Dekabr, 2024-Yil
14
KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV ASOSIDA O‘QUVCHILAR TARIXIY ONGINI
RIVOJLANTIRISHNING ASPEKTLARI
Shadibekova Dildora Fazildjanovna
O‘zMU “Tabiiy va aniq fanlar”ga ixtisoslashtirilgan S.H.Sirojiddinov nomidagi
respublika akademik litseyi tarix fani o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14280049
Annotatsiya
. Ushbu
maqolada tarixiy ong va tarixiy tafakkurni mazmuni, mohiyati ,
uning umuminsoniy mantig`i, yosh avlodning tarixiy ong va tafakkurini rivojlantirish negizida
milliy-insoniy madaniy-falsafiy dunyoqarashida tarixiy etnik-madaniy merosni har tomonlama
sintez qilish va anglash mazmuni
va uni rivojlantiruvchi ta’limiy-o‘quv vositalari asosida hosil
bo‘lgan amaliy ko‘nikmalar sintezi pedagog, sotsiolog, metodist olimlar hamda psixologlarning
ilmiy qarashlari tahlil qilinib, ularga subyektiv munosabatning pedagogik ta’sir vositalari yoritib
berilgan.
Tayanch so‘zlar:
prizma, umuminsoniy, o‘zbekona xususiyat, generativ konsepti, tarkibiy
komponentlari, adekvat, strukturaviy tuzilmasi, arxaizatsiya, pragmatik maqsadlar, aksiologik
o‘ziga xoslik, sinkretik birlik, kompleks - funksional tahlil, pragmatik maqsadlar, gedonistik,
muayyan motivlar, kontekst, tarixiy ong, tarixiy tafakkur.
АСПЕКТЫ РАЗВИТИЯ ИСТОРИЧЕСКОГО СОЗНАНИЯ СТУДЕНТОВ НА
ОСНОВЕ КОМПЕТЕНТНОГО ПОДХОДА
Аннотация.
В данной статье рассматриваются содержание и сущность
исторического сознания и исторического мышления, его универсальная логика,
содержание всестороннего синтеза и понимания исторического этнокультурного
наследия в национально-человеческой культурно-философской картине мира на основе
развития исторического сознания. и мышление молодого поколения, и содержание
развивающего его образовательного процесса - синтез практических умений,
формируемых на основе средств обучения, анализируются и субъективируются научные
взгляды педагогов, социологов, ученых-методистов и психологов. Выделены педагогические
инструменты отношения.
Ключевые слова:
призма, универсальность, узбекская черта, порождающая
концепция, структурные компоненты, адекват, структурная структура, архаизация,
прагматические цели, аксиологическая идентичность, синкретическое единство,
комплексно-функциональный
анализ,
прагматические
цели,
гедонистические,
специфические мотивы, контекст, историческое сознание, историческое мышление.
Dekabr, 2024-Yil
15
ASPECTS OF THE DEVELOPMENT OF STUDENTS' HISTORICAL
CONSCIOUSNESS BASED ON THE COMPETENT APPROACH
Abstract.
In this article, the content and essence of historical consciousness and historical
thinking, its universal logic, the content of comprehensive synthesis and understanding of
historical ethnic-cultural heritage in the national-human cultural-philosophical worldview on the
basis of the development of historical consciousness and thinking of the young generation, and the
content of the educational process that develops it - the synthesis of practical skills formed on the
basis of educational tools, the scientific views of pedagogues, sociologists, Methodist scientists
and psychologists are analyzed and subjective Pedagogical tools of attitude are highlighted.
Key words:
prism, universal, Uzbek feature, generative concept, structural components,
adequate, structural structure, archaization, pragmatic goals, axiological identity, syncretic unity,
complex - functional analysis, pragmatic goals, hedonistic, specific motives, context, historical
consciousness, historical thinking.
