656
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 10
BOLALARDA BADIIY TA’LIM VA KOGNITIV RIVOJLANISH
Nabijonova Namuna Nabijon qizi
Samarqand Davlat Pedagogika instituti Pedagogika fakulteti
Maktabgacha taʼlim yoʻnalishi 203-guruh talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17496711
Annotatsiya.
Ushbu maqolada bolalarda badiiy ta’limning kognitiv rivojlanish
jarayoniga ta’siri tahlil qilinadi. Badiiy ta’lim — bolalarning estetik idroki, tasavvuri, tafakkuri
va emotsional sezgirligini shakllantiruvchi muhim omil sifatida qaraladi. Tadqiqotda
maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi bolalar misolida badiiy faoliyatning mantiqiy
fikrlash, xotira, e’tibor, ijodkorlik kabi kognitiv funksiyalarni rivojlantirishdagi o‘rni ochib
berilgan. Shuningdek, zamonaviy ta’lim tizimida badiiy fanlarni integratsiyalash orqali
bolalarning intellektual salohiyatini oshirish imkoniyatlari tahlil etiladi.
Kalit so‘zlar:
badiiy ta’lim, kognitiv rivojlanish, estetik idrok, ijodkorlik, bola
psixologiyasi, vizual tafakkur.
Annotation.
This article analyzes the impact of artistic education on children’s cognitive
development. Artistic education is considered an essential factor in forming aesthetic perception,
imagination, thinking, and emotional sensitivity in children. The study reveals the role of artistic
activities in developing cognitive functions such as logical thinking, memory, attention, and
creativity among preschool and early school-aged children. It also discusses the integration of
art subjects into modern education as a means to enhance intellectual potential.
Keywords:
art education, cognitive development, aesthetic perception, creativity, child
psychology, visual thinking.
Аннотация.
В статье рассматривается влияние художественного образования
на когнитивное развитие детей. Художественное воспитание рассматривается как
важный фактор формирования эстетического восприятия, воображения, мышления и
эмоциональной чувствительности. В исследовании показана роль художественной
деятельности в развитии таких когнитивных функций, как логическое мышление,
память, внимание и креативность у детей дошкольного и младшего школьного возраста.
Также анализируются возможности интеграции художественных дисциплин в
современную образовательную систему для повышения интеллектуального потенциала
учащихся.
Ключевые слова:
художественное образование, когнитивное развитие,
эстетическое восприятие, креативность, психология ребенка, визуальное мышление.
Zamonaviy ta’lim tizimida bolaning shaxs sifatida shakllanishi, uning intellektual,
axloqiy va estetik rivoji muhim o‘rinda turadi. Badiiy ta’lim bu jarayonning ajralmas qismi
bo‘lib, nafaqat san’at asoslarini o‘rgatadi, balki bolaning tafakkurini, idrokini va his-tuyg‘ularini
boyitadi. Bugungi kunda kognitiv psixologiya nuqtayi nazaridan qaraganda, san’at bilan
shug‘ullanish jarayoni miya faoliyatini rag‘batlantiruvchi, neyron aloqalarni mustahkamlovchi,
ijodiy fikrlashni faollashtiruvchi kuchli vosita sifatida e’tirof etilmoqda.
Kognitiv rivojlanish — bu bola tomonidan bilimlarni o‘zlashtirish, axborotni tahlil qilish,
umumlashtirish, eslab qolish va yangi bilimlar hosil qilish jarayonidir.
Badiiy ta’lim aynan shu jarayonlarni faoliyat orqali mustahkamlaydi.
Badiiy ta’lim deganda bola shaxsida estetik didni, go‘zallikni his qilish qobiliyatini,
badiiy idrok va ijodkorlikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyat tushuniladi.
657
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 10
Uning maqsadi — shunchaki chizishni yoki musiqani o‘rgatish emas, balki san’at orqali
dunyoni chuqurroq anglash, o‘z fikrini badiiy shaklda ifodalash, voqelikni estetik baholashni
o‘rgatishdir.
Badiiy ta’limning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardir:
Tasviriy san’at (rangtasvir, grafika, amaliy san’at)
Musiqa va ritmika
Adabiy-estetik tarbiya (she’riyat, hikoya, ertak orqali)
Teatr va sahna madaniyati
Dizayn va kompozitsiya asoslari
Ushbu yo‘nalishlarning har biri bolaning kognitiv rivojlanishiga o‘ziga xos tarzda ta’sir
ko‘rsatadi.
Psixologik tadqiqotlar (J. Piaget, L.S. Vygotskiy, E. Erikson va boshqalar) shuni
ko‘rsatadiki, badiiy faoliyat bola tafakkurining muhim mexanizmlarini faollashtiradi. Rasm
chizish, qo‘shiq aytish yoki ertak yaratish jarayonida bola analiz, sintez, taqqoslash kabi aqliy
amallarni bajaradi. Bu esa kognitiv funksiyalarning tabiiy rivojlanishiga olib keladi.
Masalan, bola rasm chizar ekan, u shakl, rang, nisbat, kompozitsiya haqida o‘ylaydi —
bu esa fazoviy tafakkur va e’tiborning shakllanishiga xizmat qiladi. Musiqa mashg‘ulotlarida esa
u ritm, tovush va ketma-ketlikni idrok etadi — bu esa eshituv xotirasi va mantiqiy fikrlashni
kuchaytiradi.
