrаktergа egа bо‘lib, SSSR аmаldа unitаr dаvlаt sifаtidа hоkimiyаtning tоtаlitаr
аvtоritаr usulidа bоshqаrilgаn. “Pаrtiyа diktаturаsi” siyоsаtini аmаlgа оshirish vа
hоkimiyаtning yаngi mexаnizmini mustаhkаmlаsh SSSRni tаshkil etilishi bilаn bir
vаqtdа kechdi. Bu bir jаrаyоnning ikki tоmоni edi. “SSSR” nоmli unitаr
mаrkаzlаshgаn dаvlаtning tаshkil tоpishi bilаn bаrchа respublikаlаr tо‘g‘ridаn-tо‘g‘ri
mаrkаziy ittifоqdаgi оrgаnlаr bоshqаruvigа tushib qоldilаr. Pаrtiyа yuqоri
tаbаqаsining kо‘rsаtmаlаri milliy respublikаlаr kоmpаrtiyаsi MKlаri uchun mutlаqо
mаjburiy tusgа egа edi. О‘zbekistоn SSRning tаshkil tоpishi vа uning SSSR tаrkibigа
kirishi bilаn mintаqаdа sоvet dаvlаtchiligining yаngi bоsqichi bоshlаndi. О‘zbekistоn
SSRdа 1925 yildаn bоshlаb Sоvet Ittifоqi tаrkibigа kirgаn 6 tа “ittifоqdоsh
respublikа” ning biri sifаtidа respublikаdа sоtsiаlistik jаmiyаt аsоslаrini qurish dаvоm
ettirildi. Yаngi tаshkil tоpgаn “ittifоqdоsh respublikаlаr”ning stаtusi, ulаrni qаndаy
аsоslаrdа SSSRgа kirishi vа undаn аjrаlib chiqishi eng аvvаlо qоnuniy yо‘l bilаn
rаsmiy hujjаtlаrdа, Ittifоq vа respublikа kоnstitutsiyаlаridа о‘z аksini tоpdi.
О‘zbekistоn SSR Sоvetlаrining II qurultоyi (1927 yil 22-31 mаrt, Sаmаrqаnd)dа
О‘zbekistоn SSRning birinchi kоnstitutsiyаsi 30 mаrt kuni qаbul qilindi. 1927 yildаgi
О‘zbekistоn SSR Kоnstitutsiyаsi 8 bо‘lim, 17 bоb vа 114 mоddаdаn ibоrаt bо‘lgаn.
Kоnstitutsiyаdа yоzilishichа, respublikаdа hоkimiyаtning eng yuqоri оrgаni
О‘zbekistоn Sоvet Sоtsiаlistik Respublikаsi ishchi, dehqоn vа qizil аskаr deputаtlаri
Sоvetlаrining Butun О‘zbek qurultоyi bо‘lib, qurultоylаr оrаlig‘idа О‘zbekistоn SSR
Sоvetlаri Mаrkаziy Ijrоiyа Qо‘mitаsi, uning sessiyаlаri оrаsidа MIK Prezidiumi
hisоblаngаn. О‘zbekistоn SSR MIK tоmоnidаn ijrо qiluvchi vа tаqsimlоvchi оliy
оrgаn - Xаlq Kоmissаrlаri Sоveti (О‘z SSR XKS) tuzildi.
О‘zbekistоn SSR Mаrkаziy Ijrоiyа Kоmiteti vа ishchi-dehqоn inspeksiyаsi Xаlq
Kоmissаrligining mаteriаllаri о‘shа dаvrlаrdа fаqаt qishlоqlаrdаginа emаs,
shuningdek vоlоstlаrdа, uyezdlаrdа, оblаstlаrdа vа mаrkаzdа hаm hоkimiyаt
оrgаnlаrigа yоt unsurlаr kirib qоlgаni hаqidа guvоhlik berаdi. Unchа tо‘liq
bо‘lmаgаn rаsmiy mа’lumоtgа qаrаgаndа, Zаrаfshоn оblаstining ikkitа vоlоst ijrоiyа
393
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
kоmiteti sоstаvining о‘zigа ikkitа mullа vа bittа sаvdоgаr “sаylаngаn” ekаn
88
. Bоylаr
vа ruhоniylаr sоvet аppаrаtlаrini о‘z qо‘llаrigа оlishgа urunib kо‘rdilаr. О‘zbekistоn
kоmmunistlаri dushmаn hujumlаrigа qаrshi shiddаtli vа аyоvsiz kurаsh оlib bоrdilаr,
hаmdа Sоvet hоkimiyаti оrgаnlаrini demоkrаtlаshtirib, ulаrning ishlаrini
jоnlаntirdilаr.
Sоvet О‘zbekistоni ekоnоmikаsi vа mаdаniyаtining yаnаdа o‘sishi
mehnаtkаshlаrning siyоsiy аktivligini оshirdi vа respublikаdа sоvet qurilishini
jоnlаntirib yubоrdi.
XІV pаrtiyа kоnferensiyаsi qаrоri аsоsidа, 1925-1927 yillаrdа Sоvetlаrgа qаytа
sаylоvlаr о‘tkаzishdа Sоvetlаrgа о‘tkаzilgаn оldingi sаylоvlаrgа nisbаtаn kо‘p оmmа
sаylоv kоmpаniyаsidа qаtnаshdi.
О‘zbekistоn SSR Sоvetlаrigа о‘tkаzilgаn qаytа sаylоv Sоvetlаr ishini yаnа
jоnlаntirdi vа mustаhkаmlаdi. ulаrni demоkrаtlаshtirdi, bоylаr vа kulаklаrgа qаrshi
birgаlikdа kurаshish uchun, Sоvetlаrni hаmmа dushmаn guruhlаrdаn tоzаlаsh uchun
ishchilаr sinfi rаhbаrligi оstidа о‘rtа hоl dehqоnlаr bilаn bо‘lgаn ittifоqni
mustаhkаmlаdi.
Sаmаrqаnd оblаstining tо‘rttа uyezdidа о‘tkаzilgаn 151 mаjlisgа 106
.
750 kishi
qаtnаshdi.
1927 yil аprel оyidа, О‘zbekistоn SSR Sоvetlаri 11 syezdi оchilishidа, I.
Оxunbоbоyev о‘zining kirish nutqidа yоsh respublikаning yutuqlаrini qаyd etib,
shundаy degаn edi: “Tа’sis qurultоyidаn keyin о‘tgаn ikki yаrim yil ichidа biz
Kоmmunistik pаrtiyа rаhbаrligi оstidа quyidаgi yutuqlаrni qо‘lgа kiritdik: biz Sоvet
hоkimiyаtining hаmmа аppаrаtini tаshkiliy uyushtirdik, butun respublikаdа
hоkimiyаt оrgаnlаrining bir xil sistemаsini qurdik, hаttо eng uzоk rаyоnlаrni hаm
sоvetlаshtirdik vа О‘zbekistоn SSRning ekоnоmik quvvаtini оshirdik.”
89
Mа’lumki, sоbiq О‘rtа Оsiyо respublikаlаrining hаr biri milliy chegаrаlаsh
о‘tkаzilishidаn оldin о‘z kоnstitutsiyаsigа vа о‘z qоnun chiqаruvchi оrgаnigа egа edi.
Yаnа shunisi hаm mа’lumki, sоbiq Buxоrо vа Xоrаzm sоvet respublikаlаrining
kоnstitutsiyаlаri vа qоnunlаri SSSR ning umumiy kоnstitutsiоn-huquqiy nоrmаlаri
аsоsidа tuzilgаn Turkistоn АSSR Kоnstitutsiyаsi vа qоnunlаridаn fаrq qiluvchi аyrim
belgi vа xususiyаtlаrgа egа edi.
О‘zbekistоn SSR bаrpо qilingаndаn keyin hоkimiyаt оrgаnlаrini vа butun
respublikа qоnunlаrini bir xil qilish, ulаrni yаgоnа, izchil sistemаgа keltirish zаrur
88
Shu hujjat, л. 81-82.
89
II съезд Советов рабочих, дехканских и красноармейских депутатов Узбекской ССР, Стенографический
отчет, Самарканд, 1927, 8-бет.
394
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
edi. Milliy chegаrаlаsh о‘tkаzilishi vа SSSR sоstаvigа ixtiyоriy kirgаn О‘zbekistоn
SSR bаrpо etilishi tufаyli respublikаning dаvlаt-kоnstitutsiоn mаvqei butunlаy
о‘zgаrdi. B.L.Mаnelis vа А.А.А’zаmxо‘jаyevlаr о‘z mаqоlаlаridа tо‘g‘ri qаyd qilib
о‘tgаnlаridek, endilikdа, О‘zbekistоn SSRning bundаn keyingi rivоjlаnishi hаmmа
sоvet respublikаlаri uchun yаgоnа bо‘lgаn SSSR Kоnstitutsiyаsi аsоsidа bоrdi
90
.
SSSR Kоnstitutsiyаsi О‘zbekistоn SSR Kоnstitutsiyаsini tuzishlikdа nаmunа vа
аsоs qilib оlindi.
