Noyabr, 2024-Yil
103
TEMURIYLAR RENESSANSI
Ergasheva Dilnoza Komil qizi
Buxoro davlat universiteti magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14061579
Temuriylar renessansi davri Osiyo va Islom tarixida XIV asr oxiridan XVI asr boshlariga
qadar davrni qamrab olgan tarixiy davr edi. Islom oltin asrining asta-sekin tugay boshlashidan
soʻng Oʻrta Osiyoda joylashgan hamda Temuriylar sulolasi boshqargan Temuriylar davlati sanʼat
va fanlarning qayta tiklanishi uchun turtki boʻlgan. Mazkur harakat butun musulmon olamiga keng
tarqalgan. Renessans soʻzi fransuzcha „qayta tugʻilish“ degan maʼnoni anglatib, maʼlum bir
davrdagi madaniy tiklanishni ifodalaydi. Temuriylar davriga nisbatan mazkur atamadan
foydalanish olimlar orasida noroziliklarni keltirib chiqargan. Ularning baʼzilari buni temuriylar
madaniyatining yuksakligi deb bilishadi.
Temuriylar renessansi Yevropa renessansidan oldinroq sodir boʻlgan. Ushbu davr shon-
sharaf nuqtayi-nazaridan Italiyaning Kvadrosentosiga teng deya taʼriflanadi. Temuriylar
uygʻonish davri XV asrda, moʻgʻul bosqinlari va istilolari yakunlangach oʻz choʻqqisiga chiqqan.
Fors-islom gʻoyalari asosidagi Temuriylar renessansi quyidagilarni oʻz ichiga oladi:
Samarqandning qayta qurilishi, Amir Temur tomonidan Temur shaxmatining kashf etilishi,
Shohruh Mirzo va rafiqasi Gavhar Shodbegimning Hirotdagi (Italiya madaniy Uygʻonish
markazi Florensiyaga raqobatchi sifatida mashhur) hukmronligi, astronom va matematik
olim Mirzo Ulugʻbek davri, shuningdek sanʼat homiysi Husayn Boyqaro tomonidan bir qator
oʻquv dargohlarining qurilishi. Amir Temur hukmronligi davrida klassik fors sanʼatiga qiziqish
qayta tiklandi.
Temur
hayotligi
davridagi
asosiy
qurilish
ishlaridan Shahrisabzdagi Yozgi
saroy, Bibixonim jome masjidi va Ahmad Yassaviy maqbarasini koʻrsatish mumkin. Bu davrda
Hirot shahri musulmon dunyosida ilmiy va badiiy hayotning muhim markaziga aylangan[11].
Samarqand, shaharda amalga oshirilgan qayta qurish va yuksak eʼtibor natijasida renessans
va madaniyat markaziga aylangan. Temuriylar Uygʻonish davri avvalgi buvayhiylar
sulolasining madaniy va badiiy taraqqiyotidan farq qilar edi. Chunki bu davr mumtoz
madaniyatning bevosita qayta tiklanishi emas, balki yanada keng tarqalgan turkiy va rasmiy fors
tiliga yangi soʻzlashuv usublarini qoʻshish ham edi. Temuriylar Uygʻonish davri Moʻgʻullar
imperiyasidan meros qilib olingan va Islomiy porox imperiyalari davridagi boshqa davlatlarga
(Usmonlilar Turkiyasi va Safaviylar Eroni) sezilarli taʼsir koʻrsatgan.
Noyabr, 2024-Yil
104
Jomiy. Taqvodorlar gulzorlari illyustratsiyasi (1553). Surat Temuriylar davri koʻplab
asarlari uchun odatiy hol boʻlganidek, fors sheʼriyatini va fors miniatyurasini birlashtirgan.