O‘zbek tarixini o‘rganish obektini qamrab olgan falsafiy adabiyotlarda tarixiy ongning
mohiyati ijtimoiy jamiyatning o`ziga xosligi xozirgi zamondagi mavqeiy shu bilan birga tarixiy
o`tmish va kelajak bilan bogliq holda o`rganilishi tatqiq qilingan.Tarixiy ongning rivojlanish
bosqichlari ma’lum amaliyot asnosida tarixiy rivojlanish bilan izohlanadi
Ma’lumki tarixiy ong va tafakkurni tarix fanini o`rganishda uning nazariy darajasining
ifodalovchi muhim tushunchalarda aks etadi.Shuning uchun tarixiy ong va tafakkurning
umuminsoniy mantig`ini va milliy o‘zlikni anglash bilan mutanosiblikda baholash mujassamligi
yuzaga keladi.Tarixiy tafakkur o'tmish voqealarini tushunishga yordam beradi va davrning ruhi
inson xatti-harakatlariga bevosita ta’sir qiladi: Shu o‘rinda V.A.Elchaninovning fikri taqsinga
sazovor ”Tarixiy ong va tafakkurning mazmuni, mohiyati va hajm qamrovi negizida jamiyatda
sodir bo`lib o‘tgan voqea va hodisaalar mavjudligini aks ettiruvchi g`oyalar tushunchalar
nazariyarlarni o‘z ichiga oladi”.A.I.Panyukov Elchaninovning fikriga uzviy tarzda tarixiy
tafakkurning rivojlanishini tahlil qilib, u hozirgi zamon prizmasidan o‘tmish va kelajakka tomon
harakati sifatida qarab quyidagicha munosabat bildiradi:”Inson va insoniyat jamiyatining
munosabatini belgilaydigan mazmunli dunyoqarash tamoyillariga e’tibor qaratgan holda, tarixiy
ong ijtimoiy ongning barqaror shaklidir" degan xulosaga keladi “ .
Milliy o‘zbekona xususiyatga ega bo‘lgan muhim belgilarining saqlanishi va
rivojlanishini aynan tarixiy ong va tafakkurning rivojini u belgilaydi. Shu o‘rinda Merab
Dekabr, 2024-Yil
16
Mamardashvilining atamasi "generativ"
1
konsepti asosiy sanaladi.”Milliy ongning hal qiluvchi
jihati tarixiy ongga aylanadi, chunki tarixiy ongning paydo bo'lishining asosiy sharti bo'lgan ruhiy
tuzilmalarni yuqoridagi atama mazmuni shakllantiradi. Zero, u bu tushunchani o ‘rganish
shaxsni shaxsga aylantiradi, bu esa, o‘z navbatida, madaniyat olamini – voqelikni qadrlash va
o‘zgartirish tizimini yaratadi, ko‘p jihatdan ijtimoiy va individual ongning yig‘indisi vazifasini
bajaradi”. Bu esa tarixiy ongni va tarixiy tafakkurni uni subyektiv jihatdan aniqlangan
madaniyatining tarixiy ong kabi toifa bilan chambarchas bog‘liqligini ko'rsatadi. Umuman
olganda, tarixiy ong va tafakkurni rivojlantirish mahsuli, tarixiy tajribaning millat ongida aks
etishi, deb e’lon qilish deyarli odatiy holga aylandi. Yosh avlodning tarixiy ong va tafakkurini
rivojlantirish negizida milliy-insoniy madaniy-falsafiy dunyoqarashida “tarixiy etnik-madaniy
merosni har tomonlama sintez qilish va anglash... madaniy meros mazmuni va tuzilishining
uzluksizligi” asosida bir xil milliy g‘oyani shakllantirish taklif etilishi bejiz emas.
2
”.
“Tadqiqot natijalari shuni ko`rsatadiki, umumiy o`rta va o`rta maxsus, kasb- hunar
ta’limining umumta’lim fanlari bo`yicha kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan davlat ta’lim
standartlari konseptual modelining tarkibiy qismi quyidagilardan iborat:
1.Umumiy qoidalar.
2.Asos qilib olingan me’yoriy va qonun hujjatlari.
3.Standartning darajalari va nomlanishi.
4.Tayanch va fanga oid umumiy kompetensiyalar.
5.O`quv fanining maqsad va vazifalari.