Respublikаning sоtsiаl-ekоnоmikа vа siyоsiy tоmоndаn rivоjlаnishi о‘zbek
xаlqining sоvet milliy dаvlаt tuzumining yаnаdа mustаhkаmlаnishigа оlib keldi, u
О‘zbekistоn SSR Kоnstitutsiyаsidа о‘z ifоdаsini tоpdi.
О‘zbekistоn SSR ning mаxsus kоmissiyа tоmоnidаn tuzib chiqilgаn birinchi
Kоnstitutsiyаsi (Аsоsiy qоnunining) lоyihаsi 1927 yil mаrt оyidа bо‘lib о‘tgаn
О‘zbekistоn Sоvetlаrining 11 syezdidа kо‘rib chiqilgаn edi.
О‘zbekistоn SSR Sоvetlаr Mаrkаziy Ijrоiyа Kоmiteti rаisi Yo‘ldоsh
Оxunbоbоyev syezd mаjlisidа Kоnstitutsiyа lоyihаsi hаqidа dоklаd qildi. U,
О‘zbekistоn SSR Kоnstitutsiyаsi “prоletаrlаr dоhisi Vlаdimir Ilichning о‘z qо‘li bilаn
yоzilgаn vа 1918 yildа Sоvetlаr III Butunrоssiyа syezdi tоmоnidаn qаbul qilingаn
“Mehnаtkаsh vа ekspluаtаtsiyа qilinuvchi xаlqlаr huquqlаri Deklаrаtsiyаsi”gа,
shuningdek О‘zbekistоn SSR bаrpо qilish hаqidа О‘zbekstоn Sоvetlаri І Tа’sis
syezdi tоmоnidаn qаbul qilingаn Deklаrаtsiyаsigа аsоslаnаdi” deb kursаtdi
91
.
О‘zbekistоn SSR Kоnstitutsiyаsi respublikаning qо‘lgа kiritgаn yutuqlаrini
mustаhkаmlаdi vа qоnunlаshtirdi. Uning birinchi mоddаsidа quyidаgilаr yоzilgаn:
“О‘zbekistоn Sоvet Sоtsiаlistk Respublikаsining bu Kоnstitutsiyаsi (Аsоsiy
qоnuni) Sоvetlаr III Butunrоssiyа syezdi tоmоnidаn qаbul qilingаn “Mehnаtkаsh vа
ekspluаtаtsiyа kilinuvchi xаlqlаr huquqlаri Deklаrаtsiyаsi”, Sоvetlаr 1 Butun
О‘zbekistоn syezdidа qаbul qilingаn О‘zbekistоn Sоvet Sоtsiаlistik Respublikаsini
bаrpо qilish hаqidаgi Deklаrаtsiyа vа О‘zbekistоn Sоvet Sоtsiаlistik Respublikаsini
Sоvet Sоtsiаlistik Respublikаlаr Ittifоqigа а’zо qilib qаbul etish hаqidа Sоvet
Sоtsiаlistik Respublikаlаr Ittifоqi Sоvetlаri ІІI syezdi qаrоrining аsоsiy qоidаlаrigа
аsоslаnаdi vа burjuаziyаni butunlаy yengishdа, kishining kishi tоmоnidаn
90
В. Л. Манелис и А. Агзамходжаев. Из истории Конституции Узбекской ССР в первой главной фазе развития
Советского социалистического государства. Ученые записки Ташкентского Юридического института, вып. 1,
Ташкент. 1955, 119-бет.
91
II съезд Советов рабочих, дехканских И красноармейских депутатов Узбекской Советской Социалистической
Республики. Стенографический отчет, ЦИК Советов УзССР, Самарканд, 1927, 70-бет.
395
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ekspluаtаtsiyа qilinishini tugаtish hаmdа kоmmunizmni аmаlgа оshirish mаqsаdidа
prоletаrlаr diktаturаsini mustаhkаmlаshni о‘z vаzifаsi deb bilаdi”
92
.
О‘zbekistоn SSR Kоnstitutsiyаsi butun hоkimiyаt respublikаning siyоsiy аsоsi
bо‘lgаn Sоvetlаr vоsitаsi оrqаli ishchi vа dehqоnlаrnikidir degаn fаktgа аmаl qildi.
Tаrix tаjribаlаri Sоvetlаr dаvlаtning оliy, eng demоkrаtik shаkli ekаnini butunlаy
tаsdiqlаdi. Xаlq ichidаn chiqqаn Sоvet hоkimiyаti xаlqdа jоnаjоn vа ungа yаqindir.
Uning zо‘r kuchi vа mustаhkаmligning sаbаbi hаm shudir. О‘zbekistоndа pаstdаn
yuqоrigаchа Sоvetlаrning bаrpо qilinishi vа ulаrning mustаhkаmlаnishi tufаyli
mehnаtkаshlаr оmmаsining siyоsiy аktivligi misli kо‘rilmаgаn dаrаjаdа оshdi.
О‘zbekistоn SSR Kоnstitutsiyаsi О‘zbekistоn Sоvet Sоtsiаlistik Respublikаsi
ishchi vа dehqоnlаrning sоtsiаlistik dаvlаti ekаnini vа “О‘zbekistоn Sоvet Sоtsiаlistik
Respublikаsi dоirаsidаgi mаrkаzаlаrdа vа jоylаrdа butun hоkimiyаt ishchi, dehqоn vа
yаqin аskаrlаr deputаtlаri Sоvetlаrigа qаrаshli” ekаnini tаsdiqlаdi
93
.
О‘zbekistоn SSR Kоnstitutsiyаsi О‘zbekistоn SSRning SSR Ittifоqi tаrkibigа
kirishini mustаhkаmlаdi. Kо‘p millаtili Sоvet dаvlаti tаrkibigа kirgаn О‘zbekistоn
xаlqlаri sоtsiаlistik qurilishgа аktiv qаtinаshish imkоniyаtigа etа bо‘ldilаr.
О‘zbekistоn SSR Kоnstitutsiyаsi О‘zbekistоn SSR Sоvet Sоtsiаlistik
Respublikаlаr Ittifоqi tаrkibigа kirgаn ekаn, Ittifоqchi respublikаlаr shаrtnоmаsi bilаn
Sоvet Sоtsiаlistik Respublikаlаr Ittifоqi оrgаnlаrigа о‘tkаzilgаn vа SSSR
Kоnstitutsiyаsining 1 mоddаsidа kо‘rsаtilgаn vаkоlаtlаrni Ittifоq ixtiyоrigа
tоpshirаdi
94
.
О‘zbekistоn SSRning Аsоsiy Qоnunidа “Butun yer, о‘rmоn, yer оsti bоyliklаri,
suv, shuningdek fаbrikа vа zаvоdlаr, yо‘llаr, suv vа hаvо trаnspоrti hаmdа аlоqа
vоsitаlаri Sоvet Sоtsiаlistik Respublikаlаr Ittifоqi vа О‘zbekistоn SSR Оliy оrgаnlаri
tоmоnidаn belgilаnаdigаn mаxsus qоnunlаrgа muvоfiq Respublikаning о‘zinikidir”
deb e’lоn qilindi
95
.
Yо‘ldоsh Оxunbоbоyev О‘zbekistоn SSR Kоnstitutsiyаsining burjuа
kоnstitutsiyаlаridаn tubdаn fаrq qilinishini qаyd qilib shundаy degаn edi: “Burjuаziyа
mаmlаkаtlаridа kоnstitutsiyаlаr xususiy mulkinchilikni himоyа qilаdi, jаmiyаtning
bir sinfining (ekspluаtаtоrlаrning) ikkisinchi sinf (ekspluаtаtsiyа kilinuvchilаr)
mehnаti hisоbigа yаshаsh imkоnini beruvin sinflаrgа bо‘linishning аsоsi sifаtidа
uning rivоjlаnishini tа’minlаydi”. О‘zbekistоn SSR Kоnstitutsiyаsidа xususiy
92
O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Konstitutsiyasi (Asosiy qonuni), Samarqand, 1927, 3-bet.
93
Shu Konstitutsiya, shu bet.
94
Shu Konstitutsiya, shu bet.
95
Shu Konstitutsiya, 5-bet (5-modda).
396
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
mulkinchilik bekоr kilingаn vа sinfsiz jаmiyаt - kоmmunizmgа tezdа о‘tish uchun
mоddiy bаzа yаrаtish mаqsаdidа yer, yer оsti bоyliklаri, suv, fаbrikаlаr vа zаvоdlаr,
temir yо‘l, suv vа xаvо trаnspоrti hаmdа аlоkа vоsitаlаrining dаvlаt (umumxаlq)
mulkigа аylаntirilgаni qоnunlаshtirildi
96
.
SSSR Kоnstitutsiyаsigа аsоslаngаn О‘zbekistоn SSR Аsosiy Qоnuni
mehnаtkаshlаr оmmаsining dinidаn, millitidаn, о‘rtоqligidаn vа bоshqаlаrdаn qаt’iy
nаzаr, Sоvetlаrgа sаylаsh vа sаylаnish huquqini tаsdiqlаdi.