Badiiy mashg‘ulotlarda bolalar nafaqat ijodiy, balki tahliliy fikrlashni ham o‘rganadilar.
Ular o‘z asarlarini baholash, o‘zgartirish, tahlil qilish orqali refleksiya qobiliyatini
shakllantiradilar. Bu jarayonlar kognitiv rivojlanishning yuqori bosqichlariga o‘tishga yordam
beradi.Masalan, tasviriy san’at mashg‘ulotlari vaqtida bola narsa-buyumlarning shaklini,
hajmini, soyasini va rang o‘tishlarini kuzatadi — bu kuzatuvchanlik va tafakkur aniqligini
oshiradi.
Bundan tashqari, badiiy ta’limda bolalar emotsional holatlarini ifoda etishni o‘rganadilar.
Bu esa emotsional intellekt va ijtimoiy kognitsiyaning rivojlanishiga turtki beradi.
Bugungi ta’lim tizimida badiiy ta’lim boshqa fanlar bilan integratsiya asosida olib
borilmoqda. Masalan, matematika va san’at, tabiatshunoslik va dizayn fanlari o‘rtasida o‘zaro
bog‘liqlik o‘rnatish orqali bola bilimni yaxlit idrok etadi.Shuningdek, raqamli texnologiyalar
asosidagi interaktiv badiiy dasturlar (masalan, 3D modellashtirish, raqamli rasm chizish
ilovalari) bolalarning kognitiv jarayonlarini yanada faollashtirmoqda.
Bunday yondashuv nafaqat an’anaviy ko‘nikmalarni, balki XXI asr ko‘nikmalarini —
kreativ fikrlash, muammo hal qilish, vizual muloqot, raqamli savodxonlikni ham rivojlantiradi.
Bola badiiy rivojida ota-ona va o‘qituvchining o‘rni beqiyosdir. Oila muhitida badiiy
faoliyatga bo‘lgan ijobiy munosabat, bolani rag‘batlantirish, uning ijodiy harakatlariga e’tiborli
bo‘lish — bu jarayonning tabiiy davomiyligini ta’minlaydi.
O‘qituvchi esa pedagogik mahorati orqali bolada ijodkorlik muhiti yaratadi, uning har bir
yutug‘ini qadrlaydi, mustaqil fikrlashga undaydi. Bunday muhitda bola nafaqat ijodkor, balki
tafakkur qiluvchi shaxsga aylanadi.
Badiiy ta’lim bolalarda kognitiv rivojlanishning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. U
nafaqat estetik zavqni shakllantiradi, balki tafakkur, idrok, xotira, e’tibor, ijodkorlik kabi
kognitiv funksiyalarni kompleks ravishda rivojlantiradi.
658
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 10
Zamonaviy ta’lim jarayonida badiiy fanlarni boshqa fanlar bilan integratsiya qilish,
o‘quvchilarga mustaqil ijodiy faoliyat uchun sharoit yaratish — bu nafaqat intellektual, balki
ruhiy va emotsional sog‘lom avlodni tarbiyalashning eng samarali yo‘lidir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Vygotskiy, L. S. (1982). Myshlenie i rech’. Moskva: Pedagogika. – b. 45–62.
2.
Piaget, J. (1970). The Child’s Conception of the World. New York: Littlefield Adams. –
pp. 103–125.
3.
Erikson, E. (1993). Childhood and Society. New York: W.W. Norton. – pp. 178–192.
4.
Dewey, J. (1934). Art as Experience. New York: Penguin Books. – pp. 27–54.
5.
Gardner, H. (1999). Intelligence Reframed: Multiple Intelligences for the 21st Century.
New York: Basic Books. – pp. 80–95.
6.
Hasanboeva, O. U., & Rasulova, M. A. (2015). Maktabgacha ta’lim pedagogikasi.
Toshkent: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. – b. 132–150.
7.
Karimova, V. M. (2018). Bola psixologiyasi. Toshkent: Fan va texnologiya nashriyoti. – b.
98–112.
8.
Mavlonova, R. A. (2019). Pedagogika nazariyasi va amaliyoti. Toshkent: TDPU
nashriyoti. – b. 64–79.
9.
Saidahmedov, N. (2020). Ta’limda innovatsion texnologiyalar. Toshkent: Yangi asr avlodi.
– b. 210–225.
10.
Bronfenbrenner, U. (1979). The Ecology of Human Development. Cambridge: Harvard
University Press. – pp. 142–163.
11.
Salomova, D. A. (2021). Badiiy ta’lim jarayonida estetik tarbiyaning o‘rni. Toshkent:
TDPU ilmiy to‘plami, №4. – b. 23–29.
12.
Ganieva, Z. T. (2020). Maktabgacha yoshdagi bolalarda badiiy idrokni shakllantirish
metodikasi. Samarqand: SamDU nashriyoti. – b. 51–68.
13.
Bruner, J. S. (1986). Actual Minds, Possible Worlds. Cambridge: Harvard University
Press. – pp. 90–107.
14.
Abdullayeva, S. (2022). “Bolalarda tasviriy faoliyat orqali kognitiv rivojlanishni qo‘llab-
quvvatlash metodlari”. Ta’lim va innovatsiyalar jurnali, 3(2), 45–51. – b. 46–49.
15.
Xolmatova, N. (2021). “Badiiy ta’limda kognitiv yondashuvning ahamiyati”. O‘zbekiston
pedagogika axborotnomasi, 2(1), 60–66. – b. 61–64.
