ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
169
MEDIATORLIK KASBINI RIVOJLANTIRISHDA MEDIATORLIK ETIKASINI JORIY
QILISH. XALQARO MEDIATORLIK ETIKASI TAHLILI.
Raxmonaliyev Mirjalol Avazbek o‘g‘li
Toshkent davlat yuridik universiteti
Magistratura va sirtqi ta’lim fakultetining
Mediatsiya va nizolarni muqobil hal etish yo‘nalishi talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14078938
Annotatsiya. Maqolamizni yozishda tahliliy hamda qiyosiy metodlardan foydalangan
holda mediatorlik etika-estetikasini keng tahlil qilishga harakat qildik. Mediatorlik etika-estetikasi
mediatorning kasbiy faoliyatida qanchalik muhimligi, uning qaysi usullar bilan qo‘llash va uning
nizolarni muqobil hal etishda tutgan o‘rni haqidagi atroflicha ma’lumotlarni berib o‘tamiz.
Yuritimizda mediatorlik etika-estetikasi hali kuchli rivojlanmagan bo‘lsa ham bir qator
rivojlangan davlatlarda mediatorlik etika-estetikasi ancha bizdan oldinlab ildamlab ketgan
hisoblanadi. Mediatorlik o‘zlarining etika-estetikasiga amal qilgan holda faoliyatlarini yuritib
bormoqdalar. Boshqa kasblarning o‘ziga yarasha etika-estetikasi mavjud. Mediatorlik etika-
estetikasi esa ulardan bir qancha farq qiladi. Ko‘pchilik hollarda etika-estetika deganda kiyinish
va ozodalik tushuniladi. Albatta bular ham etika-estetika qoidalari hisoblanadi ammo mediatorlik
etika-etetikasi boshqa prodessiyalarning etika-estetikasidan bir muncha farq qiladi. Mediatorlik
etika-estetikasi faqatgina mediatorning o‘zini tutush qoidalarigina bo‘libgina qolmay, nizolarni
hal etishda mediatorga kerak bo‘lgan bir qancha ko‘nikmalarni ham o‘z ichiga oladi. Aynan
Singapur, Indoneziya, Malaziya, Rossiya hamda Amerika Qo‘shma shtatlarida mediatorlarning
etika-estetikasiga alohida e’tibor berilgan. Ularning tajribalari o‘rgangan holda mediatorlik
etika-estetikasini milliylashtirishimiz bu sohaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shishi mumkin.
Kalit so‘zlar: mediatsiya asossatsiyasi, mediativ kelishuv, etika-estetika, integratsiya.
INTRODUCTION OF MEDIATION ETHICS IN THE DEVELOPMENT OF
MEDIATION PROFESSION. ANALYSIS OF ETHICS OF INTERNATIONAL
MEDIATION.
Abstract. In writing our article, we tried to extensively analyze the ethics and aesthetics of
mediation using analytical and comparative methods. We will give detailed information about the
importance of the ethics and aesthetics of mediation in the professional activity of a mediator, the
methods of its application and its role in alternative conflict resolution. Although the ethics and
aesthetics of mediation have not yet developed strongly in our law, the ethics and aesthetics of
mediation in a number of developed countries are considered to have been developed much earlier
than ours. Mediators conduct their activities in accordance with their ethics and aesthetics. Other
professions have their own ethics and aesthetics. The ethics and aesthetics of mediation are
somewhat different from them. In most cases, ethics-aesthetics means dressing and neatness. Of
course, these are also ethics-aesthetics rules, but the ethics-aesthetics of mediation is somewhat
different from the ethics-aesthetics of other professions. The ethics and aesthetics of mediation are
not only the rules of behavior of a mediator, but also include a number of skills that a mediator
needs in resolving disputes. Especially in Singapore, Indonesia, Malaysia, Russia and the United
States of America, special attention is paid to the ethics and aesthetics of mediators.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
170
Our nationalization of ethics-aesthetics of mediation by studying their experiences can
make a great contribution to the development of this field.
Key words: mediation association, mediation agreement, ethics-aesthetics, integration.
ВНЕДРЕНИЕ МЕДИАЦИОННОЙ ЭТИКИ В РАЗВИТИЕ ПРОФЕССИИ
МЕДИАТОРА. АНАЛИЗ ЭТИКИ МЕЖДУНАРОДНОГО ПОСРЕДНИЧЕСТВА.