Temuriylar imperiyasiga Amir Temur 1370-yilda Xulagular davlati vorislari boʻlgan bir
necha kichik davlatlarni bosib olgandan soʻng asos solgan. Temuriylar shaharlarni zabt etgandan
soʻng, odatda mahalliy hunarmandlarning hayotini asrab qolib, ularni temuriylar
poytaxti Samarqandga yuborganlar.
XV asr boshlarida Temuriylar Forsni bosib olganlaridan soʻng, fors badiiy xususiyatlari
moʻgʻul sanʼati bilan uzviy bogʻlangan. Keyinchalik Temur tomonidan shariat muassasalariga
asos solinishi Samarqandni Islom sanʼatining markazlaridan biriga aylantirgan. XV asr
oʻrtalarida Hirot temuriylar madaniy hayotining markazi sifatida tanila boshlagan. Samarqandda
boʻlgani kabi, hunarmand va ziyolilar tez orada Hirotni sanʼat va madaniyat markaziga aylantira
olishgan. Tez orada temuriylarning aksariyati fors madaniyatini oʻz madaniyati sifatida qabul
qildilar.
Temuriylar sanʼati forslarning anʼanaviy „Kitobat sanʼati“ni oʻzlashtirib,
takomillashtirgan. Temuriylar davrida yangicha sanʼat asarlari qatorida badiiy asarlarda
qoʻlyozma hamda tasvirlar uygʻunlashuvi kuzatildi. qaraladi.
Temuriylar davrida kumush bilan ishlov berilgan poʻlat koʻp holatda yuqori sifatli deya
baholanmoqda. Rassomlik qoʻlyozmalar bilan cheklanib qolmagan. Chunki temuriylarning
koʻpgina rassomlari murakkab devoriy tasvirlarni ham yaratgan. Ushbu devoriy tasvirlarning
aksariyatida fors va xitoy badiiy anʼanalaridan kelib chiqqan landshaftlar tasvirlangan. Ushbu
rasmlarning mavzusi boshqa madaniyatlardan olingan boʻlsa-da, temuriylarning devoriy tasvirlari
oxir-oqibat oʻziga xos uslubda takomillashtirilgan.
Moʻgʻullar badiiy anʼanalari butunlay bekor qilinmaganini XV asr temuriylar sanʼatida
inson siymosining yuqori sifatda tasvirlanganidan bilishimiz mumkin. Bunday tasvirlash uslubi
ana shu madaniyatdan kelib chiqqan. Sulton Husayn Boyqaro hukmronligi davrida sanʼat yanada
yuksalgan. U oʻz hukmronlik davrida ilm-fan xayrixohi va homiysi sifatida tanilgan. Sulton
Husayn koʻplab mashhur maktablar barpo etgan. Uni Zahiriddin Muhammad Bobur „keyingi davr
Movarounnahr hukmdorlarining eng muhim va asosiysi“ hamda goʻzal saroyi va badiiy muhitga
nisbatan saxiy homiyligi hayratga sazovor ekanligi eʼtirof etgan.
Temuriylar meʼmorchiligi Saljuqiylar meʼmorchiligining oʻziga xos jihatlaridan
foydalangan. Murakkab chiziqli va geometrik naqshlarni kas ettiruvchi firuza va koʻk plitalar
binolar fasadlarini bezagan. Baʼzan ichki qismi ham xuddi shunday bezalgan boʻlib, rasmlari va
nihoyatda yengilligi effektni yanada boyitgan. Temuriylar meʼmorchiligi Oʻrta Osiyoda islom
sanʼatining eng yuqori choʻqqisi boʻlgan.
Noyabr, 2024-Yil
105
Amir Temur va uning vorislari Samarqand va Hirotda barpo etgan ajoyib va ulugʻvor
binolar Hindistonda Xulagular sanʼat
maktabining
taʼsirini
yoyishga
yordam
berib,
mashhur moʻgʻul meʼmorchilik maktabini vujudga keltirgan. Temuriylar meʼmorchiligi hozirgi
Qozogʻistondagi Ahmad Yasaviy maqbarasidan boshlanib, Amir Temurning Samarqanddagi Guri
Amir maqbarasi bilan yakunlanadi.