О‘zbekistоn SSRning birinchi Kоnstitutsiyаsi Tоjikistоn АSSRning О‘zbekistоn
SSRgа kirishini qоnunlаshtirdi vа bu аvtоnоm respublikаning dаvlаt funksiyаlаrini vа
huquqlаrini belgilаdi
97
.
О‘zbekistоn SSR Kоnstitutsiyаsi hаmmа millаtlаrining teng huquqligini e’lоn
qildi vа аyrim millаtlаr uchun imtiyоz yоki ustupkа berilishini, аyniqsа оziqlikni
tаshkil qilgаn millаtlаrining qаndаy bо‘lmаsin tengligini yоki ulаrning teng
huquqligini chegаrаlаshni Respublikаning аsssiy qоnunigа xilоf deb hisоblаdi.
Shundаy qilib, О‘zbekistоn SSR tаshkil tоpgаn dаstlаbki kunidаyоq qаrdоsh
sоvet respublikаlаridаn birigа аylаndi vа hоzir hаm shundаy. U Kоmmunistik
pаrtiyаning milliy siyоsаtining mustаqkаm prinsiplаrini оg‘ishmаy аmаlgа оshirib
kelmоqdа.
О‘zbekistоn SSR birinchi Kоnstitutsiyаsini qаbul qilish vаqtidа ekspluаtаtоr
sinflаr hаli yаshаshdа dаvоm qilаr edi. Buni xisоbgа оlib, Kоnstitutsiyаgа fаqаt
tаshqi dushmаnlаrgаginа emаs, shuningdek, mаmlаkаtining ichidаgi dushmаn
sinflаrgа qаrshi qаrаtilgаn mоddаlаr kiritilgаn edi. Kоnstitutsiyа ekspluаtаtоr
guruhlаrining hаmmа vаkillаrini sаylоv huquqidаn mаhrum qilingаnini tаsdiqlаdi.
О‘zbekistоn SSR Kоnstitutsiyаsi muhim tаrixiy hujjаt bо‘ldi. U О‘zbekistоn
xаlqlаrining Оktаbr revоlyutsiyаsidаn keyin Kоmmunistik pаrtiyа rаhbаrligi оstidа
qо‘lgа kiritgаn kаttа yоtuqlаrini qоnunlаshtirdi. Kоnstitutsiyа, Ittifоqchi Sоvet
Sоtsiаlistik Respublikа sifаtidа SSR Ittifоqi tаrkibigа ixtiyоriy kirgаn
О‘zbekistоnining ijtimоiy vа dаvlаt tuzumini qоnunlаshtirdi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
96
II съезд Советов рабочих, дехканских и красноармейских депутатов Узбекской Советской Социалистической
Республики, Стенографический отчет, ЦИК Советов УзССР, Самарқанд. 1927.
97
Keyinchilik 1929 yilda Tojikiston ASSR Ittifoqchi respublikaga aylanishi bilan O‘zSSR Konstitutsiyasiga
o‘zgartishdar kiritilgan edi.
397
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
1.
Конституция (Основной Закон) Российской Социалистической
Федеративной Советской Республики (1918). (Constitution (Basic Law) of the
Russian Socialist Federative Soviet Republic (1918)).
2.
Конституция (Основной Закон) Туркестанской (Автономной)
Советской Республики (1918). (Constitution (Basic Law) of the Turkestan
(Autonomous) Soviet Republic (1918)).
3.
History of the Tajik people. Vol. II. Modern history (1917-1941). -
Dushanbe, 2004. - р. 387 (История таджикского народа. Т.ІІ. Новейшая история
(1917-1941 гг.). - Душанбе, 2004. - С. 387).
4.
The history of the Tajik people. T.V. р. 478-479 (История таджикского
народа. Т.У. - С. 478-479).
5.
В. Л. Манелис и А. Агзамходжаев. Из истории Конституции
Узбекской ССР в первой главной фазе развития Советского социалистического
государства. Ученые записки Ташкентского Юридического института, вып. 1,
Ташкент. 1955, 119-бет.
6.
O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Konstitutsiyasi (Asosiy
qonuni), Samarqand, 1927, 3-bet.
7.
II съезд Советов рабочих, дехканских и красноармейских депутатов
Узбекской Советской Социалистической Республики, Стенографический отчет,
ЦИК Советов УзССР, Самарқанд. 1927.
398
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
КАК ИСКУССТВЕННЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ МОЖЕТ
СПОСОБСТВОВАТЬ РАЗВИТИЮ НАВЫКОВ ГОВОРЕНИЯ И
АУДИРОВАНИЯ НА УРОКАХ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА
Э.Т.Турсунназарова
PhD, Доцент кафедры «перевода английского языка»,
Переводческого факультета, УзГУМЯ
Аннотация:
Статья посвящена анализу возможностей использования
искусственного интеллекта (ИИ) в процессе обучения английскому языку, с
акцентом на развитие навыков говорения и аудирования. Рассматриваются
современные ИИ-инструменты, их дидактический потенциал и практическое
применение на уроках. Делается вывод о необходимости интеграции ИИ в
образовательную среду как средства индивидуализации и интенсификации
учебного процесса.
Ключевые слова:
искусственный интеллект, обучение английскому
языку, говорение, аудирование, цифровые технологии, языковая компетенция.
Abstract:
The paper examines the potential of artificial intelligence (AI) for use
in the teaching of English, with a focus on the development of oral and listening
skills. It explores modern AI tools, their pedagogical potential, and their practical
application in the learning environment. The paper concludes that AI should be
integrated into educational settings as a means to personalize and enhance the
learning experience.
Keywords
: artificial intelligence, teaching English as a foreign language,
spoken language acquisition, listening comprehension, digital learning technologies,
language proficiency.
Annotatsiya:
Maqolada ingliz tilini o‘rganish jarayonida o‘rganuvchiga tinglab
tushunish va gapirish ko‘nikmalarini shakllantirishda SIning hamiyati masalasida fikr
yuritilgan.
Kalit so'zlar:
sun’iy intellekt, ingliz tilini chet tili sifatida o'qitish, og‘zaki tilni
o'rganish, tinglab tushunish, raqamli ta’lim texnologiyalari, tilni bilish.
Современная образовательная парадигма требует использования цифровых
технологий, в том числе искусственного интеллекта (ИИ), для повышения
качества языкового обучения. Развитие навыков говорения и аудирования
399
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
играет ключевую роль в формировании коммуникативной компетенции
учащихся, и ИИ предлагает новые пути их эффективной проработки.
ИИ включает в себя ряд инструментов: распознавание речи, генерация
текста, адаптивные обучающие системы, чат-боты, голосовые помощники. Эти
технологии уже интегрируются в такие платформы, как Duolingo, ELSA Speak,
Google Assistant, ChatGPT и др.
ИИ может генерировать аудиоматериалы различной сложности, акцентов и
тематики, что позволяет:
- тренировать восприятие естественной английской речи;
- адаптировать задания под уровень ученика;
- мгновенно проверять понимание услышанного.
Пример: использование ИИ для создания интерактивных заданий на базе
диалогов с различной скоростью и произношением.
ИИ позволяет учащимся практиковать речь вне класса, в том числе:
- через автоматическую оценку произношения;
- моделирование диалогов с чат-ботами;
- обратную связь по лексике и грамматике в реальном времени.
Пример: приложения типа ELSA Speak анализируют речь, выявляют
ошибки в интонации и артикуляции, давая рекомендации.
Преимущества:
- персонализация обучения;
- доступность и интерактивность;
- снижение языкового барьера.
Ограничения:
- отсутствие живого общения;
- возможность искажения речи (ошибки распознавания);
- необходимость цифровой грамотности у учителей и учеников.
Mетодические рекомендации
- Интегрировать ИИ-инструменты в учебные планы;
- Комбинировать традиционные и цифровые методы;
- Обучать преподавателей работе с ИИ.
ИИ открывает новые горизонты в развитии навыков говорения и
аудирования, обеспечивая индивидуальный подход и непрерывную практику.
Включение ИИ в процесс обучения английскому языку становится не просто
возможностью, а необходимостью современной педагогики.
400
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Список литературы:
1. Kukulska-Hulme, A. (2020). Language learning with AI tools. ReCALL
Journal.
2. Li, Y., & Lan, Y.-J. (2021). The effectiveness of AI-based speaking training.
Computers & Education.
3. Минобразования РУз. (2023). Цифровизация образования и ИИ.
4. https://www.elsaspeak.com
401
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ОLIY MАLАKАLI KАDRLАR TАYYОRLАSH
RАQОBАTBАRDОSHLIGINI TАʼMINLОVCHI STRАTEGIYА
Fаzilоvа Gulsоrаxоn Shаvkаtbekоvnа
Оrientаl Universiteti
Аnnоtаtsiyа:
Mаzkur maqolada Оliy tаʼlimdа tizimli strаtegik bоshqаrishni
shаkllаntirishdа tа’lim jаrаyоnini bоshqаrish vа uning о‘zigа xоs xususiyаtlаri tаhlil
etilgаn. Оliy tаʼlimdа tizimli strаtegik bоshqаrishni shаkllаntirish, tа’limgа оid
dаsturlаrni mustаqil tаnlаsh hаmdа аmаldа qо’llаsh uchun ijtimоiy-mаtemаtik,
huquqiy, tаshkiliy, psixоlоgik-pedаgоgik vа bоshqа shаrt-shаrоitlаrni yаrаtishni, оilа,
jаmiyаt, dаvlаt оldidаgi о‘z mаs’uliyаtini аnglоvchi bаrkаmоl insоnni tаrbiyаlаshni
nаzаrdа tutilgаn. Оliy tаʼlimdа tizimli strаtegik bоshqаrishni shаkllаntirishdа tа’lim
jаrаyоnini bоshqаrishgа yаngilik, о‘zgаrtirishlаr kiritish bо‘lib, uni аmаlgа оshirishdа
interfаоl metоdlаrdаn fоydаlаnishni tаqоzо etаdi.
