ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
244
INSON HUQUQLARI VA ULARNING HIMOYASI JAHONDA VA O’ZBEKISTONDA
Samira Usmonova
Toshkent davlat yuridik universitetining jinoiy-odil sudlov fakulteti 1-kurs talabasi.
ORCID: 0009-0004-7569-0023
https://doi.org/10.5281/zenodo.14061983
Annotatsiya. Maqola insonga tegishli bo’lgan va inson foydalana oladigan huquqlar
haqida o‘rganadi. Ushbu huquqlarga egalik qilish paytida ularni qanday vositalar bilan himoya
qilishi haqida xalqaro huquqqa murojaat qiladi va shu asnoda inson huquqlarini himoyasini
tadqiq etadi.Maqolada milliy hamda xalqaro huquqiy me’yorlar doirasida insonlarga tegishli
bo’lgan barcha huquqlar va ularning himoyasi tahlil qilinadi. Tadqiqot natijalariga ko’ra,xalqaro
tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan konvensiya va shartnomalarning milliy qonunchiligimizga
qanday usullar yordamida tatbiq etilganligi haqida o‘rganildi.
Kalit so’zlar: xalqaro normalar, konvensiya, deklaratsiya, pakt, miranda qoidasi, habeous
korpus, tarixiy usul, gender tengligi.
HUMAN RIGHTS AND THEIR PROTECTION IN THE WORLD AND UZBEKISTAN
Abstract. The article examines the rights that belong to a person and can be used by a
person. It refers to international law about the means of protection of these rights while possessing
them and thus researches the protection of human rights. The article discusses the national and
international legal framework. All human rights and their protection are analyzed within the scope
of the law. According to the results of the research, it was studied how the conventions and
agreements developed by international organizations are applied to our national legislation.
Key words:international norms, convention, declaration, pact, Miranda rule, habeas
corpus, historical methodology , gender equality.
ПРАВА ЧЕЛОВЕКА И ИХ ЗАЩИТА В МИРЕ И В УЗБЕКИСТАНЕ
Аннотация. В статье рассматриваются права, которые принадлежат человеку и
могут быть им использованы. Обращается к международному праву о способах защиты
этих прав при обладании ими, и таким образом исследуется защита прав человека.
Национальная и международная правовая база. Все права человека и их защита
анализируются в рамках закона. По результатам исследования изучено, как конвенции и
соглашения, разработанные международными организациями, применяются к нашему
национальному законодательству.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
245
Ключевые слова: международные нормы, конвенция, декларация, пакт, правило
Миранды, хабеас корпус, исторический метод, гендерное равенство.
I.Kirish
Inson huquqlari-shaxsning hayotiy ehtiyoji,yashashi,qonun yo‘l qo’yadigan holatda
boshqa insonlar bilan aloqaga kirishish orqali shaxsiy,ijtimoiy,iqtisodiy,madaniy,ekologik va
boshqa turdagi xususiyatlarni yuzaga keltiradigan huquqlar majmuyi hisoblanadi.
Necha asrlardan buyon inson va uning huquqlari tushunchasi turli xalqlar orasida dolzarb
muammolardan bo‘lib kelayotgani yolg ‘on emas.Qanchadan-qancha urushlar va qurbonlar ana
shu inson va uning huquqlari uchun kelib chiqqan.Basharti,yaqin tarixga nazar solsak, insonning
chinakam unga tegishli bo’lgan huquqlarini muhofaza etish maqsadida 1948-yilda BMT bosh
assambleyasida deklaratsiya qabul qilingan bo‘lib u Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi
deb nom olgan. Inson huquqlari barcha insonlarning umumbashariy va ajralmas huquqlari bo‘lib,
qaysidir davlatga, millatga, fuqarolikka yoki dinga tegishli bo‘lmasada hamma ushun bir xildir.
Albatta inson va unga tegishli bo‘lgan huquqlar haqida gap borar ekan buning muhofazasi
asnosida yuqorida keltirgan deklaratsiyamiz turadi. Qo‘shimcha qiladigan bo‘lsak insonning o‘z
manfaati yo‘lida qilingan ko‘plab kurashlari asta-sekin o‘z natijalarini bera boshlagan va
quyidagilar bularning realligini tasdiqlaydi:
-Erkinlikning buyuk xartiyasi(1215-yil);
-Huquq to’g ‘risidagi pepitsiya(1628-yil);
-‘‘Habea Cozpus AKT ’’(1679-yil);
-Huquqlar to’g ‘risidagi bill(1689-yil)
-Fransuz inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi(1789-yil)[1].
