Noyabr, 2024-Yil
446
KORRUPSIYAGA QARSHI KURASHISHDA KOMPAYENS-NAZORATNING TARIXI
Aktamova Zulfizar Utkir qizi
Toshkent davlat yuridik universiteti magistratura talabasi.
E-mail:
https://doi.org/10.5281/zenodo.14129690
Annotatsiya. Ushbu tezisda korrupsiyaga qarshi kurashda komplayens nazoratining
rivojlanishi va O‘zbekistondagi ahamiyati umumiy tarzda ko‘rib chiqiladi. Komplayens nazorati
tushunchasining tarixiy ildizlari, xalqaro qonunlar va O‘zbekistonning korrupsiyaga qarshi
kurashish bo‘yicha amalga oshirgan huquqiy islohotlari o‘rganilgan. Tezisda, shuningdek,
O‘zbekiston sharoitida komplayens nazoratining samaradorligini oshirish uchun zarur bo‘lgan
asosiy omillar va texnologiyalar tahlil qilinadi. Maqsad – korrupsiyaga qarshi kurashishning
samarali mexanizmlarini takomillashtirish va xalqaro standartlarga mos ravishda tizimni
rivojlantirish.
Kalit so‘zlar: korrupsiya, komplayens nazorati, korrupsiyaga qarshi kurash, huquqiy
normalar, davlat boshqaruvi, korporativ sektor, strategiya, korrupsiyaga qarshi kurash
konvensiya, xalqaro standartlar, shaffoflik, moliyaviy operatsiyalar, raqamli tahlil, investitsion
muhit.
THE HISTORY OF COMPLIANCE-CONTROL IN THE FIGHT AGAINST
CORRUPTION
Abstract. In this thesis, the development of compliance control in the fight against
corruption and its importance in Uzbekistan are considered in general. The historical roots of the
concept of compliance control, international laws and legal reforms implemented by Uzbekistan
to fight against corruption are studied. The thesis also analyzes the main factors and technologies
necessary to increase the effectiveness of compliance control in the conditions of Uzbekistan. The
goal is to improve effective mechanisms for fighting corruption and develop the system in
accordance with international standards.
Key words: corruption, compliance control, anti-corruption, legal norms, public
administration, corporate sector, strategy, anti-corruption convention, international standards,
transparency, financial operations, digital analysis, investment environment.
ИСТОРИЯ КОМПЛАЕНС-КОНТРОЛЯ В БОРЬБЕ С КОРРУПЦИЕЙ
Аннотация. В данной дипломной работе в целом рассматривается развитие
комплаенс-контроля в борьбе с коррупцией и его значение в Узбекистане. Изучены
исторические корни концепции комплаенс-контроля, международного права и правовых
Noyabr, 2024-Yil
447
реформ, реализуемых Узбекистаном в целях борьбы с коррупцией. В диссертации также
проанализированы основные факторы и технологии, необходимые для повышения
эффективности комплаенс-контроля в условиях Узбекистана. Цель – усовершенствование
эффективных механизмов борьбы с коррупцией и развитие системы в соответствии с
международными стандартами.
Ключевые слова: коррупция, комплаенс-контроль, противодействие коррупции,
правовые нормы, государственное управление, корпоративный сектор, стратегия,
антикоррупционная конвенция, международные стандарты, прозрачность, финансовые
операции, цифровой анализ, инвестиционная среда.
Kirish
Korrupsiya ko‘p asrlik muammo bo‘lib, davlat boshqaruvi va korporativ sohada jiddiy
oqibatlarga olib kelgan. Yillar davomida korrupsiyani oldini olish va nazorat qilish maqsadida turli
tizimlar ishlab chiqildi. Ulardan biri komplayens nazorati bo‘lib, bu tizim huquqiy normalar va
ichki qoidalarga rioya qilinishini ta’minlash orqali korrupsiyaga qarshi samarali choralar ko‘rishni
nazarda tutadi. Komplayens nazoratining shakllanish tarixi va uning rivojlanishi davlat va xususiy
sektorni boshqarishda qanchalik muhim rol o‘ynashini ko‘rsatadi. Ushbu maqolada komplayens
nazoratining rivojlanish jarayoni va bugungi kunda O‘zbekiston sharoitida korrupsiyaga qarshi
kurashdagi o‘rni tahlil qilinadi.
Asosiy qism
Komplayens nazoratining kelib chiqishi uzoq o‘tmishga, o‘rta asrlarga borib taqaladi.
O‘sha paytda ayrim davlatlarda davlat xizmatchilari faoliyatiga rioya etilishi zarur bo‘lgan
qoidalarning boshlang‘ich shakllari paydo bo‘lgan. Biroq komplayens nazorati mustaqil tizim
sifatida XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida korporativ boshqaruvning shakllanishi
jarayonida paydo bo‘la boshladi. O‘sha davrlarda iqtisodiy taraqqiyot va xalqaro savdo aloqalari
kengaygan sari, korporativ boshqaruvda korrupsiyaga qarshi tizimlar zaruriyati yuzaga keldi.