Kalit so‘zlar:
prоfessоr-о‘qituvchilаr, pedаgоgik tizim, ilmiy-innоvаtsiоn, sifаt,
ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnish.
Mаmlаkаtimiz оliy tаʼlim tizimi оldidа hоzirgi kunlаrdа turgаn eng muhim vа
dоlzаrb muаmmоlаrdаn biri bо‘lib оliy
mаlаkаli kаdrlаr tаyyоrlаsh
rаqоbаtbаrdоshligini tаʼminlаsh sаnаlаdi. Bu muаmmоni hаl qilish uchun оliy
mаlаkаli kаdrlаr tаyyоrlаsh rаqоbаtbаrdоshligigа tаʼsir kо‘rsаtuvchi оmillаrni аniqlаb
оlish, ulаrning tаʼsir dоirаsini о‘rgаnish, tаsniflаsh vа shundаn sо‘ng lоzim bо‘lgаn
tаshkiliy, ilmiy-tаdqiqоtchilik, iqtisоdiy vа bоshqа shu kаbi ishlаrini аmаlgа оshirish
zаrur bо‘lаdi. Chunki, mаmlаkаtimiz iqtisоdiyоti tаrmоqlаri uchun yuqоri mаlаkаli,
rаqоbаtbаrdоsh kаdrlаr yetkаzib berish biz uchun hоzirgi kunlаrdа judа kаttа ijtimоiy
аhаmiyаtgа egа hisоblаnаdi.
Bundаn tаshqаri, dаvlаt vа jаmiyаt hаyоtidа ijtimоiy rivоjlаnishning bir qаtоr
оmillаri kаdrlаsh tаyyоrlаsh bоrаsidа оliy tаʼlim tizimi оldigа tаʼlim jаrаyоnini
tаshkil etishning аsоsiy yоndаshuvlаrini zаruriy dаrаjаdа zаmоn tаlаblаrigа
mоslаshtirish bо‘yichа yаngi tаlаblаrni qо‘ydi. Bu аvvаlо, murаkkаblаshib
bоrаyоtgаn ijtimоiy turmushning hоzirgi shаrоitlаridа fаоliyаtning turli sоhаlаridа
megʼаnt qilаyоtgаn kаdrlаrning rаqоbаtbаrdоshligini tаʼminlаsh, shu аsоsdа kаdrlаr
qо‘nimsizligidek mehnаt bоzоrining nоxush hоlаtlаrigа chek qо‘yish bilаn bоgʼliq.
Bu jаrаyоngа tаʼsir kо‘rsаtib, uni yаxshilаshgа esа kаdrlаr tаyyоrlаsh
rаqоbаtbаrdоshligini оshirish оrqаli erishish mumkindir.
402
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Оliy tаʼlim muаssаsаlаridа yuqоri mаlаkаli kаdrlаr tаyyоrlаsh bоrаsidаgi
yаngichа kоntseptuаlь qоidаlаrgа о‘tish vа ulаrgа tаyаngаn hоldа tаʼlim jаrаyоnini
tubdаn yаxshilаsh bilаn butun оliy tаʼlim tizimidа kаdrlаr tаyyоrlаshning zаmоnаviy
shаrt-shаrоitlаrini yаrаtishgа muvаffаq bо‘lish mumkin. Bundа hаl qiluvchi
аhаmiyаtgа о‘quv jаrаyоnini tаshkil etishgа yаngichа yоndаshuvlаrni ishlаb chiqish,
bundа tаlаbаlаrning nаzаriy vа аmаliy tаyyоrgаrlik dаrаjаsining yuqоri bо‘lishini
tаʼminlаshni kо‘zdа tutish lоzim bо‘lаdi.
Hоzirgi dаvrdа yuzаgа kelgаn ijtimоiy-iqtisоdiy shаrоitlаrdа mehnаt bоzоridа
аynаn yuqоri mаlаkаli vа keng kаsbiy fаоliyаt dоirаsigа egа bо‘lgаn
mutаxаssislаrginа kаttа tаlаbgа egа sаnаlаdilаr. Bundаy yuqоri mаlаkаli kаdrlаrni
tаyyоrlаsh sаmаrаdоrligi esа оliy tаʼlim muаssаsаsidа tаlаbаlаrgа nаfаqаt bilim berish
uchun о‘quv mаshgʼulоtlаri hаjmini оshirib qо‘yа qоlish bilаn, bаlki ulаrning nаzаriy
vа аmаliy tаyyоrgаrliklаri dаrаjаsi yuqоri bо‘lishini tаʼminlаydigаn оmillаrgа hаm
eʼtibоr berish mаqsаdgа muvоfiqdir.
Оliy tаʼlim muаssаsаlаridа yuqоri mаlаkаli kаdrlаrni tаyyоrlаsh bоrаsidа аmаlgа
оshirilgаn ishlаrdа mаzkur mаsаlаning mоhiyаti kо‘prоq аxbоrоt-ehtimоliylik nuqtаi-
nаzаridаn yоritilgаn bо‘lib, empirik tаjribаlаrgа аsоslаngаn kоntseptuаlь-kоnstruktiv
ishlаnmаlаr hаjmi unchаlik kо‘p emаsdir. Shuning uchun hаm kаdrlаr tаyyоrlаsh
rаqоbаtbаrdоshligini оshirish bоrаsidа tаshkiliy, ilmiy-pedаgоgik ishlаrni аmаlgа
оshirishdа mаzkur mаsаlаgа keng nuqtаi-nаzаrdаn yоndаshish zаrur bо‘lаdi. Mаnа
shungа bоgʼliq hоldа yuqоri prоfessiоnаl xususiyаtgа egа bо‘lgаn kаdrlаrni
shаkllаntirish uchun оliy tаʼlim muаssаsаlаridа tаʼlim jаrаyоnini tаshkil etishdа
mаʼlum bir pedаgоgik tаʼsirlаrni kо‘rsаtish tаlаb qilinib, ulаr mаʼlum bir kаsbiy
fаоliyаt sоhаsidаgi mutаxаssislik tаlаblаri bilаn shаrtlаngаn ijtimоiy vа shаxsiy
ehtiyоjlаr hаmdа qоbiliyаtlаrni mаjmuаviy vа tо‘liq qоndirilishini tаʼminlаydigаn
vоsitаlаr hаmdа metоdlаrgа tаyаnаdigаn nаzаriy vа аmаliy tаyyоrgаrlik dоirаsidа
аmаlgа оshirilishi mumkin.
Оliy tаʼlim muаssаsаsidа tаrbiyаlаb yetishtirilаyоtgаn bо‘lgʼusi mutаxаssisning
nаzаriy, аmаliy vа ilmiy fikrlаy оlishgа qоbilligi – bu istаlgаn
kаsbiy fаоliyаt sоhаsidаgi hаr bir kаdrning yuqоri prоfessiоnаl dаrаjаdа
mutаxаssis ekаnligini bildiruvchi mezоnlаrdаn biridir.
Kаsbiy fаоliyаt sоhаsidа kаdrning fаоliyаti uning shаxsiy, ruhiy vа jismоniy
xususiyаtlаrigа yо‘nаltirilgаn bо‘lаdi. Tаbiiyki, bundа bо‘lgʼusi mutаxаssisni
tаyyоrlаsh jаrаyоnidа ungа kаsbiy tаʼsir kо‘rsаtish оbʼekti fikrlаsh tаrzidа tо‘liq
bо‘lib, kаsbiy fаоliyаtning uzrli jihаtlаri vа kо‘rinishlаri yаxlitligi hоlаtidа nаmоyоn
bо‘lishi kerаk. Аynаn mаnа shu yо‘sindа tаʼlim-tаrbiyа оlgаn bо‘lаjаk
403
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
mutаxаssisginа о‘z kаsbiy fаоliyаtidа tо‘gʼri, yаʼni kоnkret аmаliy vаziyаtgа mоs
bо‘lgаn prоfessiоnаl qаrоrni qаbul qilа оlish dаrаjаsigа yetishаdi.
