ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
175
QARAQALPAQSTANNIŃ JER HÁM SUW RESURSLARINAN RATCIONAL
PAYDALANIW MASHQALLARI
Tashimov Ruslan Raxmanbergenovich
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti magistrantı
https://doi.org/10.5281/zenodo.8141423
Annotatsiya.
Bul maqalada Qaraqalpaqstan Respublikasınıń jer fondı olardıń túrleri,
Statistikalıq maǵlıwmatlar jánede egislik maydanlar haqqında sóz etilgen.
Kalit so’zlar:
jer fondı, egislik maydan, jer resursları, geodeziya, kartografiya,
Ergrodezkadastr.
EXERCISES OF RATIONAL USE OF ALL WATER RESOURCES OF
KARAKALPAKSTAN
Abstract.
In this article, about the type of land fund of the Republic of Karakalpakstan, the
statistical information and the slope fields are adjusted.
Key words:
ger fund, tilth field, ger resources, geodesy, cartography, Ergrodezkadastr.
УЧЕНИЯ ПО РАЦИОНАЛЬНОМУ ИСПОЛЬЗОВАНИЮ ВСЕХ ВОДНЫХ
РЕСУРСОВ КАРАКАЛПАКСТАНА
Аннотация.
В данной статье о типе земельного фонда Республики
Каракалпакстан приведены статистические сведения и поля уклонов.
Ключевые слова:
герфонд, пашни, герресурсы, геодезия, картография,
Ергродезкадастр.
Qaraqalpaqstan Respublikasında irrigatsiyanı rawajlandırıw hám suwǵarılatuǵın jerlerdiń
meliorativ jaǵdayın jaqsılaw boyınsha nátiyjeli jumıslar alıp barılmaqda. Nátiyjede, keyingi úsh
jıl ishinde 47 mıń gektardan artıq jerlerdiń suw támiynatı jaqsılandi, kúshli hám ortasha shorlanǵan
maydanlar 11,2 mıń gektarǵa kemeydi, 140 mıń gektardan artıq maydandıń meliorativ jaǵdayın
turaqlı saqlawǵa erisildi.
Usınıń menen birgelikte, Qaraqalpaqstan Respublikasında 44,9 mıń gektar suwǵarılatuǵın
jerlerdiń suw támiynatı tómen dárejede, 95,2 mıń gektar suwǵarılatuǵın maydanlar ortasha hám
kúshli sholanǵan, ámeldegi suw resurslarınan paydalanıw natiyjeliligi bolsa tómenligishe qalıp
atır.
Qaraqalpaqstan Respublikasında suw xojalıǵı obiektlerin qurıw hám rekonstrukciya qılıw,
suwdı tejeytuǵın suwǵarıw texnologiyaların keń engiziw, jerlerdiń meliorativ jaǵdayın jaqsılaw,
suw resursları hám elektr energiyasınan paydalanıwdıń avtomatlasqan qadaǵalawın jolǵa qoyıw
hám de ilim jańalıqların óndiriske keń engiziw arqalı suw joytıwların kemeytirip, kanallardıń
paydalı jumıs koefficiyentin asırıw hám de suwǵarılatuǵın jer maydanların suw menen isenimli
támiyinlew boyınsha keń kólemli jumıslar alıp barılıwı boyınsha tiyislı is-ilajlar islep shıǵıldı[1].
Ózbekstanda ǵárezsizlik jillarınan baslap suw xojalıǵı tarawında júdá úlken ózgerisler
ámelge asırılmaqta. Tiykarınan suw resursların basqariw sisteması qáliplestirildi, suwǵarıw
tarmaqlarınıń texnikalıq jaǵdayları jaqsılandı, suwǵarılatuǵın jerlerdiń meliorativ jaǵdayların
jaqsılaw hám olardıń suw táminatin asırıw barısında keń kólemdegi jumıslar alip barılıp atır,
zamanagóy suwdı tejewshi texnologiyalardı ornatıw jáne olardı mámleket tárepinen qollap
quwatlaw, avtomatlasqan basqarıw hám baqlaw sistemasın ornatıw, awıl xojalıǵı ónimlerin
óndirisin diversifikaciya qılıw jumısları boyınsha sistemalı ilajlar ámelge asırılmaqta [2].
