May, 2025-Yil
72
DUNYO BO‘YLAB INKLYUZIV TAʼLIM SIYOSATINING NAZARIY VA AMALIY
JIHATLARI
Abdikerimova Aynura Alliyarovna
Qoraqalpoq davlat universiteti talabasi
Atamuratova Nazira Quanishbaevna
Qoraqalpoq davlat universiteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15346839
Annotatsiya.
Mazkur tadqiqotda jahon miqyosida amalga oshirilayotgan inklyuziv ta’lim
siyosatining nazariy va amaliy jihatlari tadqiq etilgan. Inklyuziv ta’lim umumta’lim tizimida
barcha o‘quvchilar, shu jumladan imkoniyati cheklangan yoki alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan
o‘quvchilar uchun teng ta’lim imkoniyatlarini ta’minlashga qaratilgan. Tadqiqotda inklyuziv
ta’limning nazariy asoslari, uni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi psixologik va ta’lim
tamoyillari o‘rganilgan.
Kalit so’zlar:
Inklyuziv ta’lim, ta’limda teng imkoniyatlar, Individual ta’lim rejalari,
o‘qituvchilar bilan hamkorlik, Ijtimoiy inklyuziya, ta’lim nazariyalari, Jahon ta’lim amaliyoti,
Piaje nazariyasi, Vigotskiy nazariyasi.
THEORETICAL AND PRACTICAL ASPECTS OF INCLUSIVE EDUCATION POLICY
AROUND THE WORLD
Abstract.
This thesis examines the theoretical and practical aspects of inclusive
education policy being implemented on a global scale. Inclusive education is aimed at ensuring
equal educational opportunities for all students in the general education system, including
students with disabilities or special educational needs. The study examines the theoretical
foundations of inclusive education, the psychological and educational principles that contribute
to its implementation.
Keywords:
Inclusive education, equal opportunities in education, Individual educational
plans, Partnership with teachers, Social inclusion, Educational theories, World educational
practice, Piaget's theory, Vygotsky's theory.
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И ПРАКТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПОЛИТИКИ
ИНКЛЮЗИВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ ВО ВСЕМ МИРЕ
Аннотация.
В данном тезисе рассматриваются теоретические и практические
аспекты политики инклюзивного образования, реализуемой во всем мире. Инклюзивное
образование сосредоточено на обеспечении равных возможностей обучения для всех
учащихся, включая учащихся с ограниченными возможностями или с особыми
May, 2025-Yil
73
образовательными потребностями, в рамках общеобразовательных систем. В
исследовании рассматриваются теоретические основы инклюзивного образования,
исследуются психологические и образовательные принципы, обеспечивающие его
реализацию.
Ключевые слова:
Инклюзивное образование, Равные возможности в образовании,
Индивидуальные образовательные планы, Партнерство с учителями, Социальная
интеграция, Теории образования, Мировая образовательная практика, теория Пиаже,
теория Выготского.
