ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
231
AYOLLAR ISHSIZLIGINI XALQARO HUQUQDA TAHLIL QILISH: IQTISODIY VA
IJTIMOIY OQIBATLAR
Najimova Jamola Davron qizi
Toshkent davlat yuridik universiteti
Jinoiy odil sudlov fakulteti 1-bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14061679
Annotatsiya. Ushbu maqola xalqaro huquq va ayollar huquqlari prizmasidan ayollar
ishsizligi muammosini tadqiq etadi. Xalqaro mehnat tashkiloti ma'lumotlariga ko'ra, 2023-yilda
ayollar ishsizlik darajasi erkaklarnikidan yuqori bo'lib qolmoqda. Maqolada xalqaro va milliy
huquqiy me'yorlar doirasida ayollarning mehnat huquqlari himoyasi, ishsizlikning asosiy
sabablari va yechimlari tahlil qilinadi. Tadqiqot natijalariga ko'ra, xalqaro konvensiyalarning
milliy qonunchilikka to'liq implementatsiya qilinmasligi, gender stereotiplar, ta'lim va malaka
olish imkoniyatlarining cheklanganligi hamda ish joyidagi kamsitish kabi omillar ayollar
ishsizligiga sabab bo'lmoqda. Muammo yechimi sifatida huquqiy mexanizmlarni kuchaytirish,
maxsus ta'lim dasturlari yaratish, moslashuvchan ish rejimlarini joriy etish va gender tenglikni
ta'minlovchi siyosatlar ishlab chiqish taklif etiladi.
Kalit so‘zlar: Ayollar ishsizligi, xalqaro mehnat huquqi, gender tengsizlik, XMT
standartlari, ayollar huquqlari, mehnat bozori, kamsitish, iqtisodiy mustaqillik.
ANALYZING WOMEN'S UNEMPLOYMENT IN INTERNATIONAL LAW:
ECONOMIC AND SOCIAL IMPLICATIONS
Abstract. This article explores the problem of women's unemployment from the perspective
of international law and women's rights. According to the International Labor Organization, in
2023 the unemployment rate of women will remain higher than that of men. The article analyzes
the protection of women's labor rights, the main causes and solutions of unemployment within the
framework of international and national legal norms. According to the results of the study, factors
such as incomplete implementation of international conventions into national legislation, gender
stereotypes, limited opportunities for education and training, and discrimination in the workplace
cause women's unemployment. As a solution to the problem, it is proposed to strengthen legal
mechanisms, create special education programs, introduce flexible work regimes and develop
policies that ensure gender equality.
Key words: Women's unemployment, international labor law, gender inequality, ILO
standards, women's rights, labor market, discrimination, economic independence.
АНАЛИЗ ЖЕНСКОЙ БЕЗРАБОТИЦЫ В МЕЖДУНАРОДНОМ ПРАВЕ:
ЭКОНОМИЧЕСКИЕ И СОЦИАЛЬНЫЕ ПОСЛЕДСТВИЯ
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
232
Аннотация. В данной статье рассматривается проблема женской безработицы с
точки зрения международного права и прав женщин. По данным Международной
организации труда, в 2023 году уровень безработицы среди женщин останется выше, чем
среди мужчин. В статье анализируется защита трудовых прав женщин, основные
причины и пути решения проблемы безработицы в рамках международных и национальных
правовых норм. По результатам исследования, причиной женской безработицы являются
такие факторы, как неполная имплементация международных конвенций в национальное
законодательство, гендерные стереотипы, ограниченные возможности получения
образования и профессиональной подготовки, а также дискриминация на рабочем месте.
В качестве решения проблемы предлагается усилить правовые механизмы, создать
специальные образовательные программы, ввести гибкие режимы работы и разработать
политику, обеспечивающую гендерное равенство.
Ключевые слова: женская безработица, международное трудовое право, гендерное
неравенство, стандарты МОТ, права женщин, рынок труда, дискриминация,
экономическая независимость.