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
176
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń jer fondı 16,6 mln dı quraydı. Sonnan, 3633,8 gektarlı
awıl xojalıq jerleri 29,4 mln ǵa elatli púnkitleri astındaǵı jerler, 1296,8 mıń gektardı sanaat,
transpor, baylanıs, qorǵanıw hám basqa maqsettegi jerler, 0,4 mıń gektarı tábiyatti qorǵaw,
salamatlastırıw, rekreaciya maqsetlerine máljellengen jerler, 24 mıń gektar tariyxıy-mádeniy
áqmiyetke iye jerler, 4367,1 mıń gektarı toǵay fondı jerleri, 57,1 mıń gektarı suw fondı jerleri,
7151,2 mıń gektarı mámleketlik zapastaǵı jerler bolıp esaplanadı. Basqasha qılıp aytqanda, barlıq
jer fondınıń21,8% i awıl xojalıq jerlerine, 0,2 % i elatli púnktler astındaǵı jerlerge,7,7% i sanaat,
transport, baylanıs, qorǵanıw hám basqa maqsettegi jerlerge, 1,4% i tariyxıy-mádeniy áqmiyetke
iye jerlerge, 26,2% i toǵay fondı jerlerine, 0,3% isuw fondı jerlerine, 42,9% i mámleketlik
zapastaǵı jerlerge tiyisli.
Kópshilikke belgili awıl xojalıq jer túrleri ishinde egislik súrim jerler eń qımbat bahalı
jerler bolıp esaplanadı. Bunday jerler muǵdarı 2009-jıl esabi boyınsha Qaraqalpaqstanda 420 mıń
gektardı quraǵan. Bul kórsetkish Ózbekstan Respublikasında egislik jerlerdiń 10,3% in, al
Qaraqalpaqstannıń ulıwma jer fondınıń 2.5 % in hám awıl xojalıq jerleriniń 11,6 % in quraydı.
Statistikalıq maǵlıwmatlar boyınsha Ózbekstanda egislik súrim jerler barlıq jer fondınıń
9,2% in, al awıl xojalıq jerleriniń 18,3% in tutadı, yaǵnıy Qaraqalpaqstanǵa salıstırǵanda saykes
túrde 3,7 ese hám 157,8 % ǵa joqarı ekenligio kózge taslanadı. Bul nárse egislik maydanlardı
kózdiń qarashıǵınday qorǵawımız tiyis ekenligin uqtıradı.
Respublikamızda hár jan basına tuwra keletuǵın egislik maydan 1991-jılda 0,35 gektardı
quraǵan bolsa, 2010-jılı 0,25 gektardı quraǵan, yaǵıny egislik maydannıń hár bir adam basına usı
jıllar ishinde 0,1 gektarǵa kemeygenligin kórsetedi. Bul nárse xalıqtı diyxanshılıq ónimleri menen
támiynlewge tikkeley baylanıslı. Sonlıqtan, awıl xojalıq jer túrlerin, ásirese egislik maydanlardan
aqılǵa muwapıq paydaanıw, olardıń ónimdarlıǵın arttırıw búgingi kúnniń eń áhmiyetli
wazıypasınan biri bolıp tabıladı.
Awıl xojalıq statistikası maǵlıwmatları analızı hár gektardan alınatuǵın ónimniń muǵdarı
boyınsha Qaraqalpaqstan Respublikası Ózbekstanda eń támen kórsetkishlerge iye ekenligin
kórsetedi. Buǵan tiykarǵı sebep, respublikamızdıń tábiyiy sharayatınıń basqa regionlarǵa
qaraǵanda salıstırmalı qolaysız ekenligi hám awıl xojalıq egislik maydanları topıraqlarınıń
meliorativ jaǵıdayınıń jamanlasıwı menen túsindiriledi. Respublikamız egislik maydanları
topıraqlarınıń ortasha bonitet balı 41 di quraydı. Bul kórsetish Ózbekstan Respublikasında ortasha
55 balǵa teń.
Ózbekstan Respublikası Jer resursları, geodeziya, kartografiya hám mámleketlik kadastrı
Mámleketlik komiteti (<<Ergrodezkadastr>>)nıń 2009-jılǵı Milliy esabı maǵlıwmatlarında
respublikanıń ayrım rayonları egislik jer maydanlarınıń ortasha bonittet ballarınıń joqarıaǵanlıǵın
kóriwge boladı. Mısalı, Jizzaq walayatınıń Jizzaq, Paxtakor, Zamin, Yangiabad, Namangan
walayatınıń Mińbulaq, Nawayı walayatınıń Xatirshi rayonlarında ortasha bonitet balı 2000-jılǵa
salıstırǵanda 2008-jılı 1,6-4,0 balǵa joqarılaǵan, yaǵnıy topıraqtıń tábiyiy ónimdarliǵi birqansha
kóterilgen. Demek, eger jerdiń jaǵıdayın jaqsılawǵa kewil bólinse, onıń ónimdarlıǵı artıwı
múmkin ekenligi respublikamızdıń ayırım aymaqlarında óz tastıyıqlawın tapqan. Biziń
respublikamızda da topıraqlardıń meliorativ jaǵdayın jaqsılawǵa aytarlıqtay kewil bóliniwi, onıń
ónimdarliǵınıń artıwına hám awıl xojalıq egin túrlerinen joqarı zúráát alıwǵa imkaniyat jaratadı.