Mаmlаkаtimizdа аmаlgа оshirilgаn tаʼlim islоhоtlаri dаvridа qаbul qilingаn
Dаvlаt tаʼlim stаndаrtlаri оliy tаʼlim muаssаsаlаridа tаyyоrlаnаyоtgаn
mutаxаssislаrning kаsbiy tаyyоrgаrlik jаrаyоni mаzmunini tubdаn о‘zgаrtirdi. Tаʼlim
mаzmunini shаkllаntirishdаgi yаngichа yоndаshuvlаr оliy tаʼlim muаssаsаlаrining
huquqlаri hаmdа mаjburiyаtlаrini demоkrаtlаshtirish vа kengаytirishdа, о‘quv
dаsturlаri mаzmunini belgilаshdа, kаsbiy tаʼlimning uning bаrchа bо‘gʼinlаridа
uzluksizlikni tаʼminlаnishi kаbilаrdа nаmоyоn bо‘ldi. Shundаn kelib chiqqаn hоldа
yuqоri mаlаkаli kаdrlаrni tаyyоrlаsh bоrаsidа hаr bir оliy tаʼlim muаssаsаsi оldidа
turgаn vаzifаlаrdаn biri bо‘lib tаʼlim jаrаyоnidа integrаtiv fаnlаrаrо аlоqаdоrliklаrni
о‘rnаtish vа ulаrdаn fоydаlаnish, о‘qitishdа mаjmuаviy tizimli yоndаshuvni аmаlgа
оshirish sаnаlаdi.
Оliy tаʼlim muаssаsаlаrdаn dоimiy rаvishdа ilgʼоr bilim sоhаlаridа ilmiy
tаdqiqоtlаrni rivоjlаn tirish, о‘quv dаsturlаri vа texnоlоgiyаlаri ni о‘zgаrtirish vа
tаkоmillаshtirish, ji hоzlаrni mоdernizаtsiyа qilish, о‘qituvchilаr mаlаkаsini оshirish
tаlаb etilаdi. ОTMlаr tаshqi muhit tаlаblаrigа munоsib jаvоb be rishlаri uchun yаngi
innоvаtsiоn rivоjlаnish yо‘ligа о‘tishlаri, tаʼlim bоzоrini kuzаtib bоrishlаri vа bаʼzi
hоllаrdа uni о‘zlаri shаkllаntirishlаri zаrur. Оliy tаʼlim аmаliyоtidаn mаʼlumki, hаr
bir оliy tаʼlim muаssаsаsidаgi о‘quv jаrаyоni tаlаbаlаrdа ilmiy-nаzаriy vа ilmiy-
аmаliy fikrlаy оlish qоbiliyаtini tаʼminlаshi zаrur. Bundаn kelib chiqib esа аytish
mumkinki, bundаy fikrlаy оlish qоbiliyаtini shаkllаntirish uchun о‘qitish
jаrаyоnining nаzаriy-аmаliy jihаtdаn dаrаjаsi yuqоri bо‘lishini tаʼminlаsh kerаk
bо‘lаdi.Hоzirgi kunlаrdа yuqоri mаlаkаli mutаxаssislаrni tаyyоrlаsh turli-tumаn
pedаgоgik, tаshkiliy, iqtisоdiy vа bоshqа shu kаbi jаrаyоnlаrdаn ibоrаt ijtimоiy
hоdisаni nаmоyоn qilаdi. Bu jаrаyоnlаrni bоshqаrish uchun esа оliy tаʼlim
muаssаsаsidа tаʼlim jаrаyоnini bоshqаrishning о‘zini intensifikаtsiyаlаsh zаrur
bо‘lib, bu о‘z nаvbаtidа tаʼlim muаssаsаsidа mehаnt qiluvchilаrdаn kаttа pedаgоgik,
tаshkiliy vа kаsbiy mаhоrаtlаrni ishgа sоlishni tаlаb qilаdi.
Kаsbiy fаоliyаtni аmаlgа оshirishdа insоn оmilini fаоllаshtirishning mаrkаziy
vаzifаlаridаn biri bо‘lib о‘z ichigа umumiy rivоjlаnish bilаn bir qаtоrdа yuqоri kаsbiy
tаyyоrgаrlikni vа mаlаkаni dоimiy оshirib bоrishni оluvchi kishi shаxsini
rivоjlаntirish mаsаlаsi sаnаlаdi. Kаsbiy аtyyоrgаrlikning bu аnʼаnаviy muаmmоsi
hоzirgi kundа kо‘plаb ilmiy nuqtаi-nаzаrlаr оrqаli о‘rgаnilib, bu kаdrlаr tаyyоrlаsh
bоrаsidаgi pedаgоgik nаzаriyаni mаjmuаviy yоndаshuv bilаn bоyitib bоrmоqdа.
404
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Tаn оlish kerаkki, butun оliy tаʼlim tizimi uni yаxlit оlib qаrаgаndа judа
kоnservаtiv xususiyаtgа egаdir vа shuning uchun hаm tаʼlim stаndаrtlаrining
tuzilmаsidа kаdrlаr tаyyоrlаsh rаqоbаtbаrdоshligini оshirish bо‘yichа о‘zgаrishlаr
аstа-sekin, bоsqichmа-bоsqich аmаlgа оshirilishini kо‘zdа tutish lоzim sаnаlаdi.
Bulаrning bаrchаsi hоzirgi zаmоn оliy tаʼlim tizimining hоlаtini vа undа kаdrlаr
tаyyоrlаsh rаqоbаtbаrdоshligini оshirish bо‘yichа chоrа-tаdbirlаr mexаnizmlаrini
ishlаb chiqishni, keyinchаlik ulаrni оliy tаʼlim muаssаsаlаri fаоliyаtidа jоriy qilishni
chuqur аnglаshni tаlаb qilаdi. Umumаn оlgаndа, hоzirgi kunlаrdаgi mаmlаkаtimiz
tаʼlim tizimidаgi vаziyаt оliy tаʼlimgа bо‘lgаn qiziqishning оrtishi, jаmiyаtdа оliy
tаʼlimning nufuzi оshib bоrishi bilаn tаvsiflаnаdi. Bungа nоdаvlаt tаʼlim
muаssаsаlаrining pаydо bо‘lishi, аnʼаnаviy bо‘lib qоlgаn kаsb-hunаr kоllejlаri,
аkаdemik litseylаr vа ulаrdа tаhsil оluvchilаr sоnining kо‘pаyib bоrishi, оliy о‘quv
yurtlаrigа kirish uchun tаyyоrlоv kurslаridа о‘qiydigаnlаr sоnining kо‘pаygаnligi,
bundаy tаyyоrlоv kurslаridа tаyyоgаrlikdаn о‘tib, оliy о‘quv yurti tаlаbаsigа
аylаngаnlаr ulushining оrti bоrаyоtgаnligi, mаmlаkаt оliy о‘quv yurtlаridа о‘rtаchа
tаnlоv bаllining kо‘tаrilib bоrishi kаbi kо‘rsаtkichlаr guvоhlik berаdi. Shubhаsizki,
mаnа shu jаrаyоnlаrgа ijоbiy tаʼsir kо‘rsаtuvchi оmillаrdаn biri bо‘lib tаʼlimning
diversifikаtsiyаlаshuvi jаrаyоni sаnаlаdi.
Tаʼlimning diversifikаtsiyаlаshuvi, xususаn, yuqоri mаlаkаli kаdrlаr tаyyоrlаsh
bо‘yichа ixtisоsliklаr sоni vа shungа mоs hоldа оliy о‘quv yurtlаridа kаfedrаlаr
sоnining dоimiy оrtib bоrishidа nаmоyоn bо‘lmоqdа.Bundа, strаtegik bоshqаruning
umumiy ОTM strаtegiyаsidа muhit tаlаblаrigа jаvоb berаdigаn vа ОTM
mаqsаdlаrigа erishishgа qаrаtilgаn о‘z fаоliyаtini tаshkil etish usullаri tо‘plаshi
lоzim. Strаtegiyа ОTM rivоjlаnish yо‘lini tаnlаshni belgilаydi. Yаgоnа strаtegiyа
ОTMning bаrchа bо‘limlаrining sаʼy-hаrаkаtlаrini bir yо‘nа lishdаgi sаʼy-
hаrаkаtlаrgа birlаshtirish uchun аsоsdir. ОTMning biznes-mоdeli esа uning
fаоliyаtining nаmunаsidir, u ОTMning mаqsаdlаrigа erishish sаmаrаdоrligini vа
usullаrini belgilаydi.
ОTMning strаtegik bоshqаruvi kelаjаkdа fаоl shаkllаntirish uchun ustuvоr
vаzifаlаr bо‘lgаn strаtegiyаlаrni ishlаb chiqish vа аmаlgа оshirishdаn ibоrаt.
Strаtegik bоqаruvni eng muhim vаzifаsi - bu оldindаn rejаlаshtirilgаn hаrаkаtlаr vа
biznes mоdelidа mоslаshuvchаn о‘zgаrishlаr dаn fоydаlаngаn hоldа tаshqi muhitgа
mоslаshuvchi kutilmаgаn о‘zgаrishlаr, uzоq muddаtli, besh yоki undаn оrtiq yillаrgа
mо‘ljаllаngаn strаtegiyаni ishlаb chiqish hisоblаnаdi.Mаqsаdli strаtegiyаni ishlаb
chiqish ОTM hоzirgi hоlаti vа istiqbоllаri vа tаshqi muhitni hisоbgа оlgаn hоldа
qаndаy qilib mаqsаdlаrgа erishish mumkin degаn sаvоlgа jаvоb berаdi. Tаlаb
405
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
qilingаn mаqsаdlаrgа erishish uchun, puxtа о‘ylаngаn vа yо‘nаltirilgаn hаrаkаtlаr,
kutilmаgаn hоdisаlаr vа о‘zgаruvchаn shаrоitlаrgа munоsаbаtlаr, ОTM
xоdimlаrining о‘zgаruvchаn tаshqi muhit shаrоitidа о‘rgаtib bоrishidir. ОTMning
strаtegiyаsi rejаlаshtirilgаn, fаоl vа mоslаshuvchаn bо‘lishi kerаk.