I. KIRISH
Ayollar ishsizligi butun dunyo bo‘ylab dolzarb muammolardan biri bo‘lib, iqtisodiy va
ijtimoiy tengsizlikning yaqqol ko‘rinishidir. Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) ma’lumotlariga
ko‘ra, 2023-yilda ayollar ishsizlik darajasi erkaklarnikidan 0.8 foizga yuqori bo‘lib qolmoqda.
Ushbu raqamlar ortida gender tengsizligi, kamsitish va ayollar huquqlarining buzilishi kabi
muammolar yotadi. Ayollar ishsizligi muammosini xalqaro huquq va ayollar huquqlari nuqtai
nazaridan ko‘rib chiqish, bu maqolaning asosiy maqsadi hisoblanadi.
Misol uchun, Keniyada ayollar o'rtasidagi ishsizlik darajasi erkaklarnikidan ikki baravar
ko'p, bu imkoniyatlardan foydalanishda gender tafovutini kamaytirishga qaratilgan kampaniyalar
hali o'z samarasini bermaganligini ko'rsatadi
1
.
Maqolada xalqaro va milliy huquqiy me’yorlar doirasida ayollarning mehnat huquqlari
himoyasi qanday amalga oshirilayotgani, ishsizlikning asosiy sabablari va bu muammoning
yechimlari tahlil qilinadi. Shu bilan birga, xalqaro huquq normalarining milliy siyosatga tatbiq
etilishi ham o‘rganiladi.
1
Nairobi ANPAK. (July 5, 2023).
Unemployment among women two times higher than men. Business Daily.
https://advance.lexis.com
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
233
Xalqaro darajada ayollarni mehnat bozorida himoya qiluvchi ko‘plab shartnomalar va
konvensiyalar qabul qilingan, ammo amalda ularning bajarilishi ko‘p mamlakatlarda yetarli
darajada emas. Bunga ijtimoiy-madaniy to‘siqlar, gender stereotiplari va qonunchilikdagi
bo‘shliqlar sabab bo‘lmoqda.
Maqola ayollar ishsizligiga qarshi kurashda xalqaro huquqiy va amaliy choralarni
ko‘rsatishni, ularning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlash va mehnat bozoridagi rolini oshirishga
qaratilgan strategiyalarni taklif etishni maqsad qilgan.
II. METODOLOGIYA
Ushbu maqola aralash usullar yondashuviga asoslangan bo‘lib, miqdoriy va sifatli
tahlillarni o‘z ichiga oladi. Maqola davomida xalqaro konvensiyalar (BMT CEDAW, XMT
rezolyutsiyalari), milliy qonunchilik hujjatlari, BMT, XMT va Jahon banki hisobotlari tahlil
qilindi. Ayollarning ishsizligi masalasidagi xalqaro va milliy yondashuvlar o‘rganildi. 2015-2023
yillar oralig‘ida XMT va Jahon banki tomonidan taqdim etilgan statistik ma’lumotlar, ayollar
ishsizlik darajasi, ish bilan bandlik va ish haqi farqlari tahlil qilindi. Bu raqamlar ayollarning
mehnat bozoridagi holatini ko‘rsatdi. 2023-2024 yillar uchun davriy ishchi kuchi tadqiqoti (PLFS)
15 yoshdan oshganlar uchun ishsizlik darajasi 3,3 foizdan 3,2 foizga tushganini ko'rsatdi.
20 nafar huquqshunoslar, ayollar huquqlari faollari va siyosatchilar bilan yarim tuzilmali
intervyular o‘tkazildi. Intervyular onlayn platformalar orqali amalga oshirilib, ishsizlikning
huquqiy va ijtimoiy sabablari chuqur tahlil qilindi. AQSh, Shvetsiya, Yaponiya, Misr va Braziliya
kabi mamlakatlar misolida ayollarning ishsizlik holati va unga qarshi qabul qilingan choralar
o‘rganildi.
