ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
58
ҚАРАҚАЛПАҚ ХАЛҚЫНЫҢ МИЛЛИЙ САЗ АСАБАБЫ ҚОБЫЗ ХӘМ
ЖЫРАҮ НАМАЛАРЫ
Кудайбергенов Нурсултан Пахратдин улы
УДСМИ-Нф халық дөретиушилиги кафедрасы
фольклор хәм этнография қанигелиги
3-қурс студенти
https://doi.org/10.5281/zenodo.8214769
Аннотация.
Бул мақалада Қарақалпақ халқының миллий саз асабабы қобыз хәм
жырау намалары,
Атқарыушылық өнери хәмде атқарыүшылар жырау, бақсы, қыссахан,
сазенде, қосықшылары олардың тарийхы хаққында сөз етилген.
Гилт сөз:
қобыз хәм жырау,
Соппаслы Сыпыра жыраү, «Едиге», Қобыз, «Алпамыс,
«Қырық қыз».
THE NATIONAL MUSICAL INSTRUMENTS OF THE KARAKALPAK
PEOPLE ARE KOBIZ AND JIROV TUNES
Abstract.
This article talks about the national musical instruments of the Karakalpak
people, kobiz and jiro tunes, performance skills and the history of performers, jiro, bakhshi,
kissakhan, sozanda, and spoon-makers.
Key words
: Qobiz and Jirov, Soppasli sipira Jirov, "Edige", Qobiz, "Alpamis", "Qiriqqiz".
НАЦИОНАЛЬНЫЕ МУЗЫКАЛЬНЫЕ ИНСТРУМЕНТЫ
КАРАКАЛПАКСКОГО НАРОДА – НАПЕВЫ КОБИЗ И ЖИРОВ.
Аннотация.
В данной статье рассказывается о национальных музыкальных
инструментах каракалпакского народа, напевах кобиз и дзиро, исполнительском
мастерстве и истории исполнителей, джиро, бахши, киссахан, созанда, ложковых певцов.
Ключевые слова:
Кобиз и Жиров, Соппасли сипира Жиров, «Эдиге», Кобиз,
«Алпамис», «Кырик Кыз».
Атқарыүшылық өнери қарақалпақ халқының ең ескиден киятырған суйикли
өнерпазларымыздың бир топарын курайды. Олардың сазы менен сөзи мийнет адамларының
тилегине унлес, тилегине сай болып келеди. Халықтың әдебияты менен искусствосының
раүажланыүында белгили дәрежеде улес қосқан атқарыушылардың хызмети халқымыздың
көп әсирлик тарийхының алтын бетлерин толықтырады. Арал теңизиниң кун шығар
арқасында Әмиу менен Сырдарьяның аралығында жайласқан қарақалпақлардың әййемги
ата-бабалары болған массагетлердиң атқарыушылықты урдис еткени жөнинде тарийхтың
атасы деп аталыушы Геродот қызықлы мағлыӯмат береди. Иранлылардың «өлмес»
патшасы Кирди жеңген массагетлердиң патшасы анамыз Тумарис хаққындағы эпоста да
сазенде, қосықшылар да атқарып, кенап шегип кеуил көтерип отыратуғын болғанлығын
жазады
.
[1]Атқарыӯшылар жыраӯ, бақсы, қыссахан, сазенде, қосықшы болып бир неше
топарға бөлинеди. Соның ишинде жыраӯлар шығысы жагынан қарақалпақ халқының сол
массегетлер дәуринен киятырган ең ески өнерпазы есапланады. Сондай-ак Орта Азия хәм
Қазақстан халықлары арасында да қобыз бенен атқаратуғын жыраӯшылық өнериниң кута
ертеден киятырғанлығы мәлим.
Жыраӯлар батырлық жырларының тийкарғы атқарыӯшылары есапланып, олар
халық басындағы аӯыр мийнет, жоқшылық зары, терең қайгысына шериклес, дәртине
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
59
дәртлес болып, қайғысын умыттырыӯдағы жалғыз кеӯил хошы болып мың-мыңлаған
тыңлаушы аудиториясының журегин тербетип отырды
.
[2] Аты аңызға айланған Соппаслы
Сыпыра жыраӯ Қарақалпақлар арасында легендаларға айланған. Соппаслы Сыпыра жыраӯ
XIV әсирде жасаған жыраӯ болып, ол көп ғана турк тиллес кәӯимлер ноғайлы
бирлеспесинде ямаса Алтын Орда ханлығы қарамагында жасап турған бир дәуирде өмир
сурген қазақ, башқурт, татар, ноғай фольклорында да аты кеңнен сақланған. Ол қарақалпақ
жыраӯшылық традициясының баслаушыларының бири, уллы көркем сөз шебери
сыпатында танылады. Қарақалпақ, қазақ, ноғай, башқурт халықларының изертлеулерине
қарағанда белгили тарийхый уақыялар тийкарында пайда болған дәстан «Едиге» деги
белгили тарийхый фигуралар Тоқтамыс, Едиге, Темир т.б. адамлар менен бир қатарда
аталыӯының өзи тарийхый шынлыққа туӯра келеди. Усы жағдайларға байланыслы
Соппаслы Сыпыра жыраӯдың аты, творчествосы Қорқыт ата, Асан қайғы, Жийренше
шешен сыяқлы көпшилик турк тилинде сөйлейтуғын халықларға ортақ болып келеди.