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi va haqiqatan ham inson huquqlari bo'yicha
yangi xalqaro huquqning asosiy omili bo'lib, xalqlar huquqi nazariyasi va amaliyotini tubdan
o'zgartirdi.
Ikkinchi jahon urushi davrida va undan oldingi ayrim davlatlar tomonidan. San-Fransisko
konferensiyasida irqi, jinsi, tili va dinidan qat'i nazar, barcha uchun inson huquqlari va asosiy
erkinliklarini hurmat qilishni targ'ib qilishga imkon yaratgan bu vahshiyliklar dunyo fikri muhitini
yaratdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti ustunlari va tashkilotning belgilangan maqsadi inson
huquqlari to’g’risida qabul qilingan xalqaro hujjatlarlarni qabul qishga asos bo‘ldi
1
.
1
John P Humphrey (1979)
The Universal Declaration of Human Rights: Its history, impact and juridical character
Human rights: Thirty years after the Universal Declaration
, p 21-37.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
246
Xalqaro maydonda insonning huquqlari yuqoridagi hujjatlar bilan kafolatlanib qo’yilgan.
O‘zbekiston Respublikasida esa konstitutsiyaning ikkinchi bo’limi ya’ni asosiy qonun
manbayimizning asosiy qismini inson va fuqaroning asosiy huquqlari erkinliklari va burchlari
qismi aynan mana shu huquqlarning muhofazasi uchun asosni tashkil etadi.
Maqola inson huquqlarini himoya qilish uchun qay tartibda milliy hamda xalqaro
normalardan foydalanish va insonga huquqlarini tushuntirish bo’yicha o’rganish bo‘yicha tahlil
etadi.
II.Metodologiya
Ushbu amalga oshirgan tadqiqotlarimiz tarixiy metodga asoslangan ya’ni yaqin tarixda
insonning shaxsiy, iqtisodiy, protsessual, ijtimoiy va boshqa huquqlarini amalga oshirish uchun
poydevor bo’lgan asosan AQSh davlatining shtatlarida yuz bergan insonning o’z huquqlarini
amalga oshirish uchun, to’liq ta’minlashga qaratilgan harakatlari zoye ketmaganligini anglab
yetdik. Masalan, yuqorida ko’rsatib o’tilgan aktlar shular jumlasiga kiradi. Jahonda mashhur
insonning protsessual huquqlarini amalga oshirish uchun ‘‘Miranda’’ va ‘‘Habea Cozpuz” deb
ataluvchi qoidalar yaratilgan.
‘‘Miranda’’ qoidasi haqida o’rganganimizda u dastlab Amerika Qo’shma Shtatlarida
yuzaga kelgan bo’lib, Arizonada istiqomat qilgan Ernest Arturo Miranda jinoyat sodir etib o‘z
aybiga iqrorlik sabab sud uni hibsga oladi va Mirandaning 73 yoshli advokati Alvin Mur bu inson
huquqlariga zid ya’ni shaxs ushlash chog‘ida unga sukut saqlash huquqidan foydalana olishi
tushuntirilishi lozimligi haqida o‘rganadi. 1966-yilda Miranda va AQSh Oliy sudi bilan bo‘lgan
jarayonda Oliy sud Mirandani oqlaydi va u ozodlikka chiqariladi. Ushbu voqeadan so‘ng butun
dunyo bo‘ylab ushbu qoida davlatlar ichki qonunchiligida insonlarning protsessual huquqlaridan
foydalanishning tajribasini qo‘llay boshlashdi. Endi ‘‘Habeas Korpus’’ haqida gapiradigan bo’lsak
ushbu atama lotin tilidan olingan bo‘lib ‘‘tanani shaxsni (sudga) keltirish degan ma’noni anglatadi.
U jinoiy ta’qibga uchragan har qanday insonning adolatli sud muhokamasiga bo‘lgan
huquqi hisoblanib, u 1679-yil 26-may kuni ingliz parlamenti tomonidan qabul qilingan akt ya’ni
qoida.