Har bir mamlakat uchun hujjatlar va asosiy ma’lumot beruvchilar bilan intervyular orqali
case study tahlili amalga oshirildi. Xalqaro mehnat konvensiyalari va milliy qonunchilikda gender
tenglik va ayollarning iqtisodiy huquqlariga oid qoidalar o‘rganildi. Shuningdek, iqtisodiy
huquqlar bilan bog‘liq sud qarorlari tahlil qilindi.
III. NATIJALAR
Aksariyat g'arbiy mamlakatlarda 70-80-yillarda ayollarning ishsizlik darajasi
erkaklarnikiga qaraganda yuqori bo'lgan bo'lsa ham, ayollar ishsizligi kamdan-kam hollarda
tadqiqot ob'ektiga aylangan
2
. Bu qisman ko'plab ijtimoiy olimlar ishsizlik ayollar uchun unchalik
muammo emas degan taxmindan boshlashgan. Biroq, ayollarning ishsizlik shakllari o'rganish
ob'ektiga aylantirilganda, tushuntirishlar asosan iqtisodiy va institutsional xarakterga ega bo'lib,
sub’yektiv xarakterdagi jarayonlar o'rganilmaydi.
2
Karen Davies,Joke Esseveld. (1985).
Women's Studies International Forum.
Elsevier publish
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
234
Xalqaro mehnat huquqi doirasida ayollarning ishsizlikka qarshi himoyasi yetarli darajada
yoritilgan bo‘lsa-da, milliy qonunchilikda bu me’yorlarning to‘liq amalga oshirilmayotgani
aniqlandi. Xususan, Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) va BMTning ayollar huquqlariga doir
konvensiyalari qabul qilingan ko‘plab mamlakatlarda amaliy ijro etish jarayonida qiyinchiliklar
mavjud. Shu sababli xalqaro huquqiy me’yorlar milliy amaliyotga samarali tatbiq etilmayapti.
XMT va Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra, 2015-2023 yillarda ayollar ishsizlik darajasi
erkaklarnikidan sezilarli darajada yuqori bo‘lib qolmoqda. Shuningdek, ish haqi farqlari ham
saqlanib qolgani aniqlangan. Ish bilan bandlik darajasi bo‘yicha gender tengsizligi global
miqyosda haligacha kuchli bo‘lib, ko‘pgina mamlakatlarda ayollar uchun sifatli va uzoq muddatli
ish o‘rinlari yetishmaydi. Shuningdek, 2023-2024 yillar uchun davriy ishchi kuchi tadqiqoti
(PLFS) 15 yoshdan oshganlar uchun ishsizlik darajasi 3,3 foizdan 3,2 foizga tushganini ko'rsatdi
3
.
Ayollar huquqlari bo‘yicha faollar, huquqshunoslar va siyosatchilar bilan o‘tkazilgan
intervyular natijasida, ayollarning ishsizligiga olib keluvchi omillar sifatida gender stereotiplari,
oilaviy majburiyatlar va mehnat bozoridagi diskriminatsiya kabi ijtimoiy to‘siqlar ko‘rsatilgan.
Intervyular ishtirokchilari davlat va xalqaro tashkilotlar tomonidan gender tenglikni ta’minlashga
qaratilgan dasturlarni kuchaytirish zarurligini ta’kidladilar.
AQSh, Shvetsiya, Yaponiya, Misr va Braziliya misolida o‘tkazilgan tahlillar shuni
ko‘rsatdiki, har bir mamlakatda ayollar ishsizligi o‘ziga xos sabablarga ega bo‘lsa-da, umumiy
tendensiyalar mavjud. Iqtisodiy rivojlanish darajasidan qat’i nazar, gender tengsizligi va ayollarga
nisbatan mehnat bozorida kamsitish saqlanib qolmoqda. Shvetsiya kabi ba’zi mamlakatlarda
muvaffaqiyatli gender siyosati tufayli ishsizlik pastroq bo‘lsa, boshqa mamlakatlarda, masalan,
Misrda ayollarning iqtisodiy faoliyatiga qattiq to‘siqlar mavjud.
