ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
366
RAQAMLI SOYA. KIBERSTALKING MUAMMOSI
Hamroyev Izzatillo
Toshkent davlat yuridik universiteti.
ORCID;0009-0003-4131-4655.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14165537
Annotatsiya. Kiberstalking – bu zamonaviy raqamli muhitda insonlar uchun jiddiy tahdid
solayotgan hodisalardan biridir. Ushbu maqolada kiberstalkingning kelib chiqishi, tarqalishi va
uning ijtimoiy va psixologik oqibatlari tahlil qilinadi. Maqolaning asosiy maqsadi – kiberstalking
tahdidlarini aniqlash va unga qarshi kurash strategiyalarini ishlab chiqishga ko‘maklashishdir.
Maqola kiberstalking fenomenini chuqurroq tushunishga, kiberstalking faoliyatlarini
monitoring qilish, himoya qilish texnologiyalari va qonunchilikdagi imkoniyatlarni ko‘rib
chiqishga qaratilgan.Natijalarda kiberstalkingning shaxsiy xavfsizlikka salbiy ta’siri va
jamiyatdagi stress darajasini oshirish omillari aniqlanadi. Tadqiqot natijalari kiberstalkingning
oldini olish bo‘yicha amaliy tavsiyalar beradi va shu bilan birga, raqamli tahdid muammosini hal
qilishda texnologik himoya usullari, qonuniy asoslar va ijtimoiy ongni oshirishning ahamiyati
tahlil qilinadi.
Kalit so’zlar: kiberstalking, kiberxavfsizlik, shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish, raqamli
xavf-xatarlar, virtual makon, IP manzil.
DIGITAL SHADOW. THE PROBLEM OF CYBERSTALKING
Abstract. Cyberstalking is one of the phenomena that seriously threatens people in the
modern digital environment. This article analyzes the origins, prevalence, and social and
psychological consequences of cyberstalking. The main purpose of the article is to identify threats
of cyberstalking and to help develop strategies to combat it. The article is aimed at a deeper
understanding of the phenomenon of cyberstalking, monitoring of cyberstalking activities,
protection technologies and opportunities in legislation. The results reveal the negative impact of
cyberstalking on personal security and factors that increase the level of stress in society. The
results of the study provide practical recommendations for the prevention of cyberstalking and, at
the same time, analyze the importance of technological protection methods, legal frameworks and
social awareness in solving the problem of digital threats.
Key words: cyberstalking, cyber security, personal data protection, digital risks, virtual
space, IP address.
ЦИФРОВАЯ ТЕНЬ. ПРОБЛЕМА КИБЕРСТАЛКИНГА
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
367
Аннотация. Киберсталкинг – одно из явлений, представляющих серьезную угрозу
для людей в современной цифровой среде. В данной статье анализируются истоки,
распространенность,
а
также
социальные
и
психологические последствия
киберпреследования. Основная цель статьи — выявить угрозы киберпреследования и
помочь разработать стратегии борьбы с ними. Статья направлена на более глубокое
понимание
феномена
киберпреследования,
мониторинга
киберпреследующей
деятельности, технологий защиты и возможностей в законодательстве. Результаты
раскрывают негативное влияние киберпреследования на личную безопасность и факторы,
повышающие уровень стресса в обществе. Результаты исследования дают практические
рекомендации по предотвращению киберпреследований и в то же время анализируют
важность технологических методов защиты, правовой базы и общественной
осведомленности в решении проблемы цифровых угроз.
Ключевые слова: киберсталкинг, кибербезопасность, защита персональных
данных, цифровые риски, виртуальное пространство, IP-адрес.
I. Kirish
Bugungi kunda hayotimizning barcha jabhalariga chuqur kirib kelgan texnologiyalar inson
xavfsizligi va maxfiyligi tushunchalarini yangi tahdidlar ostiga qo'ymoqda. Ana shunday tahdidlar
orasida kiberstalking (virtual makonda ta’qib) alohida xavfli ko'rinish sifatida ajralib turadi.
An’anaviy stalking odatda jismoniy chegaralar bilan cheklanib qolsa, kiberstalking internet
imkoniyatlaridan foydalanib, tajovuzkorlarga masofadan, ko'pincha anonim va izchil tarzda
qurbonlarining shaxsiy hayotiga tajovuz qilish imkonini beradi.Virtual makondagi
kibertahdidlarning mavjudligi bugungi kunda asosiy ijtimoiy muammolardan biriga aylanib
,falsafiy jihatdan mazkur muammoni tahlil etish dolzarb ahamiyat kasb etib bormoqda.