Kirish
So‘nggi yillarda jahon ta’lim tizimi sezilarli o‘zgarishlarni boshdan kechirdi, inklyuziv
ta’lim muhitini yaratishga e’tibor kuchaytirildi. Inklyuziv ta’lim - bu barcha o‘quvchilarning
jismoniy, aqliy, ijtimoiy yoki hissiy ehtiyojlaridan qat’i nazar, teng ta’lim imkoniyatlarini
ta’minlashga qaratilgan yondashuv. Inklyuziv ta’limning asosiy tamoyili shundan iboratki, har
bir o‘quvchi, uning qobiliyati yoki nogironligidan qat’iy nazar, qabul qilish, hurmat va tenglikni
targ‘ib qiluvchi muhitda ta’lim olish huquqiga ega. Inklyuziv ta’lim siyosati xalqaro tashkilotlar,
hukumatlar va ta’lim muassasalarining diqqat markazida bo‘lib kelgan. Ushbu siyosat
nogironligi bo‘lgan talabalar, o‘qishdagi qiyinchiliklar va boshqa maxsus ehtiyojlar uchun
ta’limdagi to‘siqlarni bartaraf etishga qaratilgan. Inklyuziyaga o‘tish nafaqat imkoniyati
cheklangan o‘quvchilarni umumiy sinflarga integratsiyalash, balki ta’lim amaliyoti va muhitini
barcha o‘quvchilarning turli ehtiyojlarini qondirish uchun moslashtirishdir. Inklyuziv ta’limning
afzalliklari nafaqat akademik yutuqlar, balki ijtimoiy integratsiya, hissiy rivojlanish va ta’lim
muhitida xilma-xillikni rag‘batlantirishni ham o‘z ichiga oladi. Ushbu tadqiqotdajahon
miqyosida inklyuziv ta’lim siyosatining nazariy asoslari va amaliyotga tatbiq etilishini
o‘rganishdan iborat. Unda inklyuziv ta’limning tarixiy rivojlanishi ko‘rib chiqiladi, jahon
tajribasi o‘rganiladi, turli mamlakatlarning inklyuziv ta’lim modellarini qabul qilishdagi
qiyinchiliklari va yutuqlari tahlil qilinadi. Shunday qilib, ushbu tadqiqot inklyuziv ta’limni turli
xil ta’lim tizimlariga samarali integratsiya qilish va barcha o‘quvchilarning farovonligi hamda
muvaffaqiyatiga qanday hissa qo‘shishi mumkinligini chuqurroq tushunishga hissa qo‘shishga
qaratilgan. Ushbu tadqiqotdata’lim tengligini rivojlantirishda inklyuziv ta’limning ahamiyatini
yoritadi va butun dunyoda uni joriy etishni takomillashtirish bo‘yicha olib borilayotgan sa’y-
harakatlar haqida ma’lumot beradi. Natijalar barcha ta’lim oluvchilarning ehtiyojlarini
qondiradigan va yanada adolatli va teng huquqli jamiyatni rag‘batlantiradigan inklyuziv ta’lim
May, 2025-Yil
74
muhitini yaratish zarurligi haqidagi kengroq muloqotga hissa qo‘shadi. Inklyuziv ta’lim
siyosatini amalga oshirishga Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nogironlar huquqlari
to‘g‘risidagi konvensiyasi va ta’lim barcha uchun tashabbusi kabi turli global asoslar ta’sir
ko‘rsatgan bo‘lib, ular o‘quvchilarning turli ehtiyojlarini qondiradigan adolatli ta’lim tizimlari
zarurligini ta’kidlaydi. Ushbu xalqaro kelishuvlar milliy siyosat va amaliyotlarni shakllantirishga
yordam berdi, hukumatlarni ijtimoiy adolat va tenglikka erishish vositasi sifatida inklyuziv
ta’limga sarmoya kiritishga undadi. Natijada, ko‘plab mamlakatlar o‘z ta’lim tizimlarini barcha
o‘quvchilar, ularning qobiliyatlaridan qat’i nazar, sifatli ta’lim olish imkoniyatiga ega bo‘lishlari
uchun moslashtirdilar. Biroq inklyuziv ta’lim siyosatini amalga oshirish o‘ziga xos
qiyinchiliklardan xoli emas. Inklyuziyaning ahamiyati global miqyosda tobora tan
olinayotganiga qaramay, ko‘plab mamlakatlar hali ham yetarli resurslar yo‘qligi,
o‘qituvchilarning yetarli darajada tayyorlanmagani va ko‘pincha maxsus ehtiyojli
o‘quvchilarning to‘liq integratsiyasiga to‘sqinlik qiladigan ijtimoiy munosabatlar kabi jiddiy
to‘siqlarga duch kelmoqda. Inklyuziv ta’lim siyosatining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan
hukumatlarning majburiyatlariga, o‘qituvchilar, ota-onalar va jamoatchilikning hamkorligiga,
shuningdek, moslashtirilgan resurslar va qo‘llab-quvvatlash tizimlarining mavjudligiga bog‘liq.