Xalqaro mehnat konvensiyalarining milliy qonunchilikka tatbiq etilishida sezilarli
bo‘shliqlar borligi aniqlandi. Xususan, gender tenglikka oid qoidalar ko‘plab mamlakatlarda
qonunchilikka kiritilgan bo‘lsa-da, ularning ijrosi, nazorat mexanizmlari va sud amaliyoti yetarli
darajada emas. Bu, ayollarning mehnat huquqlarini amalda himoya qilishda jiddiy muammolarni
keltirib chiqarmoqda.
Maqola natijalariga ko‘ra, xalqaro huquq normalarini milliy darajada samarali tatbiq etish
va ayollar ishsizligini kamaytirish uchun davlat siyosatida huquqiy va iqtisodiy choralarning
kompleks yondashuvi talab etiladi.
3
Unemployment rate among women rises, overall rate remains steady. (September 23, 2024 Monday). Business Line.
https://advance.lexis.com
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
235
Ayollarning iqtisodiy mustaqilligini oshirish va gender tenglikka erishish uchun davlat va
xalqaro tashkilotlarning birgalikdagi sa’y-harakatlari zarur ekanligi tasdiqlandi.
IV. MUHOKAMA
Maqola natijalari ayollar ishsizligi global miqyosda murakkab va ko‘p qirrali muammo
ekanligini ko‘rsatmoqda. Xalqaro huquqiy hujjatlar, jumladan, CEDAW konvensiyasi va Xalqaro
Mehnat Tashkiloti (XMT) tomonidan qabul qilingan standartlar ayollar huquqlarini himoya qilish
uchun zarur mexanizmlarni taklif qiladi (CEDAW, 1979; ILO, 2019). Shunga qaramay, ko‘plab
mamlakatlarda bu huquqiy me’yorlarning to‘liq tatbiq etilmasligi ayollar ishsizligi darajasining
yuqoriligiga sabab bo‘lmoqda.
Masalan, “Gender and the Law: Theory, Doctrine, Commentary” kitobida ta’kidlanishicha,
huquqiy himoya faqat qonunchilikning mavjudligi bilan cheklanmasligi kerak, balki amalda ham
faol ishlatilishi lozim. Bu tamoyil milliy qonunchilikni xalqaro standartlarga moslashtirish
zarurligini ta’kidlaydi, ammo davlatlar tomonidan tatbiq etilishida yetarli nazorat va mexanizmlar
yetishmasligi ko‘zga tashlanmoqda.[1]
Gender stereotiplari va ijtimoiy normalar ayollar ish bilan bandligiga jiddiy to‘sqinlik
qiluvchi omillardan biridir. Maqola natijalarida, ayniqsa, Misr va Yaponiya kabi mamlakatlarda
bu holat yaqqol namoyon bo‘lgan. “Undoing Gender” asarida gender ijtimoiy konstruksiya
ekanligi ta’kidlanganidek, bu stereotiplar nafaqat ayollarning kasbiy imkoniyatlarini cheklaydi,
balki ularning mehnat bozoriga kirib borishini ham qiyinlashtiradi.[2] Shuningdek, gender
stereotiplari oilaviy majburiyatlar va ish-hayot muvozanatini saqlash masalasida ayollarga
nisbatan qo‘shimcha yuk yuklaydi, bu esa ularning mehnat faoliyatida cheklangan rol o‘ynashiga
olib keladi. “The Future of Feminism” kitobida aytilganidek, gender tengligi va ijtimoiy tizimlar
ayollarning iqtisodiy mustaqilligi jamiyatdagi gender tenglikka bevosita bog‘liqligini
ko‘rsatadi.[3]
Ta’lim va malaka olish imkoniyatlarining cheklanganligi ham ayollarning ishsizligiga
sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. “Women and Human Development: The Capabilities Approach”
kitobida imkoniyatlarni kengaytirish va ta’lim olish imkoniyatlari ayollarning mehnat bozoridagi
raqobatbardoshligini oshirishning asosiy omili ekani ta’kidlangan. Biroq, rivojlanayotgan
mamlakatlarda ta’limga kirish imkoniyatlarining cheklanishi ayollarning malakasiz lavozimlarda
ishlashiga olib kelmoqda, bu esa ularni yuqori maoshli lavozimlardan uzoqlashtiradi.[4] Misol
uchun, XMT hisobotlariga ko‘ra, rivojlanayotgan mamlakatlarda ayollar orasida malaka talab
qiladigan ish joylariga kirish imkoniyatlari ancha past.
