Avgust, 2025-Yil
36
IJTIMOIY MOBILLIK: NAZARIY ASOSLAR VA ZAMONAVIY JAMIYATLARDAGI
NAMOYON BO‘LISHI
Karimova Lola Muzafarovna
Buxoro davlat tibbiyot instituti
Ijtimoiy fanlar kafedrasi dotsenti, PhD.
https://doi.org/
10.5281/zenodo.16814210
Jamiyat taraqqiyotini tahlil qilishda ijtimoiy mobillik tushunchasi muhim nazariy va amaliy
ahamiyat kasb etadi. “Ijtimoiy mobillik” (lot.
mobilis
—
harakatchan) tushunchasini sotsiologiya
faniga amerikalik olim Pitirim Sorokin olib kirgan. Unga ko‘ra, ijtimoiy mobillik —
shaxs yoki
ijtimoiy guruhning jamiyatdagi ierarxik pog‘onalar bo‘ylab ko‘tarilishi yoki pastga tushishi, hamda
bir qatlamdan bosh
qasiga o‘tish jarayonidir. Ijtimoiy mobillik konsepsiyasi sotsiologiya va falsafa
fanlarining muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Pitirim Sorokin ijtimoiy mobillikni ikki asosiy
ko‘rinishga ajratadi:
Vertikal mobillik
–
shaxs yoki guruhning jamiyatdagi ijtimoiy maqomi o‘zgarishi, ya’ni
yuqori yoki quyi pog‘onaga ko‘tarilishi. Masalan, ishchining rahbarlik lavozimiga ko‘tarilishi.
Gorizontal mobillik
–
ijtimoiy maqomni saqlagan holda, bir qatlamdan boshqasiga o‘tish.
Masalan, bir korxonadan boshqasiga o‘tib ishlash.
Shuningdek, ijtimoiy mobillikning avlodlararo (intergeneratsion) va avlod ichidagi
(intrageneratsion) turlari ham mavjud.
Jamiyatda ijtimoiy mobillikni ta’minlovchi asosiy omillar mavjud:
Ta’lim tizimi
—
eng asosiy kanal bo‘lib, insonning bilim va malakasini oshirish orqali
ijtimoiy maqomini yaxshilash imkonini beradi.
Mehnat bozori
—
kasb va lavozim o‘zgarishi orqali yuqoriga ko‘tarilish yoki pastga
tushish.
Oilaviy meros
—
moddiy va madaniy kapitalning meros sifatida o‘tishi.
Nikoh
—
ijtimoiy maqomni nikoh orqali o‘zgartirish (masalan, yuqori tabaqaga mansub
shaxs bilan turmush qurish).
Siyosiy faoliyat va jamoatchilik harakatlari
—
yetakchilik va rahbarlik lavozimlarini
egallash.
Hozirgi globallashuv va raqamli texnologiyalar davrida ijtimoiy mobillik yangi
ko‘rinishlarda namoyon bo‘lmoqda:
•
Raqamli texnologiyalar
va
onlayn ta’lim
yoshlar uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda.
•
Mehnat migratsiyasi
xalqaro ijtimoiy mobillikni kuchaytirmoqda.
•
Gender tengligi siyosati
xotin-
qizlarning ijtimoiy mobilligini oshirishda muhim omil bo‘lib
xizmat qilmoqda.
•
Davlat siyosati
–
ijtimoiy adolatni ta’minlash, yoshlar va xotin
-
qizlarni qo‘llab
-quvvatlash
orqali vertikal mobillik imkoniyatlarini kengaytirmoqda.
O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy mobillikni ta’minlash davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biridir. “Har bir oila –
tadbirkor”, “Yoshlar daftari”, “Ayollar daftari” kabi
dasturlar yoshlar va xotin-
qizlarning bandligini ta’minlash, ularning ijti
moiy maqomini oshirishga
xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, oliy ta’lim tizimining kengayishi va grant asosida o‘qish
imkoniyatlarining ko‘payishi yoshlarning ijtimoiy mobilligini kuchaytiruvchi omil hisoblanadi.
