Yanvar, 2025-Yil
199
EKOLOGIYA SOHASIDAGI JINOYATLAR YUZASIDAN HODISA JOYINI KO‘ZDAN
KECHIRISH
Ubaydullayev Ilxomjon Raxmatovich
Farg‘ona viloyat yuridik texnikumi
“Mutaxassislik fanlari” kafedrasi o‘qituvchisi, 2-darajali yurist.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14684628
Annotatsiya. Ushbu tezisda muallif tomonidan ekologiya sohasidagi jinoyatlarni tergov
qilishda muhim va kechiktirib bo‘lmaydigan tergov harakatlaridan biri hisoblangan hodisa joyini
ko‘zdan kechirishning ahamiyati hamda kriminalistik jihatlari xususida fikr yuritilgan.
Kalit so‘zlar: hodisa joyi, ko‘zdan kechirish, dalil, versiya yuritish, ko‘zdan kechirishning
taktik usullari, ifloslangan obyektlar, yetkazilgan zarar.
ОСМОТР МЕСТА ЭКОЛОГИЧЕСКОГО ПРЕСТУПЛЕНИЯ
Аннотация.
В данном тезисе автор раскрывает значение криминалистических
аспектов осмотра места преступления, который является важным и неотложным
следственным действием при расследовании преступлений в сфере экологии.
Ключевые слова:
Место происшествия, осмотр, доказательства, версия,
тактические методы осмотра, загрязненные объекты, ущерб.
INSPECTION OF THE SCENE OF AN ENVIRONMENTAL CRIME
Abstract.
In this thesis, the author reflects on the importance and criminalistic aspects of
inspecting the crime scene, which is considered one of the important and urgent investigative
actions in the investigation of crimes in the field of ecology.
Key concepts:
scene, inspection, evidence, versioning, tactical methods of inspection,
contaminated objects, damage.
Maʼlumki, jinoyatlarni tergov qilishda eng muhim va dastlabki, kechiktirib bo‘lmaydigan
tergov harakati bu hodisa joyini ko‘zdan kechirishdir. Hodisa joyini ko‘zdan kechirish ish bo‘yicha
dalillarni qo‘lga kiritish, sodir etilgan voqea yuzasidan muayyan tasavvur hosil qilish - versiya
yuritish, tergovni rejalashtirish, yaʼni tergov - taktik harakatlarini to‘g‘ri, tezkor, samarali tashkil
etish imkoniyatini yaratadi. Shu sababdan ushbu tergov harakati kechiktirilmasdan o‘tkaziladigan
tergov yoki surishtiruv jarayonidagi dastlabki bosqich harakat hisoblanadi.
Hodisa joyini va boshqa ifloslangan obyektlarni ko‘zdan kechirishni ekologik jinoyatlarni
fosh etishdagi majburiy tavsifga ega bo‘lgan tergov harakati sifatida baholash o‘rinlidir.
Yanvar, 2025-Yil
200
Hodisa joyini ko‘zdan kechirish har bir tergov qilinayotgan jinoyat ishi bo‘yicha o‘ziga xos
xususiyatga ega bo‘ladi. Tergovchi ushbu xususiyatlardan kelib chiqib, o‘tkazilayotgan tergov
harakatini sodir etilgan muayyan holatga qarab hal qiladi. Ayni chog‘da ko‘zdan kechirishning o‘z
vaqtida va to‘liq o‘tkazilishi hodisa joyi holatini to‘liq tekshirish hamda biror bir ashyoviy
dalilning nazardan chetda qoldirmaslikni taʼminlaydi.
Hodisa joyini ko‘zdan kechirishni shunday tashkil qilish kerakki, har bir predmet - obyekt
takroran tekshirilmasligi uchun avval statik, so‘ng dinamik usul bilan tekshirilishi va ishga
ahamiyatli bo‘lgan boshqa predmetlar esa nazardan chetda qolmasligi lozim.
1
Ekologiyaga oid jinoyatlarning ko‘p turlari ashyoviy dalillarni to‘plash nuqtai nazardan
qiyinchilik tug‘dirmaydi: masalan, neft mahsulotlarining yerga (tuproqqa) to‘qilishi. Biroq
shunday holatlar ham bo‘ladiki, ular xatto maxsus ilmiy - texnik vositalar bilan qurollangan
tergovchi uchun ham qiyinchilik tug‘diradi. Bunga misol qilib, muayyan yer uchastkasida dov -
daraxt, o‘simliklarining nobud bo‘lishi sabablarini aniqlash ancha mushkul: daraxtlarning nobud
bo‘lishiga jismonan taʼsir ko‘rsatilgan bo‘lishi mumkin, shuningdek, ularning nobud bo‘lishiga
atmosferaning ifloslanishi ham sabab bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Ushbu holatlarda muhim
kriminalistik ahamiyatga ega bo‘lgan maʼlumotlarni olishning amaliy chorasi sifatida tergov va
sud harakatlariga mutaxassislarni jalb etish talab qilinadi.