Kiberstalking-
kiberzo’ravonlikning bir turi bo’lib, alohida shaxsni,shxslar guruhini yoki
tashkilotni bezovta qilish,ta’qib qilish maqsadida Internet yoki boshqa raqamli vositalardan
foydalanish hisobnlanadi.
1
Kiberstalking umumiy stalking (inglizcha –bu biror shaxs yoki guruh
tomonidan boshqa shaxsga nisbatan istalmagan yoki istalgan tarzda takroriy kuzatish, ta’qib)
huquqbuzarligining shakli bo’lib, kibermakonda sodir etilishi bilan xarakterlanadi. Bunday ta'qib
qilishda, jinoyatchilar elektron pochta, ijtimoiy tarmoqlar, xabar yuborish, bloglar yoki forumlar
kabi vositalardan foydalangan holda qurbonni izlab, doimiy ravishda harakat qiladilar.
1
Cyberstalking". Oxford University Press. – Oksford universiteti lug„ati ta‟rifi
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
368
Ular qurbonning internetdagi harakatlarini kuzatib boradi, unga tahdidlar yuboradi, va
hatto qurbonni yolg‘iz va zaif his qilishiga sabab bo‘lgan ta'sirlar yaratadi. Kiberstalkingning yana
bir o‘ziga xos xususiyati shundaki, bu jarayon jismoniy chegaralarni bilmaydi va texnologiyaning
kuchidan foydalanib, har qanday vaqtda, istalgan joyda amalga oshirilishi mumkin. Tajovuzkorlar
kibermakonda turgan holda qurbonni ko‘rmasdan va uning shaxsiy hayotiga bevosita
aralashmasdan, psixologik bosim o‘tkazishadi. Bu esa qurbonning ruhiy holatini izchil ravishda
buzib, stress, uyat, xavotir, qo‘rquv va hatto depressiya kabi salbiy holatlarga olib keladi.Aksariyat
hollarda kiberstalkerlar (kiberstalking amalga oshiruvchi shaxslar) o’z qurboniga notanish bo’ladi.
Ya’ni anonimlik kiberstalkingning o’ziga xos xususiyati hisoblanadi. Kiberstalking
tushunchasi ko’p hollarda kibertahdidning boshqa turlari sanaladigan kiberbulling,
kiberxarrasment, doksing kabilar bilan o’xshash tarzda tariflanadi. Shundan kelib chiqib
aytishimiz mumkinki, kiberstalking, kiberbulling jismoniy stalkingning aralashmasi sifatida
namoyon bo’ladi.Ushbu onlayn taqib shaxsning ma’lumotlaridan foydalangan holda unga elektron
pochta,ijtimoiy tarmoqdagi xabarlar orqali hujum qiladi va odatda bu muntazam yoki
takroriy,oldindan rejalashtirilgan va qat’iy xarakterda bo’ladi.
2
II.Metodologiya
Ushbu tadqiqotda kiberstalkingning jamiyatga ta'sirini tahlil qilish uchun kesma tadqiqot
(cross-sectional study) qo‘llanildi. Bu tadqiqotda, kiberstalking hodisasini keng ko‘lamda tahlil
qilish maqsadida, so‘rovnoma va ma'lumotlar tahlili usullari qo‘llanildi.
Tadqiqot Populyatsiyasi va Ishtirokchilar
Tadqiqot populyatsiyasini kiberstalking hodisasiga duch kelgan va internetdan faol
foydalanuvchi shaxslar tashkil etdi. Tanlov tasodifiy ravishda amalga oshirildi, va jami 500 nafar
ishtirokchi jalb qilindi. Ishtirokchilarning yoshi, jinsi va ijtimoiy holatiga ko‘ra kiberstalkingga
nisbatan munosabatlaridagi farqlar tahlil qilindi.
Ma'lumotlarni To‘plash
Tadqiqot ma’lumotlari so‘rovnoma yordamida to‘plandi. So‘rovnoma ikki qismdan iborat
bo‘lib, birinchi qismda ishtirokchilarning demografik ma’lumotlari (yoshi, jinsi, ta’lim darajasi)
o‘rganildi. Ikkinchi qismda esa kiberstalking bilan bog‘liq tajribalar, uning ta’siri va
kiberxavfsizlik choralari haqidagi savollar berildi.