Bundan tashqari, ta’lim oluvchilarning turli ehtiyojlarini qondirish uchun an’anaviy pedagogik
yondashuvlarni qayta ko‘rib chiqishni talab qiladi. Ushbu tadqiqotning maqsadi dunyoning turli
burchaklarida inklyuziv ta’lim siyosatining nazariy asoslari va amaliy qo‘llanilishini
o‘rganishdan iborat. Muvaffaqiyatli keys-stadilarni o‘rganish orqali ushbu tadqiqot inklyuziv
ta’limning samarali amaliyotiga hissa qo‘shadigan asosiy omillarni aniqlashga qaratilgan.
Bundan tashqari, inklyuziv ta’limni, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda to‘liq joriy etishga
hali ham to‘sqinlik qilayotgan to‘siqlarni bartaraf etish va bu muammolarni bartaraf etish
strategiyalarini taklif qiladi. Ushbu tadqiqot inklyuziv ta’limni global miqyosda qanday targ‘ib
qilish va kengaytirish mumkinligi, shuningdek, har bir mamlakatdagi mahalliy sharoit va mavjud
resurslarni hisobga olgan holda qimmatli ma’lumotlarni taqdim etadi. Tadqiqot, shuningdek,
siyosatchilar, o‘qituvchilar va manfaatdor tomonlar uchun inklyuziv amaliyotlarni o‘z ta’lim
tizimlariga yaxshiroq integratsiya qilish bo‘yicha tavsiyalar beradi, bu esa oxir-oqibat barcha
talabalar uchun sifatli ta’lim olish imkoniyatini yaxshilaydi. Inklyuziv ta’lim ilg‘or harakat
bo‘lsa-da, dunyoning ko‘p joylarida hali ham davom etayotgan jarayondir. Ba’zi mamlakatlar
inklyuziv amaliyotlarni joriy etishda sezilarli yutuqlarga erishgan bo‘lsa-da, boshqalari
nogironligi bo‘lgan o‘quvchilar va boshqa maxsus ta’lim ehtiyojlarini to‘liq qamrab olishga
to‘sqinlik qiladigan tizimli to‘siqlar bilan kurashishda davom etmoqda. Ba’zi mintaqalarda keng
May, 2025-Yil
75
qamrovli siyosat tizimi yoki yetarli qo‘llab-quvvatlash tizimining yo‘qligi bu talabalarning
chetda qolishiga olib keldi, ular ko‘pincha ommaviy ta’limdan chetda qoladilar. Shu sababli,
inklyuziv ta’lim bilan bog‘liq muammolar va imkoniyatlarni chuqur tushunish ko‘proq
o‘zgarishlarni rag‘batlantirish uchun juda muhimdir. Ushbu tadqiqot turli vaziyatlarni o‘rganib,
inklyuziv ta’limni joriy etishning turli bosqichlarida mamlakatlar qo‘llayotgan xilma-xil
strategiyalarni tahlil qiladi. Masalan, Skandinaviya mamlakatlarida inklyuziv ta’lim ko‘p
jihatdan milliy ta’lim siyosatining ajralmas qismi hisoblanadi. Bu yerlarda o‘qituvchilarni
tayyorlash, resurslarni taqsimlash va o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlash tizimlari mukammal
yo‘lga qo‘yilgan. Boshqa tomondan, ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlarda infratuzilma,
malakali kadrlar va jamoatchilik xabardorligining yetishmasligi tufayli inklyuziv ta’lim
maqsadlarini to‘liq amalga oshirish ko‘pincha qiyinchilik tug‘diradi. Bundan tashqari, ushbu
tadqiqot inklyuziv ta’limni qo‘llab-quvvatlashda texnologiya va raqamli o‘qitish vositalarining
ahamiyatini o‘rganadi. Ta’lim sohasida raqamli platformalardan foydalanish kengayib
borayotgani sababli, imkoniyati cheklangan talabalar uchun innovatsion yechimlar taqdim etish