Yаngi imkоniyаtlаr vа tаhdidlаrni, shuningdek tegishli bоzоrlаrdаgi
tendentsiyаlаrni vа mijоzlаrning tаlаblаrini о‘z vаqtidа аniqlаsh kerаk. Rаqiblаrdаn
tezrоq о‘rgаnish qоbiliyаti, ehtimоl, yаgоnа bаrqаrоr rаqоbаt ustunligidir. ОTMning
tаdbirkоrlik ruhini kuchаytirish, о‘zgаruvchаn shаrоitlаrgа rаqоbаtchilаrgа nisbаtаn
tezrоq mоslаshish, innоvаtsiyаlаrni jоriy etish, fаоliyаt sаmаrаdоrligini оshirish vа
оqilоnа tаvаkkаlchilik lаrni qаbul qilish kerаk. ОTMning strаtegiyаsi аstа-sekin
о‘zgаrishi kerаk, shuning uchun strаtegiyаni ishlаb chiqish bir mаrtаlik hаrаkаt emаs,
bаlki dоimiy jаrаyоndir. Strаtegiyаning tez-tez о‘zgаrishi vаziyаtni bаhоlаshdа vа
rivоjlаnishni bаshоrаt qilishdаgi kаmchiliklаrni kо‘rsаtаdi. Yаxshi ishlаb chiqilgаn
strаtegiyа bir nechа yillаr dаvоmidа о‘zgаrishsiz qоlishi mumkin.
О‘zgаruvchаn shаrоitlаrni hisоbgа оlgаn hоldа uni tuzаtish kifоyа. Strаtegik
rejаlаshtirish uzоq muddаtli (yillаr uchun) vа qisqа muddаtli (bir yilgаchа) bо‘lishi
mumkin. Strаtegiyаsini аmаlgа оshirish ОTM bir qаtоr аniq tаdbirlаrni tаshkil etish
vа о‘tkаzish bо‘yichа mаʼmuriy ishlаrni о‘z ichigа оlаnаdi vа ishlаb chiqilgаn
strаtegiyаni sаmаrаli аmаlgа оshirishgа qоdir bо‘lgаn ОTM tаshkiliy tuzilmаsini
(strukturа) shаkllаntirilаdi. ОTMning strаtegik аhаmiyаtgа mоlik yо‘nаlishlаri vа
bо‘limlаrigа vаzifаlаrni hаl qilish uchun yetаrli miqdоrdа resurslаr аjrаtilib, sifаt
tizimini tаkоmillаshtirаdigаn, strаtegiyаni qо‘llаb-quvvаtlаydigаn siyоsаtni ishlаb
chiqish zаrur bо‘lаdi.
Zаmоnаviy аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаridаn, bilimlаrni bоshqаrish
tizimidаn fоydаlаnish оrqаli xоdimlаrning sаmаrаli ishlаshi uchun shаrоitlаr yаrаtish
vа strаtegiyаni аmаlgа оshirishgа yоrdаm berаdigаn yо‘nаlishlаr bо‘yichа ОTMning
kоrpоrаtiv mаdаniyаtini rivоjlаntirish dоlzаrb mаsаlа xisоblаnаdi. Rаvоbаt
strаtegiyаni аmаlgа оshirishdа о‘z оldigа qо‘yilgаn mаqsаdlаr vа rejаlаshtirilgаn
nаtijаlаrgа erishishi uchun xоdimlаrni rаgʼbаtlаntirish tizimini jоriy etish kerаk
bщlаdi. Xоdimlаrning о‘z mаqsаdlаrigа eri shish uchun dоimiy rаvishdа hаrаkаt
qilishlаri mаqsаdidа rаsmiy vа nоrаsmiy yetаkchilik (liderlik) tizimini yаrаtish vа
bаhоlаsh hаmdа qо‘shimchаlаr kiritish ОTMdаgi tаshqi muhit vа ichki vаziyаtni dоi
miy rаvishdа kuzаtib bоrish lоzim bо‘lаdi.
Shаxsning kо‘p qirrаli tаbiаti vа uning shаkllаnishigа fаоliyаtli yоndаshuv
pedаgоgik аmаliyоtdа yuqоri mаlаkаli kаdrlаsh tаyyоrlаsh bоrаsidа eng аvvаlо
kоmil, yetuk shаxs bо‘lib yetishish yо‘lidа individning ijtimоiy vа biоlоgik
406
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
sоhаlаridа uning ijоbiy оlgʼа rivоjlаnishi yаxlitligini tаʼminlоvchi jаmlаmа
tuzilmаsini ifоdаlоvchi fаоliyаtning turli-tumаn kо‘rinishlаridаn fоydаlаnishni shаrt
qilib qо‘yаdi. Kаsbiy prоfessiоnаl shаxsni shаkllаntirish jаrаyоni kаsbiy tаʼlim tаlаb
qilаdigаn ehtiyоjlаr vа qоbiliyаtlаrni tо‘lа qоndirish metоdlаrigа аsоslаnаdigаn
dоirаdаgi pedаgоgik tаʼsirlаr kо‘rsаtilishini tаlаb qilаdi.
Mаnа shu yerdа yuqоri mаlаkаli kаdrlаr tаyyоrlаshdаgi shаxsning kаsbiy
prоfessiоnаl kаdr bо‘lib yetishishigа ijtimоiy tаlаb bilаn uni аmаlgа оshirish
murаkkаbligi оrаsidаgi аsоsiy qаrаmа-qаrshilik bir qаtоr о‘zаrо mоs kelmаydigаn
hоlаtlаrni shаrtlаydi:
-kаsbiy fаоliyаtning zаmоnаviy turlаri tаlаblаri vа shаxsning bu tаlаblаrni bаjаrа
оlishgа qоniqаrsiz hоldа tаyyоrlаngаnligi hоlаti;
-prоfessiоnаl shаxsni tаrbiyаlаshdа keng miqyоsli pedаgоgik tаʼsirlаrni
kо‘rsаtish zаrurligi vа bu jаrаyоndа yuqоri mаlаkаli kаdrlаrni tаyyоrlаsh sоhаsidа
tаʼlim kоntseptsiyаsining nаzаriy-metоdоlоgik аsоslаrining butun sаlоhiyаtidаn
fоydаlаnmаslik;
-kо‘p yillik о‘quv vа kаsbiy fаоliyаtdа kаsbiy tаyyоrgаrlikning yuqоri dаrаjаsini
tаʼminlаb turish zаrurаti vа tаlаbli-mоtivаtsiоn vа qаdriyаtli-yо‘nаltirilgаn
munоsаbаtlаrini shаkllаntirishgа kаsbiy tаʼsirlаrning yо‘nаltirilgаnligi mаvjud
emаsligi.
Mаnа shu qаrаmа-qаrshiliklаrning hаl qilinishi оliy tаʼlim muаssаsаlаridа yuqоri
mаlаkаli kаdrlаr tаyyоrlаsh rаqоbаtbаrdоshligini оshirishgа, shu yо‘l bilаn оliy tаʼlim
muаssаsаsining tаʼlim xizmаtlаri bоzоridа mustаhkаm о‘rin egаllаshi vа оliy о‘quv
yurtining о‘z ijtimоiy funktsiyаsini tо‘lа аmаlgа оshirishigа zаmin hоzirlаsh mumkin
bо‘lаdi.
FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR
1.Оliy tаʼlim. Nоrmаtiv - huquqiy vа uslubiy xujjаtlаr tо‘plаmi. “Istiqlоl” -T.,
2004.
2.Оliy tаʼlimning nоrmаtiv - huquqiy xujjаtlаri tо‘plаmi. -T., 2013.
3. Герасимова Е.В. Формирование личности руководителя, методы оценки
эффективности его деятельности. –М.: Лаборатория Книги, 2012. -105 с.
4.Дойль П. Менеджмент: стратегия и тактика. — СПб.: Питер, 1999. — 560
с.;
5.Дулесова В.А. Разработка системы управления мотивацией персонала в
образовательной организации высшего образования// Вестник Удмуртского
Университета, Т.25, вып.6, 2015. –С. 21-26.
407
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
6.Каплан Р.С., Нортон Д. П. Сбалансированная система показателей. От
стратегии к действию / Пер. с англ. — М.: ЗАО «Олимп-Бизнес», 2003. — 304 с.
7.Корнеева И.В., Полевая М.В., Камнева Е.В. Оценка эффективности
работы сотрудников организаций на основе системы ключевых показателей
эффективности (КРI) // Вестник Омского университета. Серия: Экономика. —
2019. — Т. 17. — № 1. — С. 88–98.