Komplayens nazorati tushunchasi korporativ boshqaruv sohasida ilk marotaba AQShda
paydo bo‘ldi va rivojlandi. 1977-yilda AQShda “Xorijiy korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risida”gi
qonun (Foreign Corrupt Practices Act, FCPA) qabul qilindi. Ushbu qonun AQSh
korporatsiyalariga xorijdagi faoliyatida pora va boshqa korrupsiyaviy harakatlarni amalga
oshirishni taqiqladi.
Noyabr, 2024-Yil
448
Bu qonun xalqaro biznes jarayonlarini shaffoflashtirish va AQSh kompaniyalarining
xorijiy davlatlar bilan munosabatlarida korrupsiyani kamaytirishga xizmat qildi.
qilinishi xalqaro miqyosda komplayens nazorat tizimining rivojlanishida muhim qadam bo‘ldi va
boshqa davlatlarga ham ushbu tajribani o‘z huquqiy tizimlariga kiritishga asos yaratdi.
2000-yillar boshlarida korrupsiyaga qarshi kurashish masalalari xalqaro e’tibor markaziga
aylandi va BMT tomonidan 2003-yilda Korrupsiyaga qarshi kurash konventsiyasi qabul qilindi.
O‘zbekiston ham bu konventsiyani ratifikatsiya qilib, xalqaro majburiyatlarni qabul qildi.
Ushbu konventsiya davlatlar va xalqaro tashkilotlar uchun korrupsiyaga qarshi kurashda
xalqaro me’yorlarni belgilab berdi va u komplayens tizimlarini yanada rivojlantirishda muhim
omilga aylandi. Shu orqali davlat idoralarida va korporatsiyalarda korrupsiyaga qarshi
mexanizmlar samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi yangi qoidalar ishlab chiqildi.
O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurash va komplayens nazorati tizimi ayniqsa so‘nggi
yillarda dolzarb ahamiyat kasb etdi. 2017-yilda “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi
qonun qabul qilinib, davlat boshqaruvi va korporativ sektorda korrupsiyaga qarshi chora-
tadbirlarni kuchaytirish yo‘lida muhim huquqiy asos yaratildi. 2020-yilda tashkil etilgan
O‘zbekiston Respublikasi Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi komplayens nazorat tizimini
rivojlantirish va jamoatchilik ishonchini oshirish uchun tuzildi. Agentlikning asosiy vazifalaridan
biri xalqaro va milliy qonunlarga amal qilinishini nazorat qilish bo‘lib, bu tizim davlat tashkilotlari
va korporativ sektorni qamrab oladi.
O‘zbekistonning “2021-2025-yillarda korrupsiyaga qarshi kurashish strategiyasi”
doirasida davlat korxonalarida va xususiy sektorda komplayens departamentlari tashkil
qilinmoqda. Banklar, sug‘urta kompaniyalari, yirik davlat korxonalari va boshqa tashkilotlarda
komplayens nazorati amalga oshirilib, korrupsiyaning oldini olish bo‘yicha o‘quv dasturlari
tashkil qilinmoqda. Shu orqali xodimlarning qonunchilikka rioya qilishi, ichki qoidalarga amal
qilishi va moliyaviy shaffoflikni oshirishga yo‘naltirilgan sa’y-harakatlar olib borilmoqda.
Komplayens tizimining samaradorligini oshirishda texnologik yechimlar ham muhim o‘rin
tutmoqda. Hozirgi kunda O‘zbekistondagi ayrim korporatsiyalar sun’iy intellekt va raqamli tahlil
usullaridan foydalanib, shubhali moliyaviy operatsiyalarni aniqlash imkoniyatiga ega bo‘ldi.
Ushbu yondashuvlar komplayens nazorat tizimini yanada samarali qilmoqda va korrupsiya xavfini
kamaytirish imkoniyatini kengaytiradi.
1
Foreign Corrupt Practices Act of 1977, 15 U.S.C. §78dd-1
Noyabr, 2024-Yil
449
Shuningdek, korrupsiyaga qarshi kurashda xalqaro standartlar bilan uyg‘unlashgan holda
ish olib borish milliy ishonchni oshirish va investitsion muhitni yaxshilashga xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Komplayens nazorati korrupsiyaga qarshi kurashda davlat
va korporativ sektorda o‘ta muhim tizim hisoblanadi. Ushbu tizim davlat boshqaruvida, xalqaro
savdo va korporativ sektor faoliyatida huquqiy normalarga rioya qilishni ta’minlab, korrupsiya
xavfini kamaytiradi. O‘zbekiston tajribasi va xalqaro tajribalar ko‘rsatmoqdaki, komplayens
tizimining samaradorligini oshirish uchun qonunchilikka rioya qilish, shuningdek,
texnologiyalardan foydalanish muhimdir. Kelgusida O‘zbekistonda komplayens nazorat
tizimining yanada rivojlanishi korrupsiyaga qarshi kurash samaradorligini oshirishga, davlat va
jamiyat o‘rtasida ishonch muhitini mustahkamlashga xizmat qiladi.
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasi “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonuni, 2017-yil 3-
yanvar.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi. (2021). 2021–2025-
yillarda O‘zbekiston Respublikasida korrupsiyaga qarshi kurashish strategiyasi. Tashkent.
3.
United Nations Office on Drugs and Crime. (2003). United Nations Convention Against
Corruption. New York: UNODC.
4.
Foreign Corrupt Practices Act of 1977, 15 U.S.C. §78dd-1