6.Umumta’lim fanlarini o`rganishning mazmuni.
7.Umumiy o`rta va o`rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalari bitiruvchilariga nisbatan
qo`yiladigan malaka talablari “
3
.
Binobarin, “tarixiy ongda ijodiy aks ettirilgan tarixan belgilab qo‘yilgan milliy-davlat
ehtiyojlari, intilishlari, manfaatlari, shuningdek, turli milliy-davlat muammolarini hal etish
usullaridan tashqarida sivilizatsiya uchun adekvat, optimal tarzda amalga oshirish nazarda
tutiladi"
4
.“Tarixiy ong, tarixiy xotira va milliy ong o‘tmish saboqlarini to‘gri anglash bilan birga,
kelajakni ham ko‘ra bilishning ma‘naviy zamini bo‘ladi
5
. Darhaqiqat, tarixiy ong, tarixiy xotira
va milliy ong o‘quvchida ma’lum obyektiv va subyektiv ijobiy ta’sirlar natijasida dinamiklik hosil
1
Мамардашвили М.К. Как я понимаю философию. - М.: Прогресс, 1992. - С. 38.
2
Бантабаев М.Х. Современная художественная культура Казахстана. - Алматы: РНЦПК, 1997. - С. 69.
3
Ваҳобов Ма'руфжон Маликович.Умумий ўрта таълим тизимида ўқитиш сифати монитопинги моделини такомиллаштириш.Дисс.:Тошкент. 2016 й.69 б.
4
Шестаков Ю.А. Историческое сознание как фактор стратегического противодействия угрозам националь¬ной безопасности России // Гуманитарные и
социальные науки. - 2016. - № 5. - С. 66.
5
Каюмов У.К. Роль национального самосознания в формировании жизненной позиции молодёжи Узбекис тана. // Общественные науки в Узбекистане. –
Ташкент. 2003. - № 6. С. 53-56
Dekabr, 2024-Yil
17
qiladi. Shuning uchun tariximizda badiiy asarlar, ulardagi voqealar rivoji, ilmiy adabiyotlar tahlili
tarixiy ong takomili sanaladi.Shu xususda, taniqli nemis olimi N.L. Mislivesning e’tirofi tahsinga
sazovor, “Tarixiy ong o‘tmish tajribasini bugungi kun va kutilayotgan kelajak nuqtayi nazaridan
baholab, amaliy hayotda to‘g‘ri yo‘lni topish imkoniyatini hosil qilishdir”
6
. Aytish joizki , har bir
ijtimoiy hodisa va ijtimoiy jarayonning o‘ziga xos ichki strukturaviy tuzilmasi, uning tarkibiy
komponentlari mavjud bo‘lib, ular o‘zaro aloqadorligi , uyg‘unligi kabi jihatlarini o‘rganish
kompleks - funksional tahlil orqali amalga oshiriladi. Zamonamizning ijtimoiy amaliyoti ham
milliy xavfsizlik madaniyati va tarixiy ong o‘rtasidagi chambarchas bog‘liqlikni ta’kidlaydi.
Tarixiy ong va tarixiy tafakkur birgalikda inson va jamiyat manfaatlari bilan chambarchas
bog`lanib tarixni rivojlanishini anglatadi. Bizning tadqiqotimiz vazifasi kontekstida tarixiy ong
va tafakkurni rivojlantirish madaniyatining fundamental tarixiyligini qayd etish juda muhimdir.
Shunisi e’tiborga loyiqki, tarixiy ong va tarixiy tafakkurning asosiy tamoyillari va uning asosiy
rivojlanish shakllarini belgilaydigan dunyo manzarasining tubdan tatqiq etilganligi bilan
ahamiyatga ega . Bunday o‘zgarish odatda “zamonlar aloqasining uzviyligi”, ya’ni “...odamlar o‘z
otalari va bobolaridan nimani olishni, farzandlari va nevaralariga nimani o‘rgatishni bilishi
lozimligi
7
” ni V.S. Stepina izohlaydi.