Аннотация. При написании нашей статьи мы постарались широко
проанализировать этику и эстетику медиации, используя аналитические и сравнительные
методы. Мы дадим подробную информацию о значении этики и эстетики медиации в
профессиональной деятельности медиатора, методах ее применения и роли в
альтернативном разрешении конфликтов. Хотя этика и эстетика медиации в нашем
праве еще не получили сильного развития, считается, что в ряде развитых стран этика и
эстетика медиации сложились гораздо раньше, чем у нас. Медиаторы ведут свою
деятельность в соответствии со своей этикой и эстетикой. Другие профессии имеют
свою этику и эстетику. Этика и эстетика медиации несколько отличаются от них. В
большинстве случаев этика-эстетика подразумевает одевание и опрятность. Конечно,
это тоже этико-эстетические правила, но этико-эстетика медиации несколько
отличается от этико-эстетики других профессий. Этика и эстетика медиации – это не
только правила поведения медиатора, но и включают в себя ряд навыков, необходимых
медиатору при разрешении споров. Особенно в Сингапуре, Индонезии, Малайзии, России и
Соединенных Штатах Америки особое внимание уделяется этике и эстетике медиаторов.
Наша национализация этики-эстетики медиации путем изучения их опыта может внести
большой вклад в развитие этой области.
Ключевые слова: медиативное объединение, медиативное соглашение, этика-
эстетика, интеграция.
Kirish
Yurtimizda mediatorlik kasbi yangi huquq instituti sifatida kirib kelmoqda. Boshqa
professional kasblarda bo’lgni kabi mediatorlik kasbida ham o’ziga yarasha etika va estetikasiga
ega hisoblanadi. Mediatorlik kasbida etika va estika shunchaki kerakli talablargina bo’lmay
mediatorning ish faoliyatida unga mijozlar bilan ishlash hamda muammoni muqobil hal etishda
ham juda zarur hisoblanadi. Bir qancha chet el davlatlarida mediatorning etika estetika kodekslari
ham qabul qilingan bo’lib ushbu kodeksda belgilangan qonun qoidalar mediatorlar o’zlarini har
xil vaziyatda qanday tutishlarini, yechimlarini qanday topishlari va eng asosiysi taraflar bilan
mediativ kelihuvni qanday va qay tartibda olib borish qonun-qoidalarini belgilab beradi. Etika va
estetika faqatgina mediatorning o’zini qanday tutishinigina beliblab qolmay balkim ularining soft
hamda hard skillslarini shakillantirishda ko’maklashadi.
Yurtimizda 21 asrning uchinchi o’n yilliga mediatorlik kasbi borgan sari ommalashib
bormoqda. Mediatorlarning soni ko’paygani bu yaxshi ammo ularning barchasi ham mediatorlik
kasbiga etika hamda estetikasi qoidalariga amal qilmaydi yoiki bu qoidalar haqida umuman
ma’lumotga ega emas. Mediatorlik etika-estetikasini joriy qilish hamda uni mediatorlar orasida
amal qilish kerak bo’lgan qoidaga aylantirish mediatorlik kasbi umuman olib qaraganda
mediatorlik sohasini ham rivojlanishi katta hisssa qo’shishi mumkin.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
171
Mediator bu shunchaki taraflarning masalasni hal qiluvchi shaxs sifatida emas aksincha
sud ishlarini qisqartirish, sudga fuqarolar o‘rtasida kelib chiqadigan har bir nizolar bilan murojaat
qilishni qisqartiruvchi, nizolarni oz muddat hamda ortiqcha hujjatlarsiz (ya’ni mediativ
kelishuvning o‘zi bilan cheklanadi) hal qilish va fuqarolarni ishini ancha ossonlashtiruvchi soha
sifatida tushunilishi lozim.
Material va metodlar
: ushbu maqolani yozishda biz tahliliy hamda qiyosiy metodlardan
foydalandik. Maqolamizda Singapru, Germaniya, Belgiya, AQSh hamda Daniya tajribasi va
olimlarining fikrlari, maqolalar va ilmiy ishlarini o‘rganish orqali yozdim.
