2025
OKTABR
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 10
294
SHÍǴÍS OYSHÍL ALÍMLARÍNÍŃ MILLIY MUZÍKA HAQQÍNDAǴÍ KÓZ-QARASLARÍ
Qıdırbaeva Tumaris
ÓzMKÓMI NF “Folklor hám etnografiya” kafedrası
“Baqsıshılıq hám dástanshılıq” qaniygeligi 1-kurs student.
Lola Maxammatdinova
Ilimiy basshı “Folklor hám etnografiya” kafedrası baslıǵı.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17486432
Annotaciya.
Bul maqalada shıǵıs oyshıl alımlarınıń milliy muzıka haqqındaǵı kóz-
qarasları hámde qaraqalpaq milliy saz ásbaplarınıń milliy muzıkamızda tutqan ornı haqqında sóz
etilgen.
Gilt sózi:
Kórkeóm óner, saz ásbap, muzıka, nama, saz, shıǵıs oyshılları, estetika, tariyx.
SHARQ ALLOMALARINING MILLIY MUSIQA HAQIDAGI QARASHLARI
Annotatsiya.
Ushbu maqolada sharq mutafakkir olimlarining milliy musiqa haqidagi
qarashlari hamda qoraqalpoq milliy cholg‘u asboblarining milliy musiqamizda tutgan o‘rni
haqida so‘z yuritilgan.
Kalit so‘zi:
Badiiy san’at, cholg‘u asbobi, musiqa, navo, soz, sharq allomalari, estetika,
tarix.
ВЗГЛЯДЫ ВОСТОЧНЫХ УЧЕНЫХ НА НАЦИОНАЛЬНУЮ МУЗЫКУ
Аннотация.
В данной статье рассматриваются взгляды восточных ученых-
мыслителей на национальную музыку и роль каракалпакских национальных музыкальных
инструментов в нашей национальной музыке.
Ключевое слово:
Искусство, музыкальный инструмент, музыка, мелодия,
инструмент, восточные ученые, эстетика, история.
VIEWS OF EASTERN SCHOLARS ON NATIONAL MUSIC
Abstract.
This article examines the views of Eastern thinker scholars on national music
and the role of Karakalpak national musical instruments in our national music.
Key words:
Art, musical instrument, music, melody, instrument, Eastern scholars,
aesthetics, history.
Qaraqalpaq milliy saz ásbapları kórkem óneriniń dáwirlik rawajlanıw basqıshlarına názer
taslasaq milliy saz ásbapları kórkem óneri hár bir xalıqtıń mádeniy miyrası, ruwxıy dúnyası hám
milliy ózliginiń ajıralmas bólegi bolıp tabıladı. Qaraqalpaq milliy saz ásbapları - qaraqalpaq xalqı
mádeniyatınıń áhmietli bólegi esaplanadı. Olardıń ayırımları ulıwma túrkiy xalıqlar arasında keń
tarqalǵan bolsa da, ayırımları tek qaraqalpaqlarǵa tán.
Qaraqalpaq milliy saz ásbapları kórkem óneri - bul qaraqalpaq xalqınıń tariyxıy, mádeniy
hám estetikalıq kóz-qarasın sáwlelendiretuǵın muzıka kórkem óneriniń áhmietli tarawlarınan biri
bolıp esaplanadı. Ol óziniń bay dástúrleri, xalıq nama-qosıqları, instrumental atqarıwshılıq
mektepleri hám xalıq arasında saqlanıp kiyatırgan saz ásbapları menen ajıralıp turadi.
Xalıq saz ásbapları ráń-báreń túrde, ózine tán muzıkanıń barlıq tarawlarına sáykes túrde
qáliplesip, ásirler dawamında rawajlanıp kiyatırǵanlıǵı haqqında Ábiw Rayxan Beruniy, Ábiw
Áliy Ibn Sina, Axmed Yugnakiy, Muslihiddin Saadiy, Abduraxman Jámiy, Áliysher Nawayı,
Davaniy sıyaqlı oyshıllar, sonday-aq, qaraqalpaq xalıq shayırı, baqsıları: Jiyen jıraw, Kúnxoja,
2025
OKTABR
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 10
295
Berdaq shayır hám baqsı hám onıń qızı Hurliman, Ájiniyaz shayır, Jańabay Qaratay ulı, Axımbet
baqsı hám onıń shákirtleri tárepinen dóretilgen xalıq namaları Japaq Shamuratov, Esjan
Qospolatov, Ámet Tarixov, Genjebay Tileumuratov, Turǵanbay Qurbanov sıyaqlı xalıq baqsıları
Aytjan Xojalepesov, Angsatbay Qayratdinov, Ǵayrat Utemuratovlardıń ilimiy, materiallıq hám
mádeniy miyrasına súyengen.