imkoniyati paydo bo‘lmoqda. Texnologiya maxsus ta’lim ehtiyojlariga ega bo‘lgan
o‘quvchilarning o‘ziga xos talablarini qondiradigan shaxsiylashtirilgan o‘quv tajribalarini, qulay
o‘quv materiallarini va hatto virtual sinflarni taklif etishi mumkin. Ushbu tadqiqotning muhim
jihatlaridan biri inklyuziv ta’limga erishishda ko‘p tomonlama yondashuvning ahamiyatini
ko‘rsatib berishdir. Hukumatlar, mahalliy jamoalar, pedagoglar va oilalar o‘rtasidagi hamkorlik
barcha o‘quvchilarning ehtiyojlarini qo‘llab-quvvatlaydigan inklyuziv muhitni shakllantirishda
hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tadqiqotda nogironligi bo‘lgan o‘quvchilarni umumta’lim muhitiga
muvaffaqiyatli integratsiyalashda ota-onalarning ishtiroki va jamoatchilik tashabbuslarining
ta’sirini tahlil qiladi. Inklyuziv ta’limning ahamiyati tobora keng tan olinayotgan bir paytda, bu
siyosatni amalga oshirishda o‘qituvchilarning roli ham ko‘proq e’tibor markaziga tushmoqda.
O‘qituvchilar inklyuziv ta’lim jarayonining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, ularning
o‘qitish uslublari, sinfni boshqarish va baholash usullarini o‘quvchilarning turli ehtiyojlariga
moslashtirishdagi mahorati juda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois, inklyuziv amaliyotlarni
samarali joriy etish uchun o‘qituvchilarni tayyorlash va ularning malakasini oshirish hal qiluvchi
ahamiyatga ega. Ushbu tadqiqot o‘qituvchilarni tayyorlash dasturlarini turli qobiliyatlarga ega
o‘quvchilarni samarali o‘qitish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma va bilimlar bilan qurollantirish
maqsadida takomillashtirish yo‘llarini tadqiq etadi. Bunda differensial ta’lim, hamkorlikda
o‘qitish va yordamchi texnologiyalardan foydalanish kabi inklyuziv o‘qitish usullariga alohida
e’tibor qaratiladi.
May, 2025-Yil
76
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, inklyuziv ta’lim sari global harakat turli xalqaro tuzilmalar,
kelishuvlar va siyosatlar ta’sirida shakllanib kelmoqda. Ta’limda inklyuzivlik va tenglik
tamoyillarini targ‘ib qilishda Birlashgan Millatlar Tashkiloti, YUNESKO va boshqa xalqaro
tashkilotlarning o‘rni hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi. Ko‘pgina mamlakatlarda sezilarli
yutuqlarga erishilgan bo‘lsa-da, inklyuziv ta’lim siyosatini amalga oshirishdagi mintaqaviy
tafovutlar ham yutuqlarni, ham davom etayotgan muammolarni ko‘rsatib bermoqda. Rivojlangan
mamlakatlar mustahkam siyosat va me’yoriy asoslar yordamida inklyuziv ta’limni o‘z
tizimlariga samarali joriy etishga erishdilar. Biroq, ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlar hamon
resurs tanqisligi va jamiyatning munosabati kabi jiddiy to‘siqlarga duch kelmoqda, bu esa
inklyuziv ta’limni to‘laqonli amalga oshirishga xalaqit bermoqda.
ADABIYOTLAR
1.
Turemuratova, Aziza, Rita Kurbanova, and Barno Saidboyeva. "EDUCATIONAL
TRADITIONS IN SHAPING THE WORLDVIEW OF YOUNG PEOPLE IN FOLK
PEDAGOGY." Modern Science and Research 2.10 (2023): 318-322.
2.