Tadqiqot natijalari
Mediatsiya turli mamlakatlarda keng tarqalgan muqobil nizolarni hal qilish (ADR) jarayoni
bo‘lib, unga yondashuv qonunchilik asoslari, madaniy munosabatlar va tarixiy omillarga qarab
farq qilishi mumkin. Mediatsiya tarixan olib qarasak insoniyat yaralgandan so‘ng u bilan
birgalikda rivojlanib kelayotgan nizolarni hal muqobil hal etishning bir usuli hisoblanadi.
Oddiygina qilib ikkita bolaning o‘rtasidagi nizoni tarbiyachi tomonidan hal etilishini ham biz
mediatsiyaga misol qilib keltirsak bo‘ladi. Bundan esa shuni tushunishim mumkinki mediatsiya
bu ikki tarafning bir netral ya’ni betaraf shaxsning ishtirokida hal etilishi. Keling endi quyidagi
davlarning mediatsiyasi sohasini o‘rganib chiqsak.
Singapur
Singapur hozirda nafaqat Osiyoda balki xalqaro maydondagi yetakchi vositachilik
markazlaridan biri sifatida e’tirof etilib kelinmoqda, ayniqsa, tijorat nizolari bu davlatning
mediatsiya sohasida o‘zgacha o‘ringa ega. Singapur xalqaro vositachilik markazi (SIMC) 2014-
yilda tashkil etilgan SIMC xalqaro nizolarni hal qilish xizmatlarini taqdim etadi. U betarafligi,
professionalligi va samaradorligi tufayli mashhur xalqaro hamjamiyatda mashhurdir.
Singapurning “Mediatsiya to‘g‘risida”gi qonuni 2017-yilda joriy etilgan hamda 2023 yilda
o‘zgartirish va qo‘shimchalar kirgazilgan. Ushbu qonun mediatsiya to‘g‘risidagi bitimlarni
qo‘llashni ta’minlaydi va jarayonga ishonchni oshirib, huquqiy jihatlarga aniqlik kiritadi. Singapur
hukumati ADR mexanizmlarini qattiq qo‘llab-quvvatlaydi hamda ularni Singapur vositachilik
markazi (SMC) kabi institutlar orqali huquqiy tizimga integratsiya qiladi.
Mediatsiya ham ichki, ham xalqaro ishlar uchun qo‘llaniladi. Jamoatchilik vositachiligi
markazi (CMC) ijtimoiy, mahalla va kichik nizolarni hal qilishga yordam beradi. Singapur sudlari
ko‘pincha fuqarolik ishlari bo‘yicha mediatsiyani rag‘batlantiradilar va mediatsiya kelishuvlari
sud qarorlari orqali amalga oshirilishi mumkin.
Germaniya
Germaniyada mediatsiya quyidagi nizolarni o‘z ichida oladi: oilaviy, mehnat va tijorat
nizolariga katta e’tibor qaratilib, o‘z huquqiy tizimiga integratsiyalashgan vositachilik tuzilmasi
mavjud. Germaniyada “Mediatsiya to‘g‘risida”gi qonun 2012 yilda qabul qilingan.
Germaniyaning “Mediatsiya to‘g‘risida”gi qonuni mediatsiyaning huquqiy asoslarini
belgilaydi, ixtiyoriy, maxfiy va neytral vositachilik tartib-qoidalarini ilgari suradi. Germaniya
sudlari ko‘pincha, ayniqsa fuqarolik va oilaviy nizolarda mediatsiyani rag‘batlantiradilar.
Sudyalar sud muhokamasiga nisbatan tejamkor va tezroq muqobil vosita sifatida
vositachilikni tavsiya etishlari mumkin.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
172
Germaniyadagi kompaniyalar ko‘pincha ishbilarmonlik nizolarini hal qilish uchun
vositachilikni afzal ko‘radilar, chunki u kamroq qarama-qarshilik va biznes munosabatlarini
saqlab qolish uchun qulayroqdir. Germaniyada vositachi sifatida tan olinishi uchun jarayonning
professionalligiga hissa qo‘shadigan ma’lum malakalar talab qilinadi.
Belgiya
Belgiyada, mediatsiya ayniqsa, oilaviy huquq, mehnat nizolari va tijorat nizolari bo‘yicha
kuchli vositachilik tuzilmasi mavjud. Belgiya huquqiy tizimi oilaviy, fuqarolik va tijorat
masalalarida mediatsiyani rag‘batlantiradigan Sud kodeksi orqali mediatsiyani birlashtiradi.
