ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 7
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
301
DORIVOR TIRNOQGUL (CALENDULA OFFICINALIS) O‘SIMLIGINING
BIOMORFOLOGIYASI
Qosimova Munira
DTPI Biologiya yo‘nalishi tadqiqotchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.13845877
Annotatsiya. Tirnoqgul (Calendula officinalis) jigar, oshqozon, siydik qopi, yo‘tal,
gipertoniya, raxitni va boshqa kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi. O‘zbekiston sharoitida
dorivor o‘simliklar introduksiyasi - import hisobiga keltirilayotgan xom ashyo sarf xarajatlarini
kamaytiribgina qolmay, mahalliy sharoitimizdagi bioxilma - xillikni boyitib, aholining dorivor
o‘simliklarga bo‘lgan talabini qisman qondiradi.
Kalit so‘zlar: Dorivor o‘simliklar, tirnoqgul, gultojbarglar, plantatsiya.
BIOMORPHOLOGY OF THE MEDICINAL CALENDULA (CALENDULA
OFFICINALIS) PLANT
Abstract. Calendula officinalis is used in the treatment of liver, stomach, bladder, cough,
hypertension, rickets and other diseases. The introduction of medicinal plants in the conditions of
Uzbekistan not only reduces the cost of raw materials imported, but also enriches the biodiversity
in our local conditions and partially satisfies the population's demand for medicinal plants.
Key words: Medicinal plants, marigolds, marigolds, plantation.
БИОМОРФОЛОГИЯ РАСТЕНИЯ КАЛЕНДУЛЫ ЛЕКАРСТВЕННОЙ
(CALENDULA OFFICINALIS).
Аннотация. Календула (Calendula officinalis) применяется при лечении заболеваний
печени, желудка, мочевого пузыря, кашля, гипертонии, рахита и других заболеваний.
Интродукция лекарственных растений в условиях Узбекистана не только снижает
стоимость импортируемого сырья, но и обогащает биоразнообразие в наших местных
условиях и частично удовлетворяет спрос населения на лекарственные растения.
Ключевые слова: Лекарственные растения, бархатцы, бархатцы, плантация.
Kirish.
Hozirgi paytda foydali xususiyatlarga ega o‘simliklarning introduksiyasi va ularni
yangi muhit sharoitida madaniylashtirish eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Jamiyatimizning jadal rivojlanish bosqichida aholi farovonligini oshirish uchun o‘simlik
xom-ashyolaridan oziq-ovqat, farmasevtika, tibbiyot sohalarida unumli foydalanish masalalarini
hal qilish dolzarbdir. Shu bois foydali xususiyatga ega bo‘lgan yovvoyi o‘simliklarni
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 7
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
302
madaniylashtirish, introduksiya qilish va yangi navlarini yaratish bo‘yicha respublikamiz olimlari
izchillik bilan ilmiy - tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar.
Dorivor tirnoqgul (
Calendula officinalis
) ko‘p yillik o‘simlik bo‘lib, qoqio‘tdoshlar
(
Asteraceae
) oilasiga mansub. Bu o‘simlikning balandligi 30- 60 sm ga yetadi, vatani Janubiy
Yevropa xisoblanadi [ 1]. Oilaning 20 dan oshiq turlari ma’lum, asosan o‘rta yer dengizi, Iron va
Kanar orollarida keng tarqalgan. Yer yuzining ko‘pchilik davlatlarida manzarali va dorivor
o‘simlik sifatida parvarish qilinadi. Tirnoqgul-qisqa kunli o‘simlikdir. Tirnoqgulning yer ustki
novdalari tik bo‘lib shoxlangan, poya va barglari tuklar bilan qoplangan. Yorug‘sevar o‘simlik.
Tirnoqgulning juda ko‘p navlari yetishtirilgan.
Uning gullari sariq yoki och qizil rangda bo‘ladi.
Gullari savatda shakllanadi va xushbo‘y
xid taratadi. Savatchaning atrofini kalta tilsimon
gullar o‘rab turadi. Tilsimon gullarining rangi
sariq va ochiqroq rangda, bo‘lib ustki tomoni
yaltiroq va pastki tomoni to‘q rangli. Naysimon
gullari mayda, sariq yoki to‘q jigarrangli.
Vatanida
iyul
oyidan
xavo
xaroratining
sovishigacha (noyabr oyigacha) gullash davom etadi.
