May, 2025-Yil
111
ERUCA SATIVA O‘SIMLIGINING BIOLOGIK VA FARMAKOLOGIK
XUSUSIYATLARI
Eshdavlatova Dilfuza Bekmurotovna
Toshkent tibbiyot akdemiyasi Termiz filiali assistenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15346925
Annotatsiya
. Ushbu tezisda Eruca sativa L. o‘simligining biologik tarkibi, farmakologik
xususiyatlari va sog‘liq uchun foydali jihatlari ilmiy manbalar asosida tahlil qilingan.
O‘simlikning fitokimyoviy birikmalari, antioksidant va antikarsinogen ta’siri, shuningdek, uni
oziq-ovqat va farmatsevtika sohalarida qo‘llash istiqbollari ko‘rib chiqilgan. Ushbu tezisda
ekologik yetishtirish, parhezda qo‘llash va terapevtik xususiyatlar o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikka
e’tibor qaratilgan.
Kalit so‘zlar:
Eruca sativa, glukozinolatlar, izotiosiyanatlar, antioksidant, parhez
mahsuloti, biologik faol birikmalar, funksional oziq-ovqat.
Albatta, siz so’raganidek Eruca sativa mavzusida keng yoritilgan, ilmiy uslubda,
qismlarga ajratilmagan, bir butun shakldagi maqolani quyida taqdim etaman. Maqolada ilmiy
til, biologik tahlil, sog‘liq uchun ahamiyat va tadqiqotlar asosida yondashuv keltirilgan.
Eruca sativa L., xalq orasida keng tarqalgan nomi bilan rukola, karamdoshlar
(Brassicaceae) oilasiga mansub, oziq-ovqat va tibbiyotda ahamiyatli bargli o‘simlik hisoblanadi.
Ushbu o‘simlik qadimiy davrlardan boshlab O‘rta yer dengizi mintaqasida ekilib kelinadi va
bugungi kunda butun dunyoda, jumladan O‘zbekistonda ham keng tarqalgan. Rukola
barglarining o‘ziga xos achchiq ta’mi va xushbo‘yligi, uni nafaqat gastronomik, balki terapevtik
jihatdan ham dolzarb o‘simlikka aylantiradi.
Zamonaviy biologiya va farmakognoziya fanlari asosida olib borilgan tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, Eruca sativa barglari va urug‘lari boy kimyoviy tarkibga ega. Ayniqsa, uning
barglarida A, C, K vitaminlari, foliy kislotasi, kalsiy, temir, magniy kabi muhim mikroelementlar
aniqlangan. Bu moddalarning organizmdagi asosiy fiziologik jarayonlarni qo‘llab-
quvvatlashdagi roli alohida ilmiy asosga ega. Rukola tarkibida mavjud bo‘lgan glukozinolatlar
va ularning gidrolizi natijasida hosil bo‘ladigan izotiosiyanatlar moddasi esa onkologik
kasalliklar profilaktikasida muhim biologik faol komponent sifatida e’tirof etiladi.
Biologik faol birikmalarning organizmga bo‘lgan ta’siri turli yo‘nalishlarda namoyon
bo‘ladi. Masalan, izotiosiyanatlar DNK hujayralarining shikastlanishini oldini olish, erkin
radikallarni zararsizlantirish va yallig‘lanish reaksiyalarini susaytirish orqali saraton
May, 2025-Yil
112
hujayralarining rivojlanishiga qarshi turadi. Bu moddalarning tabiiy manbasi sifatida rukola
iste’moli sog‘liqni saqlashda beqiyos ahamiyatga ega. Shuningdek, Eruca sativa tarkibidagi
flavonoidlar va fenolik kislotalar yurak-qon tomir tizimini himoyalovchi antioksidant
xususiyatlarga ega bo‘lib, ular tromboz xavfini kamaytiradi, arteriya devorlarining elastikligini
oshiradi va gipertoniya rivojlanishining oldini oladi.
Alohida e’tiborga loyiq jihat shuki, rukola parhezbop mahsulot bo‘lib, past kaloriya (100
g uchun 25 kkal atrofida) va yuqori tolali tarkibi bilan ajralib turadi. Tolalar esa ichak faoliyatini
yaxshilaydi, peristaltikani rag‘batlantiradi va metabolik sindromga qarshi kurashishda muhim rol
o‘ynaydi. Rukolaning glyukemik indeksi past bo‘lgani uchun u diabet kasalligi bilan og‘rigan
bemorlar uchun ham tavsiya etiladi.