Taʼkidlash lozimkn, ko‘zdan kechirish paytida ko‘zdan kechirilayotgan obyektning turi va
ish uchun ahamiyatli barcha holatlarni aniqlash hamda batafsil qayd etish kerak.
Mutaxassisning voqea joyini ko‘zdan kechirishni amalga oshirishdagi asosiy vazifalari
jumlasiga: tergovchiga voqea joyini professional to‘g‘ri tasvirlab yozish, shu bilan birga jinoyat
oqibatida yetkazilgan zararning xususiyati va miqdorini belgilashda yordam ko‘rsatish; turli
namuna va nusxalarni (suv, havo, tuproq, nobud bo‘lgan flora va fauna) izlash, olish va ularning
saqlanishini taʼminlashda ko‘maklashish; zararli moddalarning tezkor tahlilini o‘tkazishda
ko‘maklashish (bu asosan ifloslanish manbai haqidagi versiyalarning oldinga surilishiga
imkoniyat beradi) singari vazifalarni kiritish mumkin.
Hodisa joyini ko‘zdan kechirish tergov harakatini o‘tkazish chog‘ida ko‘zlangan maqsadga
erishishning samarali taktik usullari ishlab chiqilgan bo‘lib, bular: markazdan atrofga; atrofdan
markazga; muayyan hududlarga bo‘lib ko‘zdan kechirish usullaridir. Mazkur usullarning qay
birini tanlashni tergovchi hodisa sodir etilgan joyning xususiyati, sharoiti va boshqa holatlardan
kelib chiqib hal qiladi.
1
A.Norboyev. Hodisa joyini ko‘zdan kechirish. Uslubiy qo‘llanma. “Kamolot-Qatortol”, T.: 1999. 11-bet.
Yanvar, 2025-Yil
201
Ifloslangan qishloq xo‘jalik ekinlarini ko‘zdan kechirishda ularning turi hamda navlari
aniqlanishi lozim. Bunda ekin maydoni, ekinlarga qay darajada zarar yetkazilgani, ifloslantiruvchi
moddalar, ularning qanchalik yoyilganligi kabilar qayd etilishi kerak.
Atrof muhitning ifloslanishi natijasida nobud bo‘lgan hayvonlarning jasadlari topilganda,
avvalo, ularning turi, tur bo‘yicha miqdori, ularning ifloslanish manbaiga nisbatan qayerda
joylashganligi kabilarga eʼtibor qaratiladi.
Ifloslanish manbaini ko‘zdan kechirish jarayonida, yuqorida aytilganidek, tegishli
mutaxassis hamda ko‘zdan kechirilayotgan obyektda ishlovchi, yaʼni faoliyati ifloslanish hodisasi
bilan bog‘liq bo‘lgan xodimning ishtirok etishi zarur. Jumladan, tozalash inshootini ko‘zdan
kechirishda inshootning turi, faoliyat sohasi, suv tozalash inshootining eng yaqin aholi joyiga
nisbatan joylashgan o‘rni, tozalash uslubi, inshootning konstruksiya, asbob - uskunalarning ishga
yaroqlilik holati, obyektning loyihaga, texnologik reglamentga qanchalik muvofiq kelishi,
tozalanayotgan suvning inshoot va uning qismlarida qanday tezlikda harakat qilishi, inshootning
taʼmirlanganligi yoki qo‘shimcha tarzda asbob - uskunalar bilan taʼminlanganligini kuzatish
lozim.
Ifloslangan oqova suvlarni ko‘zdan kechirish chog‘ida suvning rangi, uning suv tozalash
inshootiga kelib tushgunga qadar hamda chiqish davridagi tiniqlik holati ham o‘rganilishi zarur.
Suv namunasini tozalash inshootiga qadar va undan keyingi joylardan, shuningdek,
kanalizatsiya tizimi hamda oqova suvlar tushayotgan suv havzasidan ( 500 metr atrofida ) olish
tavsiya etiladi.
2
Gazni tozalash yoki changni tutish qurilmasini ko‘zdan kechirish ham katta ahamiyagga
ega. Ko‘zdan kechirishga kirishishdan oldin, albatta, xavfsizlik choralari ko‘rilishi lozim.
Ko‘zdan kechirish paytida qurilmaning ishga sozligi yoki nuqsonlari mavjudligi, turi, ish
jarayoni ko‘rsatkichlar reglamentida belgilanganiga qanchalik muvofiq ekanligi o‘rganiladi.