Ma'lumotlarni Tahlil Qilish
To‘plangan ma’lumotlar statistik tahlil dasturlari orqali qayta ishlanib, kiberstalkingning
jamiyatdagi o‘rni va u bilan bog‘liq xavflar tahlil qilindi.
2
https://www.verywellmind.com/what-is-cyberstalking-5181466
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
369
Deskriptiv statistika usuli orqali respondentlarning umumiy holati, jinsiy va yosh bo‘yicha
farqlari aniqlandi. Chi-kvadrat testi yordamida kiberstalkingga moyillikning ijtimoiy omillarga
bog‘liqligi baholandi.
3
III.Natijalar
Bugungi kunda smartfon, ijtimoiy tarmoq profili yoki GPS funksiyasi yoqilgan qurilmaga
ega bo‘lgan har qanday odam kiber ta’qibning qurboniga aylanishi mumkin. Aslida, hozirda
joylashuvni aniqlash texnologiyalari mavjud bo‘lganligi sababli, kiber ta’qib odatiy ta’qibdan
ko‘ra keng tarqalgan. Shu sababli, ko‘pchilik bunga ta’sirchan ekanligi sababli, ushbu tez o‘sib
borayotgan raqamli jinoyat haqida faktlarni o‘rganish muhimdir.
Kiber ta'qibning jiddiyligini ko'rsatadigan ba'zi xavotirli statistik ma'lumotlar: har yili
taxminan 7,5 million odam kiber ta'qibga duch keladi.
4
Barcha ta'qib qurbonlarining 80 foizi
texnologiya yordamida kuzatiladi, 67 foizi esa yuzma-yuz ta'qibga uchraydi va ba'zilar ikkala
turdagi ta'qibga duch kelishadi. Ta'qib qurbonlarining 69 foizi katta darajada ruhiy zarba oladi.
Kiber ta'qib qurbonlari ko'pincha yuzma-yuz ta'qib qurbonlariga qaraganda ko'proq
qo'rquvni boshdan kechiradi.
5
Amerikaliklarning har 10 nafaridan 1 nafari shaxsiy GPS qurilmasi
ruxsatsiz kuzatilgan yoki buzilgan.
6
Kiber ta'qibchilarning 61 foizi smartfonlar, matnli xabarlar va
elektron pochta kabi kundalik vositalardan foydalanadi, taxminan 10 foizi esa qurbonlarining
hisoblariga kirish uchun zararli dasturlar yoki fishing texnikalaridan foydalanadi.
7
Bakalavr
talabalarning 41 foizigacha kiber ta'qibga duch kelgan.
8
Yoshi 18 dan 24 yoshgacha bo'lgan kiber
ta'qib qurbonlarining 16 foizi ta'qibchilar ular ruxsatisiz ularning jinsiy tusdagi fotosurat yoki
videolarini tarqatganini aytishgan.
9
Shuningdek, 2010 yildan 2020 yilgacha AQShning okrug
sudlarida 412 ta federal kiber ta'qib ishi ochilgan.
Ushbu holatlarda ta'qibchilar qurbonlarini kuzatish uchun turli texnologiyalardan
foydalangan, ammo eng ko‘p ishlatilgan usullar matnli xabarlar, qo‘ng‘iroqlar va elektron pochta
orqali bog‘lanish bo‘lgan. Ushbu ta'qib holatlarining deyarli yarmida ta'qibchilar qurbonlarini
kuzatish uchun kameralar va ekran tasvirlarini olish usullaridan foydalanganlar.
10
3
https://Safehome.org survey of 1,025 Americans (2023)
4
Brian Fitzpatrick United States Representative. (2024). Protecting Americans from Cyberstalking.
5
Smith, Sharon G. et al. (2022, Apr). The National Intimate Partner and Sexual Violence Survey:
6
Hemenway, Chad. (2023, Aug 23). Tile, Amazon Face Lawsuit From Stalking Victims Over Tracking Device
Product. Insurance Journal.
7
Adamson, David M. et al. (2023). Cyberstalking: A Growing Challenge for the U.S. Legal System.
8
. Reyns, Bradford W. et al. (2011, Dec 5). Stalking in the Twilight Zone: Extent of Cyberstalking Victimization and
Offending Among College Students.Taylor & Francis Online.
9
SPARC (Stalking Prevention, Awareness, and Resource Center). (2024). Stalking & Technology.