Bunga ko‘ra shaxs shaxsiy hayot daxlsizligi va asossiz bo’lgan holatlarda hibsga olinishga
yo’l qo’yilmasligi , ehtiyot chorasi sifatida. Keyingi misol esa, AQShdagi Yangi London shahrida
1990-yildan boshlab 2005-yilgacha va hali hamon mavjud bo’lgan ‘‘Kelo vs City of New London’’
keysi hisoblanadi. Bunda davlat Kelo ismli ayolning uyini iqtisodiy inqirozni oldini olish
maqsadida buzib tashlashga qaror qiladi, chunki ushbu Yangi London shaharchasida shu yillar
oralig’ida iqtisodiy jihatdan rivojlanish, xizmat ko’rsatish maskanlari deyarli kamayib ketadi.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
247
Ammo shu kabi fikrlar bahona aslida Fizer nomli kompaniyaning foydasi uchun Kelo ismli
ayolning shaxsiy ko’chmas mulkidan ayrilib qolayotganligi tushuniladi. 2001-2005 yillardan sud
bo’lib o’tadi va AQSh oliy sudi uyni buzib tashlashni qonuniylashtiradi[2].Xulosa qilish mumkinki
hukumat qonun subyektlariga oqilona o‘zini o‘zi belgilovchi vosita sifatida qaraganidagina, uning
buyruqlari rioya qilishni jalb qilish vas hu bilan qonuniylik madaniyatini tarbiyalash imkoniyatiga
ega bo ‘ladi
2
III.Natija
Yuqorida keltirgan metodga asoslangan natijalar shuni ko‘rsatadiki, Habeous korpus akti,
O’zbekiston milliy qonunchiligiga asosan ushbu qoida 2008-yildan amalga kiritilgan, chunki
mazkur yilda respublika hududida o‘lim jazosi bekor qilingani munosabati va jinoyatchilikka
qarshi kurashish mexanizmini rivojlantirish, insonlarda protsessual huqularni amalda ta’minlash
uchun ayblanyotgan, gumonlanuvchi shaxslarni 48 soatdan ortiq ushlab o’tirish mumkinmasligi
ushbu qoidada o‘z aksini topgan[3]. Shuningdek O’zbekiston Respublikasining Oliy sud
Plenumining 2007-yil 14-noyabrdagi ’’Sudga qadar ish yuritish bosqichida qamoqqa olish
tarzidagi ehtiyot chorasining sudlar tomonidan qo‘llanilishi to’g‘risida’’gi qarori bu borada
yagona sud amaliyotini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Kelo sud ishi
Amerikaning 47ta shtati va dunyo bo’ylab bir muhim qoidani o’zgarishiga sabab bo‘ldi. Ya’ni
shaxsga tegishli mulk huquqi asosida shaxsiy ko’chmas mulkini hech qanday kompensatsiyasiz
va egasining ruhsatisiz buzib tashlashga ruhsat etilmaydi va agar davlatda buzish uchun davlat
ijtimoiy iqtisodiy faoliyatini ta’minlashga qaratilgan sabab mavjud bo’lsagina xususiy shaxsiy
mulkini egallab olishi va faqatgina kompensatsiya evaziga buzib tashlashi mumkin bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilgan boshqa islohotlar natijasi quyidagilar:
1
. 2012-yil 18-sentyabrda qabul qilingan ‘‘Sud-huquq tizimi yanada isloh qilinishi
munosabati bilan Oʻzbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga oʻzgartirish va
qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisida’’gi qonunga muvofiq , sudga qadar ish yuritish bosqichida
prokuror va tergovchi tomonidan qoʻllanib kelingan ayblanuvchini lavozimidan chetlatish va
shaхsni tibbiy muassasaga joylashtirish tarzidagi protsessual majburlov choralarini faqat
sudyaning sanksiyasi asosida amalga oshirish tartibi joriy etildi[4].
2
. Gender tenglikni ta’minlash maqsadida bir qator qonun hujjatlari qabul qilindi. Xususan,
2019 yilda qabul qilingan ‘‘Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar
kafolatlari to‘g‘risida’’gi, ‘‘Xotin-qizlarni tazyiq va zo’ravonlikdan himoya qilish to’g‘risida ‘‘gi
qonunlar shular jumlasidan.
2
THE INTERNAL MORALITY OF INTERNATIONAL LAW
, 63 McGill L.J. (p:765, 769-770)
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
248
Xotin-qizlar uchun 197 ta zo‘rlik ishlatishdan jabr ko’rgan shaxslarni reabilitatsiya qilish
va moslashtirish, o‘z joniga qasd qilishning oldini olish markazlari, yoshlarni oilaviy hayotga
tayyorlash bo‘yicha 200 dan ortiq innovatsion maktablar tashkil etildi. Erkaklar va ayollar uchun
nikoh tuzishning minimal yoshi o‘n sakkiz yosh etib belgilandi[5].
3
. Xalqaro saylov standartlarini amalga oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasining
Saylov kodeksi qabul qilinib, uning asosida 2019 yil 22 dekabrda ‘‘Yangi O’zbekiston – yangi
saylovlar’’ shiori ostida bo’lib o‘tgan saylovlarda ilk bor 5 ta siyosiy partiya ishtirok etdi.