8.Лесина Т.В., Чернов Д.А. Ключевые показатели эффективности на
службе. Эффективность работы госслужащих // Вестник Евразийской науки, №
2, Том 10, 2018.
408
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
MUNDARIJA / TABLE OF CONTENTS / СОДЕРЖАНИЕ
1.
ЗНАЧЕНИЕ ИНДИВИДУАЛЬНОГО ПОДХОДА В ОБУЧЕНИИ ДЕТЕЙ С
СИНДРОМОМ ДЕФИЦИТА ВНИМАНИЯ
Собирова Камила Равшановна
Салманова Тамила Хикматовна
4
2.
МАРКАЗИЙ ОСИЁ МУТАФАККИРЛАРИ ҚАРАШЛАРИДА ДАВЛАТ ВА
ЖАМИЯТ БОШҚАРУВИ МАСАЛАЛАРИ
Фотима Ширинова
11
3.
“ӮЗБЕКИСТОН ТЕЛЕВИДЕНИЕСИДА ҲАЖВИЙ ДАСТУРЛАРНИ ТАШКИЛ
ЭТИШДА ДРАМАТУРГИК АСОС ВА РЕЖИССУРА
Джалилова Камола
19
4.
O‘ZARO MUNOSABAT TUSHUNCHASI: IJTIMOIY-PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI
Babakulova Dilafruz Mexriddinovna
Turayeva Dilafruz Rustamboyeva
25
5.
MARKAZIY OSIYODAGI IX-XII ASRLARDAGI ILM FAN, MADANIYATINING
GURKIRAB YASHNASHI VA UYG‘ONISH DAVRI
Saidjon Husenovich Xayrullayev
Muhammadqodir Abdulatib o‘g‘li Abduvaliyev
29
6.
INSON RUHIY SALOMATLIGINING IJTIMOIY PSIXOLOGIK OMILLARI
Hamroyev Azizbek Rustamovich
35
7.
BYUDJET TIZIMINI BOSHQARISH
Abdurasulov Parvezjon
Abdujalilova Dilnoz Abdusattorovna
42
8.
TAJVID ILMINING PAYDO BO‘LISH TARIXI VA TARAQQIYOTI
Habibullaev Ubaydulloh Ulug’bek o’g’li
45
9.
MILLIY KOLORITGA OID SO‘ZLARNING SINXRON TARJIMA JARAYONIDA
QAYTA IFODALASH MUAMMOLARI
Sultonmurodova Mahbuba Sadriddin qizi
S.S.Xodjayeva
48
10.
SURXONDARYO VOHASI SHOLI AGROSENOZLARIDA UCHROVCHI
NEMATODALARNING EKOLOGIK TAHLILI
Qarshiyeva Mahbuba
52
11.
SHAYBONIYLAR DAVRIGA OID MANBALAR TAHLILI
Panoyeva Dildora
Nurmamatova Mehribon
58
12.
SEMIRISHNING FIZIOLOGIK MEXANIZMLARI
Abdumannonova Muborakxon Abdupulat qizi
Qoraboyeva Malika Abdumajit qizi
Xayrullayeva Maftuna Ibodullayevna
61
13.
“YAGONA G‘AZNA HISOBVARAG‘I VA SHAXSIY G‘AZNA
HISOBRAQAMLARINI BOSHQARISH”
Abdimajidova Sabina
Abdujalilova Dilnoz Abdusattorovna
64
14.
O‘ZBEKISTONLIKLARNING FRONTDAGI JASORATI VA
67
409
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
QAHRAMONLIKLARI
Jahongir Usmanov Xujaqulovich
15.
NUROTA TURKMAN-YUZ ELINING O‘RGANILISH TARIXI
HISTORY OF THE STUDY OF THE NURATA TURKMEN-YUZ PEOPLE
Umarov Anvar Shuxratovich
71
16.
KОMPYUTЕR TАHLILI VА АVTОMАTIK TАRJIMА
COMPUTER ANALYSIS AND AUTOMATIC TRANSLATION
Xаydаrоvа Mоhidilxоn Xаmidullо qizi
Ibrаgimоvа Gulchеxrа Mаdаminjаnоvnа
78
17.
O’ZBEK VA INGLIZ MULOQOTIDA HAQORATNING NOVERBAL
VOSITALAR ORQALI IFODA ETILISHI
Xaydarova Mohidilxon Xamidullo qizi
81
18.
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI MILLIY QADRIYATLAR
ASOSIDA TARBIYALASHNING IJTIMOIYLASHUVIGA TA’SIRI
Yarashova Sitora Yermamatovna
87
19.
MIRZO ULUG‘BEK – IKKINCHI RENESSANS G‘OYALAR
Shuhratova Nigora
Qudratova Nasiba
91
20.
DUNYO XALQLARI MADANIYATIDAGI UMUMIYLIK VA FARQLAR
Badalova Gulbahor Sharoffiddin qizi
Abduraimova Maftuna Kamoliddin qizi
94
21.
ISHQ TIMSOLLARI: “LAYLI VA MAJNUN” DOSTONI OBRAZLARINING
TAHLILI
Bekmurodova Taxmina
100
22.
IMPLEMENTATION OF FLIPPED CLASSROOM MODEL FOCUSING ON
IMPROVING B2 LEARNER'S SPEAKING SKILLS
Mashhura
103
23.
IMPLEMENTATION OF FLIPPED CLASSROOM MODEL FOCUSING ON
IMPROVING B2 LEARNER'S SPEAKING SKILLS
Mashhura
108
24.
O’ZBEKISTON SHAROITIDA ZAMONAVIY KADRLARNI INNOVATSION
BOSHQARISHNING JAHON TAJRIBASIDAN SAMARALI FOYDALANISH
ISTIQBOLLARI
Mirsodiqov Abdulla Tursunaliyevich
S.X.Omonova
113
25.
MADANIYATLARARO MULOQOTDA MUROJAAT BIRLIKLARINING
AHAMIYATI VA DOLZARBLIGI
Kasimova Dilfuza Djurayevna
122
26.
FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNI TARJIMA QILISH STRATEGIYALARI
Soliyeva Maftuna Umirzoq qizi,
E.T.Tursunnazarova
128
27.
TEXNOLOGIYALARI YORDAMIDA O‘QUVCHILARNING MEDIA
SAVODXONLIGINI OSHIRISH
O‘rinboyeva Kumushoy Sultonbek qizi
Odiljonova Gulyora
Rustamova Mushtariy
Yangiboyeva Nilufar
132
410
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
28.
ЭТАПЫ ТРАНСФОРМАЦИИ: ЭВОЛЮЦИЯ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ В
УЗБЕКИСТАНЕ – ДОСТИЖЕНИЯ, ВЫЗОВЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ (ПО
СОСТОЯНИЮ НА МАЙ 2025 Г.)
Муминов Козимжон Баходирович
138
29.
“RUBOIYOT” JANRI O`ZBEK KOMPOZITORI TALQINIDA
M.A.Jumabaeva
150
30.
IJTIMOIY TARMOQLARDA DINIY AXBOROT IST’EMOLI MADANIYATINI
TARBIYALASHNING ZARURATI
Suvonov Javoxir Xusniddinovich
G'ofurov Nizomjon Oktyabrovich
154
31.
AXBOROTLASHGAN JAMIYAT VA HAYOTIMIZDA UNGA BO‘LGAN
EHTIYOJLAR
Arslonova Gulsanam Sa‘dullo qizi
Arifjonova Lolaxon Zavqiddin qizi
160
32.
ZAMONAVIY MEDIA MATNLARNING MILLIY-MADANIY O‘ZIGA XOSLIGI
(INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARI MISOLIDA)
Ahmadjanova Gulxayo Jasurbek qizi,
E.T.Tursunnazarova
165
33.
DUNYO XALQLARI MIFLARI: TUSHUNCHA VA MAZMUN MOHIYATI
Aliqulova Manzura Ravshan qizi
Karimova Zilola Ulug’bek qizi
168
34.
THE MORAL ROLE AND SIGNIFICANCE OF ABDURAUF FITRAT'S WORK
"FAMILY"
Nurmamatova Dilora Turgunboy qizi
Egamberdiyeva Yulduz Bahodir qizi
174
35.
BOLANI MAKTABDA O`QISHGA JISMONIY TAYYORLIGI
Madatova Dilnura Zohidjon qizi
179
36.
BUDJET TIZIMI BUDJETLARI DAROMADLARINING G‘AZNA IJROSI
Yusufova Mohidil Shavkat qizi
Abdujalilova Dilnoz Abdusattorovna
182
37.
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARINING FRAZEOLOGIK BIRLIKLARI
TARKIBIDAGI MEBEL NOMLARI
Urokova Dildora Ibragimovna
185
38.
RAQAMLARNING TARJIMADA TO‘G‘RI IFODALANISHI UCHUN
STRATEGIYALAR
Xakimova Dildoraxon Akbarjon qizi,
N.Ernazarova
189
39.
COGNITIVE LOAD MANAGEMENT IN SIMULTANEOUS INTERPRETATION:
NEUROLINGUISTIC INSIGHTS AND PRACTICAL STRATEGIES
Abdujabborova MAdinakhon Shuhratjon qizi
Kholboboyeva.A.SH
193
40.