Ish joyidagi kamsitish va gender asosidagi zo‘ravonlik ham muhim muammolar sifatida
ko‘tarilmoqda.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
236
Bu holatlarni bartaraf etish uchun kamsitishga qarshi qattiqroq huquqiy choralar ko‘rish va
gender tengligini ta’minlovchi siyosatlarni mustahkamlash zarur. Ayollarni ish joyida kamsitish,
ular uchun noqulay ish sharoitlari yaratib, ko‘plab ayollarning mehnat bozoridan chiqib ketishiga
olib keladi. Bundan tashqari, gender zo‘ravonligi global miqyosda ayollarning iqtisodiy faolligini
susaytirayotgan kuchli omillardan biridir.
Huquqiy himoya sustligi va qonunlarning samarasiz ijrosi ko‘plab mamlakatlarda
muammoning hal qilinmasligiga olib kelmoqda. “Human Rights and Gender Violence: Translating
International Law into Local Justice” kitobida xalqaro huquqning milliy amaliyotlarga tatbiq
etilishidagi qiyinchiliklar ta’kidlangan bo‘lib, milliy huquq tizimlarining xalqaro standartlarga
moslashuvi sekin va murakkab jarayon ekanini aytadi. Buning natijasida ayollar huquqlarini
himoya qilishda milliy qonunlarda mavjud bo‘lgan bo‘shliqlar haligacha saqlanib qolmoqda.[5]
Shvetsiya va AQSh kabi rivojlangan mamlakatlarda ayollar ishsizligining pastligi ko‘proq
kuchli ijtimoiy himoya tizimi va gender tenglik siyosatining faol qo‘llanishi bilan bog‘liqdir. “The
Unhappy Marriage of Marxism and Feminism” maqolaida aytilishicha, rivojlangan davlatlarda
ijtimoiy ta’minot va ta’lim tizimi ayollarning iqtisodiy imkoniyatlarini oshirishda muhim rol
o‘ynaydi.
Shvetsiyada davlat tomonidan subsidiyalangan bolalar bog‘chalari va oilaviy ta’tillar kabi
ijtimoiy himoya mexanizmlari ayollarning mehnat bozoridagi ishtirokini rag‘batlantirmoqda. Bu
mamlakat tajribasi boshqa davlatlar uchun qimmatli bo‘lishi mumkin.[6]
Natijalar shuni ko‘rsatadiki, xalqaro huquq ayollar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan
qamrab oluvchi va aniq me’yorlarni ishlab chiqqan bo‘lsa-da, ularning milliy qonunchilik va
amaliyotda bajarilishi qiyinchilik tug‘dirmoqda. “The Boundaries of International Law” kitobida
xalqaro huquqning qoidalarini samarali tatbiq etish uchun davlatlar nafaqat huquqiy bazani qabul
qilishi, balki uni ijro etuvchi mexanizmlarni ham kuchaytirishi kerakligi ta’kidlangan.[7] Shu
sababli, davlatlar xalqaro tajribani o‘rganib, ayollar ishsizligini kamaytirish uchun keng ko‘lamli
huquqiy va ijtimoiy choralar ko‘rishlari zarur.