Saylovlarning ochiq-oydin, xalqaro standartlar asosida o‘tkazilishini nazorat qilish uchun
50 ga yaqin davlat hamda 10 ta xalqaro tashkilotdan 825 nafar kuzatuvchi, jumladan, birinchi
marta Yevropada Xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining Demokratik institutlar va inson huquqlari
bo’yicha byurosining to’laqonli missiyasi ishtirok etdi[6].
4
. O‘zbekistonda vijdon erkinligi huquqini ta’minlash sohasida keng ko‘lamli chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda mamlakatda 16 ta konfessiyaning 2277 ta diniy
tashkilotlari o‘z faoliyatini olib bormoqda[7]. ‘‘Jaholatga qarshi ma’rifat’’ g‘oyasini amalga
oshirishga, diniy ta’lim va ma’rifat tizimini rivojlantirishga, diniy xodimlar tayyorlashga
alohida e‘tibor qaratilmoqda.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan islohotlar, O‘zbekistonda insonning konstitutsiyada belgilab
qo‘yilgan tenglik,vijdon erkinligi,siyosiy va boshqa huquqlarini to‘laqonli ta’minlash va munosib
sharoitda yashashi va unga tegishli bo’lgan huquqlarni ma’lum bir doirada amalga oshirish va
qo‘llab-quvvatlash maqsadida amalga oshirilgan va oshirilmoqda.
IV.Muhokama
‘‘Inson huquqlari’’ atamasi nisbatan yangi bo'lib, birinchi marta urush yillarida Qo'shma
Shtatlarda ishlab chiqarilgan urushdan keyingi tashkilot haqidagi hujjatlarda paydo bo'lgan. Biroq,
konseptsiya terminologiyadan ancha eski bo'lib, u inson huquqlari va tabiiy huquqlar haqidagi
diniy tafakkur kabi dunyoviy siyosiy tushunchalarga qaytadi. Inson huquqlari uchun an'anaviyroq
atama ‘‘Qonun ustuvorligi’’ bo‘ladi. Biroq, Birlashgan Millatlar Tashkiloti davrida inson huquqlari
konsepsiyasi qonun ustuvorligining dastlabki tushunchasidan tashqariga chiqadigan elementlarga
ega bo'ldi
3
. O‘zbekistonda qabul qilinadigan qonunlar va normativ aktlar shuni ko‘rsatadiki,
bularning barchasi inson manfaatlari va huquqlarini ta’minlash uchun amalga oshirilmoqda. Biroq
ko‘plab rivojlanyotgan mamlakatlar qatori respublikamizda ham xalqaro miqyosga moslashuv
jarayonida muammolar yuzaga kelishi mumkin, xalqaro huquqning qoidalarini samarali tatbiq
3
Lan Brownlie:
The rights of peoples in modern international law
(1985)
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
249
etish uchun davlatlar nafaqat huquqiy bazani qabul qilishi, balki uni ijro etuvchi mexanizmlarni
ham kuchaytirishi kerakligi ta’kidlangan[8].
Shu sababli, davlatlar shu jumladan O‘zbekiston ham bosqichma-bosqich inson huquqlari
sohasi bo‘yicha o‘z faoliyatining markaziga olib chiqishi kerak.Inson huquqlari bevosita
davlatning olib borayotgan faoliyati bilan bog‘liq hisoblanadi. Inson huquqlarini himoya qilish
masalasi global miqyosda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu jarayon bir qator muammolar va
qiyinchiliklar bilan bog‘liq. Ushbu muhokama qismida inson huquqlarini himoya qilishning asosiy
jihatlari, muammolari va yechimlari ko’rib chiqiladi.
1
. Inson Huquqlarining Asosiy Tamoyillari:
Inson huquqlarini himoya qilishda[9] birinchi navbatda, ularning asosiy tamoyillarini
tushunish zarur. Bular:
- Universallik: Inson huquqlari barcha insonlarga nisbatan bir xil qo’llaniladi. Har bir
insonning huquqlari tengdir va hech kim bu huquqlardan mahrum qilinishi mumkin emas
4
.
- Inson huquqlari hech qanday sharoitda olib qo‘yilmaydi. Ular tug ‘ilganidan boshlab har
bir insonga berilgan.
- Inson huquqlari bir-biriga bog ‘liqdir. Bir huquqning buzilishi boshqa huquqlarga ham
ta’sir ko’rsatishi mumkin.
2
. Muammolar va Qiyinchiliklar
- Siyosiy repressiya: Ko‘plab mamlakatlarda avtoritar rejimlar inson huquqlarini poymol
etmoqda. Jurnalistlar, faollar va inson huquqlari himoyachilari ko‘pincha ta’qibga uchraydi.