Búgingi kúnde GIS sistemasındaǵı Arc Map dásturinde respublikamizdaǵı bar bolǵan
barliq SIU hám xojalıqlardıń elektron kartaları islep shıǵılǵan bolip, onda tiyisli aymaqlar
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
177
shegaraları, úlken avtojollar, irrigaciya hám melioraciya tarmaqları jáne meliorativ baqlawshı
qudıqlar tochkaları túsıriledi. Bul elektron kartalarda bar bolǵan baqlaw tochkalarınan alinǵan
maǵlumatlar, ximiya labaratoriyasınıń analiz nátijeleri kirgizilip, dástúrdiń arnawlı
imkaniyatlarınan paydalanıp, interpolyaciya usılında tiyisli meliorativ esaplaw jumısları islenedi.
Usı dástúrde islep shıǵılǵan jer astı izey suwları qáddi hám mineralizaciyasi jáne topıraqlardıń
shorlanıw dárejeleri kartaları reńli kóriniste baspadan shıgarıladı. Qosımsha ráwishte,
respublikadaǵı iri socialliq áhmiyetke iye bolǵan obektler hám aymaqlardıń jaylasqan ornı,
rayonlar aralıq hám magistral avtojollar, temir jollar hám basqa qurılıs maydanlarında
ornalastırıldı.
Respublika aymaǵında suwdı tejeytuǵın aldinǵı texnologiyalardı, tiykarınan tamshılatıp
suwǵarıw, qarıqqa plyonka tósep jáne qarıqlardıń ornına iyiliwsheń kóshpeli trubalar járdeminde
suwǵarıwdı keń túrde engiziwge ayrıqsha itibar berilmekte. Qaraqalpaqstan Respublikasi boyınsha
uluwma suwǵarılatugın jer maydanı Respublika jer resursları mámleketlik kadastr basqarmasınıń
maǵlumatına tiykarlanip 2023-jıl 1-yanvar jaǵdayına 516977 ga. nı qurap, sonnan 2212 ga maydan
Nókis qalasına qaraslı jerler bolıp, bul jerler meliorativ ekspediciya tárepinen qadaǵalaw astına
alınbaǵan. Qalǵan 514765 ga maydanda tolıq meliorativ monitoring jumısları ótkeriledi [4].
2022-jılda Qaraqalpaqstan Respublikası boyınsha jámi paydalanılǵan maydan 338807 ga
nı qurap, 174338 ga maydan awıl xojalıǵında paydalanılmay qaldi. Sonnan, 88866 ga maydan
suw jetispewshiligi hám 71858 ga. hár qıylı sebeplerge baylanıslı paydalanilmay qalǵan. Bul
maydanlar tiykarınan Qızılqum barxanları arasında ashılǵan hám Ámiwdáryanıń eski egislik
jerleri bolıp, suw kóp bolǵan jılı paydalanıladı, al, suw jetispewshiligi baqlanǵan jılda suw menen
támiynlep bolmaydı, suwǵarıw tarmaqları isten shıgıwı sebepli awıl xojalıgında paydalanılmaydı
[4].
Juwmaqlap
aytqanda, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń gidrogeologiyalıq hám
gidrogeologiyalıq sharayatlarınan kelip shıǵıp, bar bolǵan xojalıqlar aralıq kollektor-drenaj
tarmaqların hám jer astı suwları qáddin ólshewshi baqlawshi qudıqlardı tazalaw hám óz waqtında
maǵlumatlar alip, baqlap barıw maqsetke muwapiq.
Sonday-aq, suwǵarılatuǵın jerlerdin meliorativ jaǵdayın monitoring qılıwda informatiyalıq
texnologiyalardan, ásirese GIS texnologiyalarınan keń paydalanıw, meliorativ kadastr esabı, jer
astı suwları qáddi boyınsha ajıratıw hám maydanların esaplaw, eń maqul hám jaramsız
maydanlardı ajıratıw hám basqa jumıslardı orinlawda anıqlıq, tezlik jáne jumıs ónimdarlıǵınıń
asıwına imkaniyat jaratadı. [4].
REFERENCES
1.
Qoraqalpog‘iston Respublikasida suv resurslaridan samarali foydalanish va yerlarning
meliorativ holatini yaxshilash bo‘yicha kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlar
to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, 05.12.2020 yildagi PQ-4912-
sonli qarori
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 24-fevraldagi «O‘zbekiston
Respublikasida suv resurslarıni boshqarısh va irrigatsiya sektorini rivojlantirishning 2021-
2023-yillarga mo‘ljallangan strategiyasıni tasdiqlash to‘g‘risida»gi PQ-5005-sonli qarori.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
178
3.
Qaraqalpaqstanda suwdan nátiyjeli paydalanıw máseleleri Xudaybergenova Ya,
Allanazarova M, Jonubuy Orolboyi gidrologik va gidroekologikmuammolari: Bugun va
kelejagi respublika ilmiy-amaliy konferenciyasi materillari .Nukus 25 aprel 2023