Belgiya Federal vositachilik komissiyasi bu organ vositachilik xizmatlari sifatini nazorat qiladi va
vositachilarni akkreditatsiya qiladi. Belgiya sudlari ko‘pincha ishlarni mediatsiyaga havola qiladi
va kelishuvga erishilgandan so‘ng, sudlar uni ratifikatsiya qilishi va ijro etishi mumkin. Oila va
mehnat vositachiligi bular Belgiyada mediatsiya keng qo‘llaniladigan ikkita asosiy yo'nalishdir.
Bu ajralish jarayonlarida, bolalarni vasiylik qilish ishlarida va ishdagi nizolarda keng tarqalgan.
Majburiy sud buyrug‘i bilan mediatsiya mavjud bo‘lsa-da, Belgiyada ko‘plab tomonlar maxfiyligi,
moslashuvchanligi va samaradorligi tufayli ixtiyoriy vositachilikni tanlaydi.
AQSh
Mediatsiya Qo‘shma Shtatlarda keng tarqalgan bo‘lib, oilaviy huquqdan tortib yirik tijorat
ishlarigacha bo‘lgan har xil turdagi huquqiy nizolarda nizolarni hal qilishning muqobil usullari
qo‘llaniladi. AQShning ko‘pgina shtatlarida ayrim turdagi nizolar uchun vositachilikni talab
qiluvchi qonunlar mavjud, xususan, oilaviy huquq (masalan, bolani vasiylik qilish, ajralish) va
kichik da’volar boʻyicha sud. Misol uchun, ko‘plab fuqarolik da’volari tomonlardan sudgacha
vositachilik qilishni talab qiladi. Mediatsiya mehnat nizolari, tijorat nizolari, ishlab chiqarish
nizolari va hatto ekologiya qonunchiligi bilan bog‘liq ishlarda keng qo‘llaniladi. Amerika arbitraj
assotsiatsiyasi (AAA) kabi ixtisoslashgan ADR institutlari ham vositachilik xizmatlarini taklif
qiladi. Federal vositachilik va yarashuv xizmati (FMCS) ushbu davlat organi mehnat nizolari,
ayniqsa kasaba uyushmalari va rahbariyat o‘rtasidagi muzokaralarda vositachilikni taklif qiladi.
AQSh vositachiligi odatda maxfiylikka urg‘u beradi va vositachilarni sudda guvoh sifatida
chaqirish taqiqlanadi. Mediatsiya, shuningdek, butun Qo‘shma Shtatlar bo‘ylab biznesdan
biznesga nizolar va jamiyatga asoslangan nizolarda keng tarqalgan.
Daniya
Daniya, ayniqsa, oilaviy va mehnat nizolarida vositachilikdan foydalanishning uzoq
an’analariga ega, garchi u tijorat sohalarida ham rivojlanmoqda. Dansk Mediatsiya instituti
Voldgift uchun Dansk instituti. 1981 yilda tashkil etilgan ushbu institut biznes va xalqaro nizolarda
nizolarni hal qilishning muqobil usullarini, jumladan, vositachilikni targ‘ib qiladi.
Sudga integratsiyalashgan mediatsiya: Mediatsiya Daniya huquqiy tizimiga kiritilgan va
sudlar tomonidan faol tavsiya etiladi. Mediatsiya, ayniqsa, ajrashish yoki bolani vasiylik qilish
kabi oilaviy qonunlarda keng tarqalgan. Oilaviy vositachilik: Oilaviy nizolar, ayniqsa vasiylik va
ajralish bilan bog‘liq nizolar ko‘pincha sudga borishdan oldin vositachilikka o‘tadi.
Oilaviy huquq markazlari ajralayotgan er-xotinlar o'rtasidagi nizolarni kamaytirish uchun
bepul vositachilik xizmatlarini taklif qiladi. Tijorat nizolarida vositachilik tobora ommalashib
bormoqda, chunki korxonalar uni nizolarni hal qilishning yanada samarali va kamroq qarama-
qarshi usuli deb bilishadi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
173
Daniyaning madaniy qadriyatlar sifatida konsensus yaratish va hamkorlikka e’tibor
qaratilishi uning vositachilik amaliyotida ham o‘z aksini topib, tortishuvli sud jarayoniga nisbatan
do‘stona echimlarni qo‘llab-quvvatlaydi.