V. XULOSA
Ayollar ishsizligi — global ijtimoiy-iqtisodiy muammo bo‘lib, uni bartaraf etish uchun
tizimli va kompleks yondashuv talab etiladi. Tadqiqot natijalari ko‘rsatganidek, bu muammoning
ildizlari huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarga borib taqaladi. Xalqaro huquqiy me’yorlar
mavjud bo‘lsa-da, ularning milliy qonunchilikka to‘liq integratsiya qilinmasligi, gender tenglikka
erishish yo‘lida jiddiy to‘siq bo‘lib qolmoqda.
Xulosa qilib aytganda, xalqaro konvensiyalarni milliy qonunchilikka to‘liq
implementatsiya qilish va ularning ijrosini ta’minlash muhim.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
237
Bu jarayon qonunlarning amalda samarali ishlashini nazorat qiluvchi mustahkam
mexanizmlar yaratishni talab qiladi. Ayollarni malakali kadrlar sifatida tayyorlash uchun ularga
maxsus ta’lim dasturlari va malaka oshirish imkoniyatlari yaratish zarur.
Xususan, STEM sohalariga jalb qilish ayollarning yuqori malakali va yuqori maoshli
lavozimlarga erishishiga yordam beradi. Gender tenglikka to‘sqinlik qiluvchi stereotiplarni
bartaraf etish uchun jamoatchilik ongida o‘zgarishlar qilish lozim. Ommaviy axborot vositalarida
ayollar obrazining ijobiy shakllanishiga yordam berish — bu yo‘ldagi muhim qadamdir. Ayollar
uchun moslashuvchan ish rejimlarini yaratish va sifatli, arzon bolalar bog‘chalari tashkil etish
ularga mehnat bozorida faolroq ishtirok etish imkonini beradi. Gender tengligini ta’minlash
maqsadida kompaniyalarda maxsus siyosatlarni joriy qilish va shikoyatlarni ko‘rib chiqish
mexanizmlarini takomillashtirish zarur.
Ushbu tavsiyalarni amalga oshirish gender tengligini ta’minlashda va ayollar ishsizligini
sezilarli darajada kamaytirishda muhim qadam bo‘ladi. Ammo bunday natijalarga erishish uchun
davlatlar, xalqaro tashkilotlar, fuqarolik jamiyati va xususiy sektorning hamkorligi zarur.
Faqatgina keng ko‘lamli hamkorlik va samarali siyosiy choralar orqali bu murakkab
masalani hal qilishga erishish mumkin.
REFERENCES
1.
Bartlett, K., & Rhode. D. (2002).
Gender and the Law: Theory, Doctrine, Commentary.
New
York: Aspen Publishers.
2.
Butler, J. (2004).
Undoing Gender.
London: Routledge.
3.
Walby, S. (2011).
The Future of Feminism
. Cambridge: Polity Press.
4.
Nussbaum, M. C. (2000).
Women and Human Development: The Capabilities Approach.
–
Cambridge: Cambridge University Press.
5.
Merry, S. E. (2006).
Human Rights and Gender Violence: Translating International Law
into Local Justice.
Chicago: University of Chicago Press.
6.
Hartmann, H. (1981).
The Unhappy Marriage of Marxism and Feminism.
London: Pluto
Press.
7.
Charlesworth, H., & Chinkin, C. (2000).
The Boundaries of International Law: A Feminist
Analysis.
Manchester: Manchester University Press.
8.
International Labour Organization (ILO). (2019).
ILO Standards on Gender Equality and
Women’s Empowerment.
Geneva: International Labour Office.
9.
International Labour Organization (ILO). (2023).
World Employment and Social Outlook:
Trends for Women 2023
. Geneva: International Labour Office.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
238
10.
MacKinnon, C. A. (1989).
Toward a Feminist Theory of the State.
Cambridge MA: Harvard
University Press.
11.
Karen Davies,Joke Esseveld. (1985).
Women's Studies International Forum.
Elsevier
publish.
12.
Nairobi ANPAK. (2023).
Unemployment among women two times higher than men.
Business Daily
.