Илимий әдебиятта Сыпыра жыраӯдың атын биринши болып киргизген белгили әдебиятшы,
этнограф, музыка изертлеӯши Ш. Уәлийханов: «Сыпыра жыраӯ Тоқтамыс ханның ең
абыройлы кенесгөйлериниң бири болды, ол ноғайлы дәуириниң көп ғана эпикалық
жырларын атқаратуғын еди»-деп керсетеди.[3]Белгили қарақалпақ илимпазлары Н.
Дауқараев, К. Айымбетов, х.т. басқалар қарақалпақ жыраӯшылық мектебин. Сыпыра
жыраӯдың аты менен ,байланыстырады. Олар Тоқтамыс ханның тусында Ноғайлы
Союзының кулаӯ дәӯиринде жасағаны[4] хаққында мағлыумат берилген.
Қарақалпақ халқының арасында шығысы жағынан ең гөне, ески музыкалық
асбаплардың бири-қобыз. Қобыз-әспабы қарақалпақлардан басқа көпшилик шығыс
халықлары қазақ, қырғыз, өзбек, уйғыр, улыума турк тиллес халықлардың көпшилигинде,
сондай-ақ украинларда (бандур) т.б. халықларда гезлеседи. (Қобыз аспабы өзиниң
қурылысы, жыраӯдың айтыӯ техникасы хәм де басқа да көплеген тарийхый дереклерге
қарағанда ол кута әййемги аспаб болғанлығы мәлим.
XVIII әсирде жасаған белгили илимпаз Дервиш Алийдиң айтыӯына қарағанда:
«Қобыз-кутә жағымлы хәм көркем дауыслы тар тағылған музыкалық әспаб. Оның
айтыӯына қарағанда қобыз уллы сәзенде хәм музыка теориясын терең ийелеген Султан
Жалайыр (1356 - 1374) атлы алым терепинен соғылған.
Қобызды ол рубабтың балдағын хәм оның путкил денесин узайтып жолы менен
ислеп шыққан, ол хаққында автор кута қызықлы хәм узақ даӯам еткен аңыз сөзлерди баян
етеди. [5]
Жыраӯлардың қобыз бенен атқаратуғын арнаӯлы намалары оғада көп болып олар
раңбарең нағысларына ийе. Олардан «Айга шап», «Шоласқан», «Шербейит», «Толқын»,
«Уллы зибан», «Келте зибан», «Жан-жан», «Хәӯжар», «Көз айдын», «Жигирма бесте», «Таң
атар», «Кун шығар», «Ылғал», «Хәйяр», «Яғлы бахар» хәм т.б. намалар менен терме
толғаулардың өзлери де бир неше турлерге ийе. Қобыз намаларының өзине тан стили,
даӯыслық колорити тембри менен айырықша кеӯил тартып турады. Себеби, қобыз жуп тар
тағылған әспаб болып, оның тарлары грифке тиймей, бармақлар тарлар устинде тайғанап
журеди. Сонлықтан болса керек оның даӯысы бираз ғаңқылдаңқырап дараланып шығады.
[6]
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
60
Жыраӯ намаларының өзине тан характерли белгилериниң бири-олар бақсылардың
намаларындай жоқары хәӯижли, кең раӯажланған куплетли хәм нақаратлы формада болмай
әдетте басқаларды намаларынан қысқарак болып, онда белгили бир яки еки мотив болып,
бир неше рет такирарланып турады, Жыраӯ намаларының тағы да бир өзгешелиги-олардың
айырым музыкалық бөлеклери қарақалпақ халық намаларындай оригиналлықта-екинши
басқышта талапланады. Бул нәрсе намалардың миллий колоритин арттырып көркемлик
дәрежесин кушейтип отырады. Есемурат жыраӯдың атқарған «Кемийек» намасының
мелодиялық бөлеклери екинши басқышта тамамланады. Бул жағынан «Кемииек»
қарақалпақ, классикалық намасы «Бозатаӯ» ға уқсайды. Сондай-ақ Республикамыздың
белгили музика ғайраткери композитор Алимжан Халимов тәрепинен «Қарақалпақ халық
намалары» [7]
ат пенен топлам етип бастырып шығарады. Бул еки топламда қарақалпақ
халқының музыка мийрасын жыйнап халқымызға жеткериуде ең биринши пропагандалық
жумыс болып табылады. Бул топламларға жазылғаң алты сөз қарақалпақ музыка
тарийхында дәслепки теориялық пикирлер болып қарақалпақ намаларының характерли
өзгешеликлерин анализлейде бахалы мақалалар болып табылады.