Bularning barchasi ijtimoiy ongning boshqa barcha turlari va shakllari xavfsizligini
ta'minlashda tarixiy ong katta rol o'ynashini isbotlaydi.
O‘rganilgan ilmiy tadqiqotlar natijalariga asoslangan tarixiy ongning qiymatini va uning
kontseptsiyasi tarixiy faktlarni ilmiy tahlil birinchi navbatda opportunistik moddiy ehtiyojlarni
qondirishga qaratilgan. Shu sababli u umumiy ma’naviy qadriyatlarga asoslangan millatning
madaniy-tarixiy o‘ziga xosligini mustahkamlashga hissa qo‘shishdan to‘xtaydi. Adekvat tarixiy
ongni shakllantirish zarurligini aniqlash, shuningdek, bu holda ijtimoiy ongning muqarrar
arxaizatsiyasi bilan izohlanadi, bu haqiqatda milliy-ma'naviy qadriyatlarning mohiyatini
ifodalovchi o'sha abadiy madaniy parametrlarning ongidagi aksidir. Ko‘rinib turibdiki, tarixiuy
ong va tarixiy tafakkurni rivojlantirish jamiyat uning aksiologik o‘ziga xosligini anglamasdan turib
tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Shuningdek, tarixiy ong majmuyi madaniylik asosi va tarixiy yadro vazifasini bajaradi.
Aynan shu narsa milliy o‘zlikni belgilaydi. Bunday birlikni esa jamiyat tarixini bilish va
baholash borasida tahlil qilish yotadi. Zamonaviy sharoitda, birinchi navbatda, tashqi sabablarga
6
Мисливес Н.Л. Историческо e сознаниe молодёжи как предмет социологического иследования // / Смена парадигм a в историографии всеобшей истории в
Республике Беларус И Российской Федератсии: сб. науч. Ст. /Учреждениэ образования Гродненский гос. Ун-т им Я.Купали. – Гродно:ГрГУ им
Я.Купали.2016.С.122-128.
7
Обсуждение книги академика В.С. Степина «Цивилизация и культура». Материалы круглого стола // Во¬просы философии. - 2013. - № 12. - С. 14.
Dekabr, 2024-Yil
18
ko‘ra, o‘quvchilarda tarixiy va tafakkurning rivojlanishi o‘tmish va hozirgi va kelajak o‘rtasida
mustahkam aloqaning mavjudligi bilan ajralib turadi. Bu jarayon esa o‘quvchilarni hozirda va
kelajakda amalga oshiriladigan muddatli va pragmatik maqsadlarga yo‘naltiradi. Bunday
vaziyatda haqiqatning ong orqali aks etishi asosan mozaikaga aylanadi. Insonning xatti-harakati
oldindan aytib bo'lmaydiganligi bilan ajralib turadi va sof pragmatik yoki gedonistik, muayyan
motivlar bilan belgilanadi.
Jamiyatni atomizatsiya qilishga, o‘quvchilarni ijtimoiy jihatdan rivojlanishning vektori
tomon aksiologik parametrlariga aylantirish asosiy o‘rin egallaydi. Ushbu parametrlar shaxsga
davlat, milliy, korporativ va shaxs manfaatlarining sinkretik birligiga yo‘naltirilganligini beradi.
U umumiy ehtiyojlar, manfaatlar, maqsadlarni, ya’ni umumiy madaniy makonni tashkil
etuvchi shaxsning tarixiy sohaga qo‘shilish matritsasi asosida shakllanadi. Tarixiy ong va tarixiy
tafakkurning globallashuvi va universallashuvi o‘tmishdagi ba’zi hodisalarga tasodifiy,bularga
to‘gri munosabatda bo‘lishning davomiyligini anglashga olib keladi.