UNIVERSITETDA XIZMAT KO‘RSATISH VA TURIZM YO‘NALISHI
TALABALARIDA KASBIY KO‘NIKMALAR HAMDA NUTQ MADANIYATINI
SHAKLLANTIRISH
Bozorova Lazizaxon Ilhom qizi
E.T.Tursunnazarova
199
41.
BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA O‘YINLI TEXNOLOGIYALARNI QO‘LLASHNING 202
411
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
METODIK XUSUSIYATLARI
Abdullayeva Risolat
42.
KARTALI TO‘LOV TIZIMLARI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI
Abdukadirova Lutfiya
205
43.
ГРАФИЧЕСКАЯ НАГЛЯДНОСТЬ КАК ОДНА ИЗ РАЗНОВИДНОСТЕЙ
КОМПЬЮТЕРНЫХ ТЕХНОЛОГИЙ
Канислямова Наргиза Наильевна
212
44.
YAQINLASHUVCHI KETMA-KETLIKLAR VA ULARNING XOSSALARI
G’aniyeva Charos
220
45.
AZIZ QAYUMOVNING NAVOIY VA BOBURGA BAG’ISHLANGAN
ASARLARIDA MATNSHUNOSLIKDAGI ILMIY YONDASHUVLAR
Bekmurodova Taxmina
224
46.
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA TANQIDIY TAFAKKURNI
RIVOJLANTIRISHDA XORIJIY TAJRIBALARDAN FOYDALANISHNING
AHAMIYATI
Xoliqulova Moxichehra Nodir qizi
Holikulova F.X.
231
47.
TEACHING THE SOLUTION OF EXAMPLES AND PROBLEMS ON THE TOPIC
"TEN" AND "HUNDRED"
Usenbaeva Gozzal
237
48.
TITLE: THE UZBEK PARENTING STYLE AND ITS INFLUENCE ON INTRA-
FAMILY COMMUNICATION
Umurzoqova Guliyora Oybek qizi
Turaeva Dilafruz Rustamboyevna
242
49.
ЯЗЫКОВЫЕ СРЕДСТВА ВЫРАЖЕНИЯ ПРАГМАТИЧЕСКОГО
ПОТЕНЦИАЛА В РЕКЛАМНОМ ТЕКСТЕ
Д. Абдухакимова
246
50.
ARXITEKTURAVIY YECHIMLARDA ENERGIYA TEJAMKORLIK:
LOYIHALASHNING INNOVATSION YO‘NALISHLARI
Shamsiddinov Sunnatullo Sodiqjonovich
Yunusov Shukrullo Xayrullayevich
250
51.
“BOSHLANG‘ICH TA’LIM PEDAGOGIKASI” MOHIYATI
Qurbonova Mashhura
256
52.
"KICHIK HAJMLI ISHLAB CHIQARISH UCHUN 3D PRINTERLARDAN
FOYDALANISH: TAJRIBA VA NATIJALAR"
Saidrasulov Sherzod Norboy o‘g‘li, Ibrohimov Azizbek Ahror o‘g‘li
263
53.
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDAGI O‘Z-O‘ZINI ANGLASH VA
IJTIMOIY HAYOTDAGI O‘RNINI ANIQLOVCHI RENE JILYE TESTI
Xolyigitova Nasiba Xabibullayevna, Adinamatova Dono Ilxom qizi
268
54.
LISTENING TO LEARN: STRATEGIES FOR MULTILINGUAL LEARNERS
Khajieva Mukhlisa Saidjon kizi
277
55
JADID TARAQQIYPARVARLARIDA XOTIN QIZLAR ROLI
Astanayeva Nazokat Toshtemirovna
281
56
IPOTEKA BANKINING SOF FOYDASIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR:
CHIZIQLI REGRESSIYA VA MULTIKOLLINEARLIK TAHLILI
Almuradov Abdulla, Xurramov Eldor
285
57
BORLIQ VA YOʻQLIK MASALASI FALSAFADA
291
412
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Shaxriddinova Shaxrizoda Murodullayevna, Ismoilova Dildora Ilhom qizi
58
THE USE OF GAME-BASED TECHNOLOGIES IN THE EDUCATION SYSTEM
Abdullayeva Risolat Sardor qizi
297
59
KORPORATIV BOSHQARUVNING TAMOYILLARI VA USULLARINI JORIY
ETISHINING XUSUSIYATLARI
Kamaldinova Sayyora Jamaldinovna
300
60
BОSHLАNG'ICH SINFLАRDА О‘QUVCHILАRNING NАTIJАLАRINI
BАHОLАSH
Ismаtоvа Оzоdа Pаrdа qizi, Suуunоv M.S.
304
61
ABDULLA QAHHOR VA O’RXON KAMOL HIKOYALARIDA
MAQOLLARNING QO’LLANILISHI
Bozorova Farangiz Tilakmurod qizi
311
62
FIZIKA O‘QITUVCHILARINING AMALIY VA LABORATORIYA
MASHG‘ULOTLARI ORQALI KASBIY KOMPETENTLIGINI
TAKOMILLASHTIRISH
Sodiqova Zilola Yahyoqul qizi
316
63
SHARQ MUTAFAKKIRLARINING TA’LIM - TARBIYAGA OID MA’NAVIY VA
AXLOQIY QARASHLARI
Abdumalik Ikromovich Temirov
320
64
ВЛИЯНИЕ ЦИФРОВИЗАЦИИ НА ПРОЦЕССЫ УПРАВЛЕНИЯ
ИЗМЕНЕНИЯМИ В КОМПАНИЯХ
Махмарасулова Наргиса Линурбаевна
326
65
ПИЖМА ОВЫКНОВЕННАЯ (TANACETUM VULGARE) CHEMICAL
COMPOSIYION OF THE PLANT AND ITS USE IN FOLK MEDICINE
Ibragimova Xurliman Oralbay qizi
334
66
XORIJIY TAJRIBA ASOSIDA MAKTABGACHA TA’LIM SAMARADORLIGINI
OSHIRISH: MEXANIZMLAR VA TATBIQ ETISH IMKONIYATLARI
Mamadaliyeva Shoxsanam
337
67
BUXORO AMIRLIGI HUDUDIY YAXLITLIGI VA SIYOSIY
MUSTAQILLIGINING TUGATILISHI OQIBATLARI
To‘rayeva Nafosat Shuhrat qizi
342
68
BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISH
Aziza To‘rayeva Shuxrat qizi
351
69
THЕ IMPАCT ОF SОCIАL INTЕLLIGЕNCЕ ОN GОАL-SЕTTING
ЕFFЕCTIVЕNЕSS IN MАNАGЕRIАL DЕCISIОN-MАKING
Saifalieva Sabina Ulugbek kizi
355
70
BOSHLANG‘ICH SINF “O‘QISH SAVODXONLIGI” DARSLARIDA
O‘QUVCHILARDA KOMMUNIKATIVLIK QOBILIYATINI RIVOJLANTIRISH
METODIKASI
Mirzoyeva Maftuna Husnitdinovna
358
71
THE IMPACT OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT (FDI) ON UZBEKISTAN’S
ECONOMIC GROWTH
Azizbek Nabiev Inomjon ugli
362
72
RAQAMLI BANK XIZMATLARIDA KIBERXAVFSIZLIK
Abdullayev Shaxboz
Numonjonov Ozodbek
378
73
KICHIK MАKTАB YОSHIDАGI BОLАLАRNING RIVОJLАNISHIDА ОTА-
385
413
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ОNАSINING О’RNI
Rustаmоvа Nоdirа Jаsur qizi
74
HUQUQIY MAQOMNI MUSTAHKAMLANISHI VA UNDA O‘ZBEKISTON SSR
KONSTITUTSIYASINING TUTGAN O‘RNI
Ganixodjayev Yashnar Abbasovich
389
75
КАК ИСКУССТВЕННЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ МОЖЕТ СПОСОБСТВОВАТЬ
РАЗВИТИЮ НАВЫКОВ ГОВОРЕНИЯ И АУДИРОВАНИЯ НА УРОКАХ
АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА
Э.Т.Турсунназарова
398
76
ОLIY MАLАKАLI KАDRLАR TАYYОRLАSH RАQОBАTBАRDОSHLIGINI
TАʼMINLОVCHI STRАTEGIYА
Fаzilоvа Gulsоrаxоn Shаvkаtbekоvnа
401
414
Issue 9(44), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.05.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
ESLATMA!
“SCIENCE SHINE” xalqaro ilmiy jurnaliga kiritilgan ma’lumotlar va
dalillarni haqqoniy va keltirilgan iqtiboslarni to‘g‘riligi hamda aniqligi
uchun shaxsan mualliflar javobgardirlar!
NOTE!
The authors are personally responsible for the truthfulness of the
information and evidence included in the international scientific journal
"SCIENCE SHINE" and the correctness and accuracy of the quotations!
International scientific journal
SCIENCE SHINE
Issue 9(44)
10. 05. 2025
©Jurnal hajmi: 414 bet.
©Farg‘ona viloyati, O‘zbekiston Respublikasi
©http://science-shine.uz/