10
Stevens, Francesca et al. (2021, Jun 14). Cyber Stalking, Syber Harassment, and Adult Mental Health: A Systematic
Review. Mary Ann Liebert, Inc.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
370
Qo’llangan texnologiyalar
Ko’rsatkichi
Matnli xabarlar, email, telefon yoki mobil
tekefon
61%
Multimedia, masalan, kameralar,
fotosuratlar va ekran tasvirlari
49%
Ijtimoiy tarmoq platformalari
43%
Shifrlash, anonim aloqa
16%
Xakerlik, masalan, fishing va zararli
dasturlar
10%
Kuzatish, masalan, GPS va kalit
yozuvchilar (keyloggerlar)
10%
Manba: Cyberstalking:
A Growing Challenge for the U.S. Legal System, RAND Institute,
2023
Bugungi kunda kiber ta'qib odatiy (yuzma-yuz) ta'qibga qaraganda keng tarqalgan. AQSh
Adliya Statistika Byurosi (BJS) ma’lumotlariga ko‘ra, faqat 2019-yilda AQShda 16 yosh va undan
katta bo‘lgan taxminan 1,5 million odam (taxminan aholining 0,6 foizi) kiber ta'qib qurboniga
aylangan. BJS hisobotiga ko'ra: Barcha ta'qib qurbonlarining taxminan 80 foizi kiber ta'qibga (yoki
texnologik ta'qibga) duch kelgan bo‘lsa, 67 foizi an’anaviy ta'qibga duch kelgan. Ko‘pgina
qurbonlar ikkala turdagi ta'qibga duch kelgan. Ayollar erkaklarga qaraganda ikki baravar ko'proq
ta'qibga uchragan. Taxminan 1,8 foiz ayollar ta'qibga uchragan, erkaklar orasida bu ko'rsatkich bir
foizdan past bo‘lgan. Shuningdek, ushbu BJS hisobotiga ko'ra, barcha ta'qib qurbonlarining 67
foizi o‘z ta'qibchisini tanigan va ko‘pincha bu shaxs hozirgi yoki sobiq yaqin sherigi bo‘lgan.
Yaqin sheriklar faqat bitta usulni emas, balki kiber va yuzma-yuz ta'qib usullarini
birgalikda qo'llashga ko‘proq moyil bo‘lgan.
11
IV.
Muhokama
Kimlar kiber-tahdidlarga uchrashi mumkin?
Olib borilgan tadqiqot natijalari shuni ko’rsatadiki, ayollar erkaklarga qaraganda kiber-
tahdidlarga ko'proq duch keladi: Hayotining bir qismida uch kishidan biri ayollar va olti kishidan
biri erkaklar kiber yoki jismoniy ta'qibga duch kelishadi.
12
Huquqni muhofaza qilish organlari
ayrim guruhlar kiber-tahdidlarga yuqori darajada duch kelishini tushuntiradi.
11
Morgan, Rachel E. and Jennifer L. Truman, Ph.D. (2022, Feb). Stalking Victimization, 2019. U.S. Department of
Justice.
12
Adamson, David M. et al. (2023). Cyberstalking: A Growing Challenge for the U.S. Legal System.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
371
Ular orasida ayollar, LGBTQ insonlari, nogironlar, yoshlar va immigrantlar bor. Ular bir
nechta sabablarga ko'ra, nishonga aylanib qolishadi, jumladan, ta'qibni xabar qilishlari kamroq
bo'lishi mumkin deb hisoblanadi. Masalan, ta'qibchi kimnidir "gay" sifatida oshkor qilish bilan
tahdid qilishi mumkin va jabrlanuvchi bu oshkor qilishdan qochib, jim turishi mumkin deb
o'ylaydi. Kiber-ta'qib qurboni bo'lgan rangli irqlarga mansub odamlar ilgari huquqni muhofaza
qilish organlari bilan yomon tajribalar tufayli politsiyaga murojaat qilishga qarshi bo'lishi mumkin.
Immigrantlar esa til to'siqlari yoki kamsitilishdan qo'rqishlari sababli kiber-tahdidlarga
duch kelganliklarini xabar qilishda qiyinchiliklarga duch kelishadi.