- Kamsitish: Irq, jins, diniy e‘tiqod yoki boshqa omillar asosida kamsitish holatlari keng
tarqalgan.
3
. Inson huquqlarini himoya qilishda bir qator yechimlar va takliflar mavjud:
- Ta’lim va xabardorlik: Inson huquqlari bo‘yicha ta’lim berish va xabardorlikni oshirish
muhimdir. Bu, fuqarolarni o‘z huquqlari haqida bilishlariga va ularni himoya qilishga yordam
beradi.
- Qonuniy mexanizmlar: Davlatlar inson huquqlarini himoya qilish uchun kuchli qonuniy
mexanizmlar yaratishi kerak. Bu, sud tizimining mustaqilligini ta’minlash va inson huquqlari
bo‘yicha qonunlarni kuchaytirishni o’z ichiga oladi.
4
Bull. Austl. Soc. Leg. Phil 9, 104, https://home.heinonline.org
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
250
- Xalqaro hamkorlik: Inson huquqlarini himoya qilishda xalqaro hamkorlik muhim
ahamiyatga ega. Davlatlar va xalqaro tashkilotlar o‘rtasida tajriba almashish va qo‘shma
tashabbuslar orqali inson huquqlarini himoya qilishni kuchaytirish mumkin.
V.Xulosa
Inson huquqlarining himoyasi-butun jahonda global hal qilinishi kerak bo’lgan vaziyat
hisoblanadi. Chunki, avvalo, davlat vujudga kelishi uchun unda insonlar ya’ni jamiyat mavjud
bo‘lishi kerak. Davlatlar xususan, o‘z farovonligini muntazam ta’minlash va rivojlanishi uchun
insonga ko’proq e’tibor berishi kerak. Biz bilamiz-ki dunyoda eng qimmat kapital bu-inson
kapitali. Insonga yaratilingan sharoit va uning huquqlari muhofazasi uchun davlat mas’ul
hisoblanadi. Mamlakatda qanchalik insonga bo‘lgan e’tibor kuchli bo‘lsa, o‘sha davlat o‘z
mavqeyini cho‘qqisiga chiqadi.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston ham o‘z fuqarolarining hamda hududida yashovchi
barcha shaxslarning huquqlarini xalqaro andozalarga mos, konvensiya va paktlarning amalda
milliy qonunchilik bilan moslashtirgan holatda ta’minlashga erishmoqda.
REFERENCES
1.
Konstitutsiyaviy huquq
2024
darslik(p.48): darslik/Mualliflar jamoasi-TDYU nashriyoti.
2.
Kelo v. City of New London, 545 U.S. 469
(2005)JUSTIA.com USA Supreme court.
3.
O’zbekiston Respublikasining
Jinoyat-protsessual kodeksining
226-moddasi.
4.
Oliy sud Plenumining
‘‘Sudga qadar ish yuritish bosqichida qamoqqa olish
tarzidagi
ehtiyot chorasining sudlar tomonidan qo’llanilishi’’
to’g ‘risidagi qarori.
5.
‘‘
Sud-huquq tizimi yanada isloh qilinishi munosabati bilan Oʻzbekiston
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish
toʻgʻrisida’’gi
O’zbekiston Respublikasining qonuni.
6.
O’zbekiston Respublikasining
Oila kodeksi
15-modda.
7.
O’zbekiston Respublikasi prezidentining
‘‘Inson huquqlari bo‘yicha O’zbekiston
Respublikasining milliy strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida’’gi
farmoni
8.
’The Boundaries of International Law‘‘
by Hilary Charlesworth and Christine Chinkin.
9.
O‘zbekiston Respublikasining ‘‘
Oliy Majlisninng inson huquqlari bo’yicha vakili
to‘g‘risida’’gi qonuni
2004-yil 27-avgust 669-||-son
.
10.
John P Humphrey (1979)
The Universal Declaration of Human Rights: Its history, impact
and juridical characterHuman rights: Thirty years after the Universal Declaration
, p
21-37.
11.
Lan Brownlie:
The rights of peoples in modern international law
(1985)
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
251
12.
Bull. Austl
. Soc. Leg
. Phil 9, 104,
13
.THE INTERNAL MORALITY OF INTERNATIONAL LAW
, 63 McGill L.J. (p:765, 769-
https://advance.lexis.com/api/document?collection=analytical-
materials&id=urn%3AcontentItem%3A5XJB-R9F1-JSRM-611R-00000-
00&context=1519360&identityprofileid=CJQVWW63400
14.
Fudan
Journal
of
the
Humanities
and
Social
Sciences