Avgust, 2025-Yil
37
Ijtimoiy mobillik jamiyatning barqarorligi va rivojlanishida hal qiluvchi o‘rin tutadi. Uning
samarali mexanizmlari ijtimoiy adolat, barqarorlik va aholining turmush darajasini oshirishga
xizmat qiladi. Bugungi kunda ta’lim, mehnat bozori, raqamli texnolog
iyalar va gender tengligi
siyosati ijtimoiy mobillikning asosiy drayverlariga aylanmoqda.
O‘zbekiston mustaqillik yillaridan buyon jamiyatda ijtimoiy adolatni qaror toptirish,
fuqarolarning teng imkoniyatlarini kengaytirish va ijtimoiy mobillikni ta’minlash borasida keng
ko‘lamli islohotlarni amalga oshirib kelmoqda.
So‘nggi yillarda, ayniqsa,
Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi
doirasida ijtimoiy
mobillikni oshirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi.
Ta’lim ijtimoiy mobillikning eng muhim kanali hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida:
Maktabgacha ta’lim
qamrovi kengaytirilib, 2017-yildagi 27 % dan 2025-yilga kelib 70 %
dan oshirish maqsad qilingan. Bu esa teng imkoniyatlarni ta’minlaydi.
Oliy ta’lim muassasalari soni
so‘nggi besh yilda 70 tadan 200 dan ortiqroqqa yetkazildi.
Grant o‘rinlari soni keskin oshirilmoqda.
Xorijiy universitetlarning filiallari
faoliyat boshladi (Turkiya, Janubiy Koreya, Rossiya,
Xitoy va boshqa davlatlar bilan hamkorlikda), bu esa xalqaro standartlarga mos kadrlar tayyorlash
imkonini bermoqda.
Kasb-
hunar ta’limi markazlari
yoshlarni mehnat bozorida talab yuqori bo‘lgan sohalarga
tayyorlashga xizmat qilmoqda.
Ijtimoiy mobillikning yana bir muhim omili
—
bandlik va mehnat bozorining rivojlanishi.
Bu borada:
“Har bir oila –
tadbirkor”
dasturi orqali aholi, xususan, yoshlar va xotin-qizlarga imtiyozli
kreditlar ajratilmoqda.
“Yoshlar daftari”
,
“Ayollar daftari”
va
“Temir daftar”
kabi tashabbuslar orqali ijtimoiy
himoyaga muhtoj qatlamlar aniqlanib, ularni ishga joylashtirish, tadbirkorlik faoliyatini boshlash
uchun sharoitlar yaratilmoqda.
“Ijtimoiy ish o‘rinlari”
va
“Jamoat ishlari”
loyihalari orqali vaqtincha bandlik
ta’minlanib, keyinchalik doimiy ishga o‘tish imkoniyati kengaymoqda.
Mehnat migrantlari huquqlarini himoya qilish va ularni mamlakat ichida ish bilan ta’minlash
bo‘yicha
Mehnat migratsiyasi agentliklari
faoliyati kuchaytirilmoqda.
O‘zbekiston tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ijtimoiy mobillikni ta’minlash davlat siyosatining
markazida turibdi. Ta’lim, bandlik, gender tengligi, yoshlar siyosati va hududiy rivojlanishga oid
dasturlar ijtimoiy qatlamlar o‘rtasidagi tenglikni kuchaytirib,
jamiyatning barqaror va adolatli
rivojlanishiga xizmat qilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Sorokin P.
Social Mobility
. New York: Harper & Brothers, 1927.
2.
Parsons T.
The Social System
. Glencoe: The Free Press, 1951.
3.
Giddens A.
Sociology
. Polity Press, 2013.
4.
Karimov I.
Yuksak ma’naviyat –
yengilmas kuch
.
Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021
-yil 27-
iyundagi “Yoshlarni qo‘llab
-
quvvatlash va ularning bandligini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora
-tadbirlar
to‘g‘risida”gi PQ–
5150-son qarori.