Olar óz shıǵarmalarında muzıkanı teoriyalıq jaqtan úyrenip, onıń ruwxiy, ádep-ikramlılıq
hám estetikalıq áhmiyetin jarıtqan. Tómende usı baǵdardaǵı yeń ataqlı alımlar hám olardıń muzıka
tarawındaǵı kóz-qarasları haqqında qısqasha maǵluwmat keltiremiz. Abu Nasr Farabiydiń “Kitob
al-musiqiy al-kabir” (Úlken muzıka) shıǵarmasında muzıkanı filosofiyalıq hám matematikalıq
jaqtan talqılanıp, onda muzıkanı insan ruwxıylıǵına tásir etiwshi kúshli faktor ekenligi atap ótilgen
hám muzıka ádep-ikramlılıq tárbiyası quralı sıpatında bahalagan. Farabiy muzıka janrları, ladlar
(maqamlar), sesler hám ritmler haqqında anıq sistema jaratqan.
Abu Ali ibn Sino “Kitob ash-shifo”, “Danishpanlıq kitabı”nda muzıka insannıń keypiyatın
jaqsılatuģın, ruwxiy keselliklerdi emleytuǵın qural sıpatında tán algan, alım tárepinen sestiń payda
boliwi, oniń fiziologiyalıq tásiri haqqında maǵlıwmatlar keltirilgen. Ilimpazdıń pikirinshe, milliy
muzıka kórkem óneri, xalıq namaları insan dúnyaga keliwi menen onıń ishki ruwxiy dúnyasına
aylanadı.
Jalaliddin Davoniy muzıkanı ádep-ikramlılıq filosofiyası menen baylanıstırıp úyrengen
hám ruwxıy jetilisiwge jeteklewshi faktor dep pikir bildirgen bolsa, Abduraxman Jamiydiń
teoriyalıq kóz-qarasları muzıkanıń irfoniy (tasawıf) tárepleri menen baylanısqan, Jamiy maqomlar
hám muzıkanıń ruwxıy tásiri haqqında óz pikir-usinısların bildirgen.
Alisher Nawayı tuwrıdan-tuwrı muzıka teoriyası menen shuǵıllanbaǵan bolsa da,
shıǵarmalarında muzıkalıq mádeniyat, muzıkantlar hám maqomlar haqqında kóp jazǵan. Onıń
sufizm ideyalarında muzıka ruwxiy jetilisiwge qaraytuǵın jol dep qaralgan.
Milliy muzıka hám tárbiya procesinde aqıl-násiyat sózleri ayrıqsha orın iyeleytuǵının aytıw
kerek. Xalıq namaları hámiyshe insannıń gózzallıqqa bolǵan sezimlerin qáliplestirip, óziniń eń
jaqsı ideyaları menen jaslardı ádep-ikramlılıq jaqtan tárbiyalaw deregi bolıp esaplanadı. Násiyatlar
xalıq namaları menen atqarılsa búgingi kún jaslarınıń qálbine tez hám mazmunlı bolıp jetip barıwı
tájiriybelerimizde óz kórinisin taptı.
Zamanagóy talqılawda atqarılatuǵın xalıq namaları barlıq milliy dástúrlerdi óz ishine
qamtıp alıp, óziniń jaǵımlı, tásirsheń sezimlerin tuwdırıwı menen jaslardıń dıqqatın ózine qaratıp,
ózine boysındıra alıw qúdiretine iye. Sebebi, názik taralıp atırǵan sesler astındaǵı xalıqlıq namalar
ótmishti esletip, tariyxıy haqıyqattı ańlawǵa, xalıq qosıqları bolsa ájayıp naması menen hadallıqqa,
adamgershilikke, eldi súyiwge shaqırıp turǵanday seziledi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
2.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2022. –
Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
2025
OKTABR
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 10
296
3.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL AND
PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION BASES& MEDIA
ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING ENVIORNMENT.
4.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ: Моянов Ыкласбай Жийенбаевич Ўзбекистон
Давлат санъат вамаданият институти Нукус филиали, «халқ ижодиёти» кафедраси в.
в. б доценти. Педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) //Образование и
инновационные исследования международный научно-методический журнал. – 2021.
– №. 5.
5.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные исследования
международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