Kurbanova, R. J., and B. E. Saidboeva. "MAKTAB VA OILADA ESTETIK
TARBIYANI
SHAKLLANTIRISH
JARAYONIDA
O'QUVCHILARNING
AKSIOLOGIK DUNYOQARASHINI RIVOJLANTIRISH." Inter education & global
study 9 (2024): 114-121.
3.
Jarasovna, Kurbanova Rita. "The Role of National Values in Shaping the Aesthetic
Worldview of Schoolchildren." International Journal of Pedagogics 5.03 (2025): 55-58.
4.
Jarilkapovich, Matjanov Aman. "USE OF PEDAGOGICAL METHODS BASED ON
THE MODERN EDUCATIONAL PROGRAM TO INCREASE THE EFFECTIVENESS
OF EDUCATION." European International Journal of Pedagogics 4.06 (2024): 26-33.
5.
Jarilkapovich, Matjanov Aman. "Program Technology for Choosing an Effective
Educational Methodology Based on Modern Pedagogical Research in The Educational
System." CURRENT RESEARCH JOURNAL OF PEDAGOGICS 6.02 (2025): 30-33.
6.
Begibaevna, Turemuratova Aziza, Kushbaeva Indira Tursinbaevna, and Dawletmuratova
Raxila
Genjemuratovna.
"THE
MAIN
ESSENCE
OF
DEVELOPING
STUDENTS'COLLABORATIVE
SKILLS
BASED
ON
MULTI-VECTOR
PEDAGOGICAL
APPROACHES
IN
MODERN
EDUCATION."
CURRENT
RESEARCH JOURNAL OF PEDAGOGICS 5.09 (2024): 43-46.
May, 2025-Yil
77
7.
Turemuratova,
Aziza,
Reymbay
Minajov,
and
Dilyaram
Bekniyazova.
"DEVELOPMENT OF MODERN EDUCATIONAL MODELS TO INCREASE
STUDENTS'INTEREST IN SCIENCE IN SPECIALIZED SCHOOLS." Академические
исследования в современной науке 2.25 (2023): 8-14.
8.
Turemuratova, A. "Har bir xalqning o'z qadriyati bor." (2021).
9.
Turemuratova, A., and J. Asamatdinova. "Talabalar qadiriyatqa bag'darlang'anliqti
rivajlantiruwda auditoriyadan tis shinig'iwlardin'roli." (2021).
10.
Aziza, Turemuratova. "KONFLIKT VA UNING KELIB CHIQISH SABABLARI."
Новости образования: исследование в XXI веке 3.32 (2025): 457-459.
11.
Begibaevna, Turemuratova Aziza. "PSYCHOLOGICAL CONFIDENTIALITY OF THE
FORMATION OF STUDENTS'COLLABORATIVE SKILLS BASED ON MULTI-
VECTOR APPROACHES IN EDUCATION." (2025).
12.
Begibaevna, Turemuratova Aziza, and Kenjayeva Marhabo Ahmatjonovna. "KO’P
VEKTORLI YONDASHUVLAR ASOSIDA TALABALARNING KOLLOBORATIV
KO’NIKMALARINI RIVOJLANTIRISHNING PSIXOLOGIK TRENING USLUBI."
(2025).
13.
Turemuratova, Aziza, To'tijon Saidova, and Oybibi Sotimova. "TALABALAR
GURUHLARIDA TRENINGNI TASHKIL ETISH QOIDALARI VA PSIXOLOG-
TRENERNING NOTIQLIK MAHORATI." Modern Science and Research 4.4 (2025):
145-151.
14.
Turemuratova, Aziza, Liza Xojanazarova, and Nodira Qurolboyeva. "THE
PSYCHOLOGICAL TRAINER'S PUBLIC SPEAKING SKILLS AND ATTITUDE
TOWARDS A GROUP OF STUDENTS IN A COLLABORATIVE SITUATION."
Modern Science and Research 4.4 (2025): 111-116.