Bugungi tarixni o‘rganuvchi soha vakillari millat tarixining turli davrlarni mukammal
tarzda o‘rganishgan.Tarixiy ong va tarixiy tafakkur uchun eng dolzarb aspektlardan biri bu
xalqning o‘z-o‘zini ongini shakllantirishda asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan tarixiy hodisa va
jarayonlarni to‘liq o ‘rganishidadir. Bunday munosabat jamoat va shaxsiy tarixiy ongning madaniy
jihatdan yuksak darajasidir. "tarixiy jarayonning madaniy jarayon bilan asta -sekin qo‘shilib
borayotgan zamonaviy sharoitida, madaniyat yaratuvchisi va yaratuvchisi sifatida shaxs nafaqat
milliy xavfsizlik madaniyatini ta'minlash obyekti, balki uning subyekti hamdir
8
".
Bu jihatdan tarixiy ongni “shaxsning oila nasl-nasabi va o‘z xalqi tarixidagi o‘z “men”ini
anglashi, mamlakat milliy-madaniy hamjamiyatidagi “Biz” jamoaviy tushunchasi, shuningdek
umuminsoniy sivilizatsiya doirasida, ya'ni madaniy hamjamiyatning o‘z-o‘zini anglashini
shakllantiradigan individual o‘zini o‘zi anglashning bir qismi sifatida.
9
”
Tarixiy ongning ustuvor vazifalari "milliy o'zlikni egallash va turli ijtimoiy qatlamlar va
guruhlar vakillarini o‘zining tarixiy o‘tmishini idrok etish va baholashning o‘xshash turiga ega
bo‘lgan yaxlit ijtimoiy-tarixiy hamjamiyatga birlashtirish
10
" bo‘lganligi sababli, milliy o‘ziga
xoslikni ta’minlashdan iborat.
8
Шестаков Ю.А. Детерминанты исторического сознания личности в контексте формирования культуры национальной безопасности // Гум анитарные и
социально-экономические науки. -2017. - № 1 (92). - С.54.
9
Соснин В.А. Проблемы безопасности и консолидации российского общества // Прикладная юридическая психология. - 2015. - № 2. - С. 173.
10
Там же. - С. 173 - 174.
Dekabr, 2024-Yil
19
Xulosa qilib aytish mumkinki, tarixiy ong va tarixiy tafakkurni rivojlantirish orqali
o`quvchilarda dunyoqarashini pragmatik va individualistik emas, balki ma'naviy va kollektivistik
qadriyatlarga asoslangan holda shakllantirish kerak.
REFERENCES
1.
Бантабаев М.Х. Современная художественная культура Казахстана. - Алматы:
РНЦПК, 1997. - С. 69.
2.
Ваҳобов Ма'руфжон Маликович.Умумий ўрта таълим тизимида ўқитиш сифати
монитопинги моделини такомиллаштириш.Дисс.:Тошкент. 2016 й.69 б.
3.
Мамардашвили М.К. Как я понимаю философию. - М.: Прогресс, 1992. - С. 38.
4.
Каюмов У.К. Роль нatsiонального самосознания в формировании жизненной позиции
молодёжи Узбекистана. // Общественные науки в Узбекистане. – Ташкент. 2003. - №
6. С. 53-56
5.
Мисливес Н.Л. Историческоe сознаниe молодёжи как предмет социологического
иследования // / Смена парадигмa в историографии всеобшей истории в Республике
Беларус И Российской Федератсии: сб. науч. Ст. /Учреждениэ образования
Гродненский гос. Ун-т им Я.Купали. – Гродно:ГрГУ им Я.Купали.2016.С.122-128.
6.
Обсуждение книги академика В.С. Степина «Цивилизatsiя и культура». Материалы
круглого стола // Во¬просы философии. - 2013. - № 12. - С. 14.
7.
Соснин В.А. Проблемы безопасности и консолидatsiи российского общества //
Прикладная юридическая психология. - 2015. - № 2. - С. 173.
8.
Кузнецов В.Н. Указ. соч. - С. 227.
9.
Шестаков Ю.А. Детерминанты исторического сознания личности в контексте
формирования культуры нatsiональной безопасности // Гуманитарные и социально-
экономические науки. -2017. - № 1 (92). - С.54.
10.
Шестаков Ю.А. Историческое сознание как фактор стратегического противодействия
угрозам нatsiональ¬ной безопасности России // Гуманитарные и социальные науки. -
2016. - № 5. - С. 66.