Ilmiy adabiyotlarda rukolaning immunostimulyator sifatidagi xususiyatlari ham qayd
etilgan. Ayniqsa, S vitamini miqdorining yuqoriligi uni immunitetni kuchaytiruvchi tabiiy vosita
sifatida qo‘llash imkonini beradi. C vitamini kollagen sintezida, temirning o‘zlashtirilishida va
viruslarga qarshi kurashishda muhim biologik rol o‘ynaydi. Ayni paytda C vitamini tarkibi 100
gramm bargda o‘rtacha 15 mg atrofida bo‘lib, bu inson organizmi uchun zarur bo‘lgan sutkalik
ehtiyojning sezilarli qismini qoplaydi.
Shuningdek, Eruca sativa o‘simligi tarkibida mavjud bo‘lgan efir moylari, ayniqsa,
erukasid kislotasi organizmga ta’sir ko‘rsatish mexanizmi bo‘yicha tadqiqot ob’ektiga aylangan.
Ba’zi klinik izlanishlar ushbu kislotaning antibakterial va antifungal ta’sirga ega ekanligini
ko‘rsatgan. Shu sababli, rukola faqat ovqat sifatida emas, balki kelgusida farmatsevtika sanoatida
biofaol komponent manbai sifatida ham foydalanilishi mumkin.
So‘nggi yillarda ekologik toza mahsulotlarga bo‘lgan talab ortib borayotganini inobatga
olgan holda, rukolani agroekologik sharoitlarda yetishtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy ishlar olib
borilmoqda. O‘zbekiston sharoitida ushbu o‘simlikning vegetatsion davri, iqlim va tuproq
sharoitlariga moslashuvchanligi uni istiqbolli ekin sifatida ko‘rsatmoqda. Shuningdek, unga
nisbatan pestitsidlar va kimyoviy o‘g‘itlar deyarli qo‘llanmasligi uning ekologik xavfsizligini
ta’minlaydi.
Xulosa qilib aytganda, Eruca sativa o‘simligi o‘zining yuqori biologik qiymati, foydali
kimyoviy tarkibi va terapevtik xususiyatlari bilan zamonaviy sog‘lom ovqatlanish tizimining
ajralmas qismiga aylanmoqda. U nafaqat mazali oziq-ovqat mahsuloti, balki sog‘liqni
mustahkamlovchi tabiiy vosita sifatida ham dolzarb ilmiy e’tiborni talab qiladi. Kelgusida ushbu
o‘simlikka oid agronomik, farmakologik va klinik tadqiqotlarning chuqurlashtirilishi uning xalq
salomatligidagi o‘rnini yanada mustahkamlashi shubhasizdir.
May, 2025-Yil
113
Adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Rangkuti, M., & Prasad, R. (2021). Nutritional and phytochemical composition of Eruca
sativa (rocket salad): A review. Journal of Food Science and Technology, 58(3), 753–
763.
2.
Bell, L., Oruna-Concha, M. J., & Wagstaff, C. (2015). Identification and quantification of
glucosinolate and flavonol compounds in rocket salad (Eruca sativa, Diplotaxis
tenuifolia, Diplotaxis muralis, and Diplotaxis erucoides) by LC–MS: Highlighting the
potential for improving nutritional value of rocket crops. Food Chemistry, 172, 852–861.
3.
Fahey, J. W., Zalcmann, A. T., & Talalay, P. (2001). The chemical diversity and
distribution of glucosinolates and isothiocyanates among plants. Phytochemistry, 56(1),
5–51.
4.
Martinetti, D., & De Leo, F. (2020). Phytotherapeutic uses of Eruca sativa: A review of
recent findings. Medicinal Plants Research, 12(2), 45–52.
5.
Qurbonov, T., & Karimov, A. (2020). O‘zbekistonda bargli ko‘katlarning agrobiologik
xususiyatlari. O‘zbekiston Agrar Fani, 3(75), 22–26.
6.
World Health Organization (WHO). (2014). Guidelines for the assessment of herbal
medicines. Geneva: WHO Publications.