Qurilmaga kirayotgan va undan chiqayotgan havoning tarkibini mutaxassis gazoanalizator
yordamida aniqlaydi.
Atmosfera havosi ifloslangan taqdirda gaz - chang chiqindilarining o‘rnashgan joyi,
sanitariya himoya hududining hamda, imkoniyatga qarab, ifloslantiruvchi moddalar o‘tirib qolgan
hududning chegaralari, begona hidlarning bor - yo‘qligi, agar bor bo‘lsa, ularning xarakteri,
2
T.Mirzayev. Ekologiyaga oid jinoyatlarni tergov qilish. “Yangi asr avlodi”, -T.: 2001. 33-bet.
Yanvar, 2025-Yil
202
ifloslantiruvchi manba atrofida yangi qurilishlarning bor - yo‘qligi, ko‘zdan kechirish chog‘idagi
meteorologik sharoitlar aniqlanib, tegishli tartibda qayd qilinadi.
Jinoyat haqida xabar berish va ekspertiza tekshiruvlarini o‘tkazish uchun obyektlarni olish
jarayoni o‘rtasidagi muddat minimal bo‘lishi lozim. Olinayotgan namunalarning hajmi tegishli
tekshirishlarni o‘tkazish uchun yetarli bo‘lishi lozim. masalan, baliqlarning nobud bo‘lishi holatida
har bir turdan bir qancha nusxalar olinadi.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-Protsessual kodeksning 91-92 - moddalari talablariga
muvofiq foto va kinosuratlar, audio va videoyozuvlar hamda boshqa maʼlumot tashuvchilar
doimiy ahamiyatga ega bo‘lgan hujjatlar sifatida qaraladi. Shuning uchun audio va videoyozuvlar
protsessual qonunchilik bilan belgilangan tartibda amalga oshirilmog‘i lozim.
Ekologiya sohasidagi jinoyatlarni muvaffaqiyatli tergov qilish tergovdagi taktik usullar,
maxsus bilimlar, kuchli mutaxassislarning ishga jalb qilinishi bilan birga zamonaviy kriminalistik
texnik vositalar bilan taʼminlanganlikni ham taqozo etadi. Bu borada gap, tergovchining o‘zi bilan
birga olib yurishi lozim bo‘lgan tergov chemodani xususida bormoqda.
Bu turdagi jinoyatlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, tergovning hal qilishi
lozim bo‘lgan savollariga javob beradigan tergov chemodanini qayta ishlab chiqish taklif qilinadi.
Ushbu tergov chemodani negizida ekologiya sohasidagi jinoyatlar bo‘yicha hodisa joyini
ko‘zdan kechirish va namunalar olishda zarur bo‘ladigan bir qator takomillashtirilgan texnik
vositalar majmui bo‘lgan universal tergov chemodanini ishlab chiqilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar
edi.
Ushbu turdagi jinoyatlar bo‘yicha ish yuritishda bevosita hujjatlar bilan ishlashga to‘g‘ri
keladi. Hujjatlar bilan ishlash deyilganda xo‘jalik faoliyatini yurituvchi obyektlarda atrof muhitni
muhofaza qilish faoliyatini tartibga soluvchi meʼyoriy hujjatlar bilan tanishib chiqish tushiniladi.
Hujjatlar bilan tanishuv orqali baʼzi mansabdor shaxslar vakolati, hujjatlarning bajarilish
talablariga rioya etish darajasi to‘g‘risida xulosa qilish mumkin. Bu ijtimoiy xavfli xatti -
harakatlarni ifodalaydigan hamda jinoyat ishiga kerakli bo‘lgan asosiy hujjatlar darajasini aniqlash
imkoniyatini yaratadi.
Zarur hujjatlarni o‘z vaqtida olish va ularni o‘rganib chiqish guvohlar, gumonlanuvchi va
ayblanuvchi shaxslarni ancha samarali so‘roq qilishga imkoniyat beradi.
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023 y.
Yanvar, 2025-Yil
203
2.
O‘zbekiston Respublikasining 1992 yil 9 dekabrdagi “Tabiatni muhofaza qilish
to‘g‘risida”gi qonuni. https://lex.uz/docs/107115.
3.
A.Norboyev. Hodisa joyini ko‘zdan kechirish. Uslubiy qo‘llanma. “Kamolot-Qatortol”, T.:
1999. 11-bet.
4.
T.Mirzayev. Ekologiyaga oid jinoyatlarni tergov qilish. “Yangi asr avlodi”, -T.: 2001. 33-
bet.
5.
Kriminalistika. Darslik. 2-jild. “Adolat”. -T.: 2003. 13-bet.
6.
Kriminalistika. Darslik. Mualliflar jamoasi - Toshkent:TDYU, 2018.-515 b.