Kiberstalking klassifikatsiyasi
Quyidagi xatti-harakatlarni kiberstalking sifatida tasniflash mumkin:
Takroran qo'ng'iroq qilish yoki xabar yuborish, noqulay elektron pochta, ijtimoiy
tarmoqlardagi aloqa yoki xabarlarni yuborish, telefon qo'ng'iroqlari, kompyuterdan foydalanish
yoki ijtimoiy tarmoq faoliyatini shaxsiy dasturiy ta'minot yoki boshqa vositalar orqali kuzatish,
yashirin texnologiyalarni, masalan, kameralar yoki GPS texnologiyasini ishlatib, joylashuvlarni
kuzatish, ijtimoiy tarmoq postlarini kuzatish yoki joylashuvlarni kuzatib boruvchi hisoblar yoki
ilovalarni (masalan, taksi chaqirish ilovalari) buzib kirish orqali joylashuvlarni aniqlash, noqulay,
istalmagan yoki shaxsiy ma'lumotlarni internetda yoki xabarlar orqali joylashtirish (yoki
joylashtirish bilan tahdid qilish), onlayn mish-mishlarni tarqatish yoki boshqalarni jabrlanuvchini
ta'qib qilishga undash.
V.
Xulosa
Yuqoridagi tadqiqot shuni ko'rsatadiki, kiber-tahdidlarga uchragan jabrlanuvchilarning
aksariyati o'z tajribalari haqida huquqni muhofaza qilish organlariga xabar bermaydi, buning eng
keng tarqalgan sababi, ular o'z tajribalari jinoyat ekanligini bilmasliklari ekan. Ushbu ikkita asosiy
topilmani hal qilish uchun ikki yo'nalishli yondashuv qo'llanilishi kerak.
Birinchi qadam — kiber-tahdidlarga uchraganlarni xabar berish darajasini oshirishga
e'tibor qaratish. Ayollar va boshqa jinsiy identifikatsiya egalari (erkaklarga nisbatan) ko'proq
"politsiya hech narsa qilmasligini o'ylashgan" deb, kiber-tahdidlari haqida xabar bermaganliklarini
izohlagan, ammo boshqa jins yoki irqlar bo'yicha farqlar kuzatilmagan. Shunday qilib, keng
jamoatchilikka yo'naltirilgan ta'lim va xabardorlik dasturlari xabar berishni oshirishning samarali
usuli bo'lishi mumkin.
Ushbu dasturlarda, kiber-tahdidlarga nima kirishi va jinoyat adliya tizimi javoblarini olish
uchun qanday qadamlar tashlash kerakligini o'rgatish muhimdir. kinchi qadam — kiber-
tahdidlarga oid voqea xabar berilganidan so'ng, jinoyat adliya tizimining javobini yaxshilashdir.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
372
Stalking va kiber-stalking holatlari jinoyat adliya tizimi tomonidan sezilarli darajada kam
qayd etiladi — bu kiber-tahdidlarga nisbatan ongning yo'qligi va yoki ularni aniqlash va tergov
qilish ko'nikmalarining yetishmasligi, yurisdiktsiya va qonuniy cheklovlar, va onlayn dalillarni
olishdagi qiyinchiliklar sababli. Shunday qilib, huquqni muhofaza qilish organlari kiber-
tahdidlarga oid ishlarni to'g'ri qayta ishlash uchun zarur resurslarga ega bo'lishi kerak.
Politsiyaning kiber-tahdidlarga oid xabar berilgan ishlarni amalga oshirmasligi,
jabrlanuvchilarning kelajakdagi jabrlanishlar haqida xabar berishdan voz kechishiga sabab bo'lishi
mumkin va jabrlanuvchining xavfsizligini xavf ostiga qo'yishi mumkin.Qisqacha aytganda, bu
topilmalar kiber-tahdidlarga uchragan jabrlanuvchilarni huquqni muhofaza qilish organlariga
xabar berishga rag'batlantirish uchun katta ishlarni amalga oshirish kerakligini ko'rsatadi, shunda
ular o'z zararli tajribalardan tiklanish uchun zarur resurslarni olishi va jinoyatchilar o'z xatti-
harakatlari uchun javobgar bo'lishi mumkin.
REFERENCES
1.
Saydivalieva, K. K. (2022). The Role of Family Contracts in the Regulation of Family
Relations and Their Juridical Nature. International Journal of Social Science Research and
Review, 5(12), 553
2.
MacFarlane, L., & Bocij, P. (2003). An exploration of predatory behaviour cyberspace:
Towards a typology of cyberstalkers.
2.
Alexis A. Moore “Cyberstalking and Women - Facts and Statistics”
3.
Citron, D. K. (2009). Law's expressive value in combating cyber gender harassment.