Temuriy shahzodalar maqbarasi, savdo markazi va moviy plitali gumbazlari eng nozik va
nafis namunalar sifatida mashhur. Eksenel simmetriya barcha temuriylarning asosiy inshootlariga,
xususan, Samarqanddagi Shohizinda, Hirotdagi Musalla majmuasi va Mashhaddagi Gavhar
Shod masjidiga xos xususiyat hisoblanadi. Turli shakldagi ikki qavatli gumbazlar koʻpayib, tashqi
tomonlari ajoyib ranglar bilan bezalgan. Amir Temurning mintaqadagi hukmronligi fors
meʼmorchiligining poytaxt va Hindiston yarim oroliga taʼsirini kuchaytirgan.
Ulugʻbek Samarqandda asos solgan institut tez orada taniqli universitetga aylangan.
Saltanat poytaxtidagi ushbu akademiyaga butun Yaqin Sharq va atrofdagi talabalar
toʻplanishgan. Binobarin, Ulugʻbek Oʻrta Sharqning koʻplab buyuk matematiklari va olimlarini,
shu jumladan Ali Qushchini bir joyga toʻplay olgan. Ali Qushchi astronomik fizikani tabiiy
falsafadan mustaqil ravishda va Astronomiyaning falsafaga taxminiy bogʻliqligi toʻgʻrisida
risolasida Yerning aylanishi uchun empirik dalillarni keltirgan. Ulugʻbekning mashhur Ziji jadidi
Koʻragoniy asari va Usmonlilar xalifaligida turli an’anaviy islom ilmlarini oʻrganish boʻyicha ilk
markazlardan biri boʻlgan Sahni Seman madrasasining tashkil etilishiga qoʻshgan hissalari bilan
bir qatorda Ali Qushchi astronomiyaga oid bir qancha ilmiy ishlar va darsliklar muallifi ham edi.
Ali Qushchining eng muhim astronomik asari — Astronomiyaning falsafaga bogʻliqligi.
Aristotelizmning astronomiyaga aralashishiga qarshi chiqqan islom ilohiyotchilari taʼsiri
ostida Ali Qushchi aristotel fizikasini rad etgan. Tabiiy falsafani islom astronomiyasidan butunlay
ajratib, astronomiyaning sof empirik va matematik ilmga aylanishiga imkon bergan. Bu unga
Aristoteliyaning statsionar Yer tushunchasiga alternativlarni oʻrganish imkonini bergan.
Chunki u harakatlanuvchi Yer haqidagi gʻoyani oʻrganib chiqqan (garchi S.Smit hech bir
islom astronomlari geliosentrik koinot nazariyasini taklif qilmagan deb taʼkidlayotgan boʻlsa-da.
U, shuningdek, kometalarni kuzatish orqali Yerning aylanishiga oid empirik dalillarni
topib, spekulyativ falsafaga emas, balki empirik dalillarga asoslangan holda harakatlanuvchi Yer
nazariyasi xuddi statsionar Yer nazariyasi kabi haqiqat boʻlishi mumkin degan xulosaga kelgan.
Noyabr, 2024-Yil
106
REFERENCES
1.
Мухаммаджонов А. Ўзбекистонтарихи. Дарслик. Шарқ нашриёт – матбаа
акциянерлик компанияси. Тошкент. 2009.
2.
Шамсуддинов Р., Каримов Ш. Ватан тарихи. К.1. – Тошкент.: “Шарқ”, 2010..
3.
Ўзбекистон – Франция: Ҳамкорликнинг стратегик истиқболлари // Халқ сўзи. 2018.
11 октябрь.
4.
Француз олими билан учрашув. // Ўзбекистон овози. 2002. 25 май.
5.
Давронова З. Мозийга туташ томирлар // Мулоқот. 2002. №5. – Б.42.