Meva va urug‘lari pishib yetiladi, urug‘larining unuvchanligi 4-5 yil saqlanadi. Hozirgi
paytda o‘simlik urug‘idan ko‘paytiriladi. Manzarali o‘simlik sifatida XI asrgacha parvarish
qilingan. Manzara xosil qilish maqsadida tirnoqgul o‘simligining urug‘lari xosildor va yetarlicha
namlangan tuproqqa ekiladi. Agar bir to‘p o‘simlikdan xosil olish kerak bo‘lsa, 30x30 sm yoki
40x40 sm sxemada ekiladi [2]. Agar yo‘l chetlarida o‘simlikdan xar xil manzara (rabatka) xosil
qilish rejalashtirilsa, o‘simlik orasi 7-10 cm, egat oralig‘ini 30-50 cm bo‘lishi maqsadga muvofiq
xisoblanadi. Urug‘larning unib chiqishi 1-2 xaftadan so‘ng kuzatiladi, gullash 10 xaftadan keyin
kuzatiladi [3]. Tirnoqgul ko‘chatlarini parvarish qilish aprelda issiqxona yoki parnikda boshlanadi,
tayyor urug‘ko‘chatlari mayda egatlarga o‘tkaziladi . Kuz mavsumida mineral o‘g‘itlardan 1 m 2
maydonga 3-4 kg chirindi, 10-20 g superfosfat va 20-30 g kaliy xlorid ishlatiladi. Azotli o‘g‘itlarni
(mochevina) 30-35 g/m2 maydonda tirnoqgulni asosiy yerga o‘tkazishdan oldin berilishi
maqsadga muvofiq xisoblanadi[4]. Yoz mavsumining quruq va issiq paytlarida kechqurun
sug‘orish amalga oshiriladi. Nisbatan tuproqning unumdorligi past bo‘lganda xar 4 xaftada mineral
oziqlantirish amalga oshiriladi. Gullarining ochilish muddatlari uzaytirish uchun ochilib bo‘lgan
to‘pgullarini (savat) uzib olish tavsiya etiladi. Agar gullari uzib olinmasa poyadagi to‘pgullar
ketma-ket ma’lum qonuniyat asosida ochiladi va gullash yakunlanadi.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 7
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
303
Introduksiya qilinayotgan o‘simliklarning gullash jarayonini, gullarning changlanishini
o‘rganish ularni ekologik va biologik jihatdan tavsiflashga imkon beradi. Ko‘pchilik olimlarning
izlanishlari natijasida olingan ma’lumotlariga ko‘ra, hasharotlar, shamol yordamida yoki o‘zaro
changlangan o‘simliklardan sun’iy yo‘l bilan changlanishining afzalligi, gullarning
morfologiyasidagi va biologiyasidagi o‘zgarishlarga moslashuvchanlik xususiyatlarini keltirib
chiqaradi. O‘simliklarning gul tuzilishi, gullash biologiyasi, changlanish usullari va
changdonlarning yetilish vaqtlarini o‘rganish - ulardagi seleksiya ishlarini olib borishda muhim
ahamiyatga ega.
Umumiy va foydali havo haroratni Calendula officinalis ning
o‘sishi va rivojlanishiga ta’siri
O‘sish va rivojlanish
bosqichlari
2023 yil
Umumiy harorat,
S
Foydali harorat
yig‘indisi,
S, kun
Vegetatsiya boshlanishi 450,7
195,5
25.02.
G‘unchalash
542,4
265,4
19.03.
Gullash
665,2
343,1
25.03.
Urug‘ni pishib yetilishi 788,5
439,7
10.05.
Vegetatsiya yakuni
6302,5
5498,2
15.12.
Xulosa.
Demak, fenospektrdan ko‘rinib turibdiki, o‘simlik vegetatsiyasining boshlanishi
va davomiyligi, mavsumiy g‘unchalash, gullash, meva hosil qilishi fazalarining davomiyligi va
urug‘larning pishib yetilishi ob-havo sharoitiga bog‘liq.
REFERENCES
1.
Тахтаджян А.Л. Систематика и филогения светковых растений. – М.- Л.: Наука, 1966.
– 611 с.
2.
Тухтаев Б.Е. Интродуксия лекарственных растений на засоленных землях
Узбекистана: Автореф. дис. … докт. биол. наук. – Ташкент, 2009. – 38 с.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 7
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
304
3.
L.H. Yoziyev, Sh.A. Samatova. Manzarali o‘simliklar / Darslik / Qarshi: ―"Sharq"
nashriyoti, 2023. – 335 b.
4.
Qalandarov M.M. Manzarali bog‘dorchilik. Toshkent: Sano-standart, 2014. – 232 b.