Tadqiqot natijalari tahlili
Yuqoridagi mamlakatlarning barchasida mediatsiya keng tarqalgan bo‘lsa-da, integratsiya
darajasi, huquqiy asoslari va mediatsiya orqali hal qilinadigan nizolarning umumiy turlari turlicha.
Singapur va AQShda savdo va sud vositachiligining yaxshi yo‘lga qo‘yilgan tizimlari mavjud,
Germaniya va Belgiya esa vositachilikni oilaviy va mehnat nizolariga tobora ko‘proq integratsiya
qilmoqda. Daniya, kichikroq bo‘lsa-da, oilaviy huquq va borgan sari tijorat nizolariga o‘xshash
e’tibor qaratmoqda.
Yuqoridagilardan kelib chiqib har bir chet el davlatining rivojlangan
mediatsiya sohasidagi tajribalarini o‘rganib o‘zimizning qonunchilikga joriy qiladigan bo‘lsak,
bizning mediatsiya qonunchiligimizda boshqa davlatlardan farqli o‘laroq mediatsiyaning ko‘plab
tarmoqlari ishlashini ta’minlashimiz mumkin. Bunday o‘zgarishlarning bizning fikrimicha xalqaro
mediatorlikni joriy qilishimiz yuritimizni jahon ham jamiyatida yurtimizdagi mediatsiya
sohasining qay darajada rivojlanganini ko‘rsatish imkonini beradi. Yevropa ittifoqi davlatlari kabi
biz ham MDH davlatlari o‘rtasi o‘zaro kelishuv orqali hududlararo mediatsiya yo‘lga qo‘yishimiz
mumkin. Hududlararo nizolarni muqobil hal etishni yo‘lga qo‘yilishi bizning fikrimizcha davlatlar
o‘rtasida do‘stlikni yanada mustahkamlaydi.
Xulosa
Xulosa o‘rnida quyidagilarni keltirib o‘tishni o‘rin deb hisoblaymiz, mediativ
kelishuvlarga chet el tajribasidan kelib chiqib yuridik kuch berish sud ishlarini anchagina
ossonlashtirgan bo’lar edi. Undan tashqari mediatorlar uchun mediatorlar asossatsiyasini tashkil
etish orqali furqarolarning mediativ kelishuvga erishishini qulay va samarali qilish mumkin.
Mediatsiya asossatsiyalarida mediatorlarga maxsus unvon yoinki darajalar berish bilan
mediatorlarning o‘z ustida ishlashini ta’minlash mumkin. Mediativ kelishuvlarning tarmoqlarini
bosqichma bosqich kengaytirish orqali biz mediatsiyaning rivojlanashida katta sakrashga ega
bo‘lishimiz mumkin bizning fikrimizcha. Jinoiy ishlar bo’yicha ham mediativ kelishuvlarni yo’lga
qo’yish lozim deb hisoblaymiz. Lekin jinoyat sohasidagi mediativ kelishuvlarni limitli qilis ya’ni
bir turdagi jinoyat bo’yicha ikkinchi marotaba mediativ kelishuv qilishni cheklash orqali
jinoyatchilikning oldini olishni ta’minlash mumkin. Jinoyat kodeksining 97-moddasi bo‘yicha
mediativ kelishuvlarning o‘zgacha tartibini qo‘llashni biz quyidagichi tartibda berishni maqsad
qildik: aybdorligini aniqlangan shaxs jabrlanuvchining oilasi agar jabrlanuvchi halok bo‘lgan
bo‘lsa, agar jabrlanuvchi hayot bo‘lsa uni va oilasini ta’minlashni o‘z zimmasiga olishi kerak deb
hisoblaymiz. Mediatsiya sohasining rivojlanishi yurtimizdagi sudlanganlik darajasini tushuradi,
sudlarga ishlarning hajmini kamaytiradi va fuqarolarning ishini yengillashtiradi.
REFERENCES
1.
2.
https://gaffarcolaw.com/news-insights/types-of-dispute-resolution-in-indonesia/
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
174
3.
4.
https://disputescentre.com.au/mediation-developments-in-indonesia/
5.
6.
https://cmc.mlaw.gov.sg/apply-for-mediation/the-mediation-process/
7.
8.
https://www.singaporelawwatch.sg/About-Singapore-Law/Overview/ch-03-mediation
9.