Мине усы жыйналған материаллар тийкарында бизиң топламда усынылып отырған
жумысымыз «Жыраӯ намалары» жыйнағында Жумабай жыраӯ, Шамурат жыраӯ, Қыяс
жыраӯ, Жақсылық жыраӯ, Есемурат жыраӯ, Карам жыраӯ, Асқар жыраӯлардың
аткарыӯында композитор М. Жийемуратов тәрепинен ноталастырылды.
Искусство таныӯ бөлими тәрепинен таярланып атырған бул топлам «Жыраӯ нама»
ларын баспа сөзде биринши рет қолға алынған көлемли, илимий қөз-қарастаң бахалы
жумыс деп ойлаймыз. Себеби, бурында шығарылған қарақалпақ намаларының ески
топламы (В. Шафранников, А. Халимов [8] хәм «Қобыз намалары» (А. Хайратдинов) [9]
тек бақсы намалары, қобыз сазлары ғана жарияланған болса, бул топламда жыраӯлардың
толык репертуары толық жырланыӯшылыры хәр турлилиги, байлығы менен парқланады.
Көрип откенимиздей-ақ жыраӯшылық искусствосы бугинги тыңлаушыларымыға да
улкен эстетикалық заӯык бағыш, етип келеди. Олардың атамзаманлардан қалдырған ески
жыры халықтың социал мәденияты, жаңа заман қосық-намаларын дөретиу
творчествосында, оның терең мазмунлы хәм көркем поэмалық доретпесинде ески дәстан
жырлары занлылық турде параллель турде еркин аяқ қосып келеди.
Қысқа дәӯир ишинде алымларымыз тәрепинен қарақалпақ халқының жасаӯы хәм
гуреси, урип-әдети, дәстур усыллары, мереке жайғастырыӯ урдислери, тили, бай мәденияты
тарийхынан гуалық бернуши «Қоблан», «Едиге», «Алпамыс, «Қырық қыз», «Мәспатша»,
«Гөруғлы» «Гәрип ашық», «Саятхан-Хәмра», «Юсуп-Зилийха» т.6. жузге жақын
дәстанларды (вариантлары менен) терме-толғау, қосықларды мыңлаған намалары менен
жазып, фольклордын көп томлығы менен халық намаларының топламларында жарияланып
келди. Сонын менен катар жыраӯ-бақсыларды поэзиясын дөретиушилер XVIII-XIX-XX
әсир атқарыушылары болғаң Жийен, Төренияз, Ақымбет, Қалмурат, Қазақбай, Шаңкөт,
Жийемурат, Муӯса, Суйеу, Шернияз,
Ерполат, Нурабулла, Әбдирасули, Қурбанбай, Есемурат, Қыяс т. б. шеберлери
Қарақалпақ халқының музыкалық хәм поэзиялық дөретиушилериниң рауажланыуына
айрықша тәсир етти. Олардан қалған мийраслар атқарыушылардың ең соңғы
әуладларының, қалиплесиуине улкен устазлық рөлин атқарып келди. Халқымыздың усы
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
61
суйикли жыраӯ-бақсылары жырлап мийрас етип кеткен дөретпелери хәзирги кунде де
бизиң рухый байлығымызға айланып қалды. Олардың таярлап қалдырған Жумабай,
Бекмурат, Жақсылық хәм Жумабай жыраӯдың балалары сыяқлы бир қанша шәкиртлери
республикамыздың районларында жасап творчестволық хызмет атқарып атыр.
Тыңлаушыларын неше әсирлерден бери таңландырып, заӯыққа бөлеп, рухын көтерип
келген халық дөретиушилигиниң атқарышыларының атларын мангилестириу ушын
олардың дөретпелерин баспадан шығарып, естелик орнатыӯ бугинги кунниң актуал
мәселелериниң бири болып отыр. [10]
REFERENCES
1.
Геродот. Тарийх. Издательство «Наука» Л., 1972, IV китап, 57-58, 65, 74 бетлер.
2.
Жыраӯ намалары: Алғы соз. Саз ноталары, - Нөкис: Қарақалпақстан, 1991. 3-4- б.
3.
Ч.Уалийханов. Записки императорского, русского географического общества по
отделению этнографии. том XXIX. СПБ, 1. Дом -266- 267 стр.
4.
H.Дәӯқараев. Очерки по истории. Қарақалпақской литературы Ташкент-1969 г. 25-
26 стр. Қ.Айымбетов. «Халық даналығы» Нөкис-1968-ж.
5.
Проф. Семенов. Дерзили Әлийдиң музыка туралы Орта Азиялы. Ташкент-1946, 19-
бет.
6.
Жыраӯ намалары: Алғы соз. Саз ноталары, - Нөкис: Қарақалпақстан, 1991. 7-8- б.
7.
Халимов. «Қарақалпақ халық намалары» Ташкент-1959-ж.
8.
В. Шафранников. «Каракалпакское народные песни-Москва 1959, А. Халимов.
«Қарақалпақ халық намалары»-Ташкент-1959.
9.
А. Хайратоинов. «Қобыз намалары», Нөкис-1986-жыл.
10.
Жыраӯ намалары: Алғы соз. Саз ноталары, - Нөкис: Қарақалпақстан, 1991. 33-34 б.
