ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
191
ATQARIWSHILIQTA NÁPES ALIW USHIN SHINIǴIWLAR
Azima Usenova
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti oqıtıwshısı.
https://doi.org/10.5281/zenodo.13911212
Annotatsiya. Bul maqlada atqarıwshılıqta nápes alıw ushın shınıǵıwları hám olardıń
túrleri belgili pedagoglardıń bul tarawdaǵı másláhátleri haqqında sóz etilgen.
Gilt sózler: nápes alıw,atqarıwshılıq, muzika, vokal.
BREATHING EXERCISES IN PERFORMANCE
Abstract. This article talks about breathing exercises in performance and their types, as
well as the advice of well-known pedagogues in this field.
Key words: breathing, performance, music, vocals.
ДЫХАТЕЛЬНЫЕ УПРАЖНЕНИЯ В ИСПОЛНЕНИИ
Аннотация. В данной статье рассказывается о дыхательных упражнениях в
исполнении и их видах, а также советы известных педагогов в этой области.
Ключевые слова: дыхание, исполнение, музыка, вокал.
Nápes alıw tuwrısında aytqanımızda, dawıssız demti rawajlandırıwdıń da shınıǵıwları
maqsetke muwapıqlıǵın bahalaw múmkin. Dawıssız nápes alıw shınıǵıwlarınıń hesh qanday
sisteması, qosıqqa nápes alıwdıń rawajlanıwına alıp kelmeydi, dep atap ótiw múmkin.
Qosıqqa nápes alıw - bul qosıq waqtıda dawıs apparatınıń basqa barlıq aǵzaları menen
muwapıqlastırılǵan nápes alıw bolıp tabıladı. Jaqsı qosıqshınıń demi, dawısı tuwrı shıǵatuǵın
qosıqshı menen, hám áste dem alatuǵın, yamasa uzaq waqıt dem alalmaytuǵın adam menen emes.
Hár bir oqıtıwshı tuwrı qosıq dawısınıń nápes alıw processi toqtap, "ustap turıwın"da,
uzaq muzıkalı sóz dizbegi ushın jeterli ekenligin bildi.
Sonday etip, bul jerde toplanǵan hawa muǵdarın, ókpede uzaq waqıt ustap turıw emes,
bálki qosıq aytıw ushın yaǵnıy qosıq waqtında dawıs apparatınıń basqa aǵzaları menen nápes
alıwdıń muwapıqlastırılǵanı, tuwrısında, bul barlıq aǵzalar islep atırǵanda, yaǵnıy qosıq aytıw
processinde adam nápes alıwdı rawajlandırıwı múmkin.
Eger dawıssız nápes alıw shınıǵıwları qosıq nápes alıwdıń rawajlanıwına alıp kelmese, bul
barlıq jaǵdaylarda ulıwma mánisiz degenimi? Joq. Hár qanday gimnastika sıyaqlı, hár qanday
bulshıq et shınıǵıwları sıyaqlı, dawıssız nápes alıw shınıǵıwları bulshıq etlerdiń rawajlanıwına
hám olardıń jumısın jaqsılaw hám qadaǵalawǵa, bulshıq etlerdiń biziń qálewimizga kóbirek
baǵınıwına alıp keledi.
Sonday etip, nápes alıw shınıǵıwları pútkil vokal apparatı isine unamlı tásir kórsetiwi,
sonıń menen birge dawıstı qáliplestiriwde qatnasatuǵın hár qanday bulshıq etlerdiń shınıǵıwı
múmkin.
Dawıstan ajıratılǵan nápes alıw shınıǵıwların nápes alıw bulshıq etleriniń gimnastikası dep
esaplaw kerek hám bunnan basqa hesh nárse bolmaydı. Nápes alıw bulshıq etleriniń bul
gimnastikasını jetilisken dárejede ózlestira alasız, biraq qosıq aytıwda yaǵnıy tómenge nápes alıw
menen “qısqa” dem alasız.
Hám kerisinshe, kóplegen professional qosıqshılar dawıssız nápes alıwda arnawlı
shınıǵıwlarsız ǵayrı ápiwayı dawam etiw waqtı hám quwat demin rawajlandırıw múmkin.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
192
Tınısh nápes alıw shınıǵıwları, nápes alıw bulshıq etlerin kúsheytiw ushın jaqsı járdem
bolıp tabıladı. Ásirese, bul bulshıq etler tábiyatan kem rawajlanǵan yamasa awır sharayatlar
sebepli ázzilengen adamlar ushın kórsetiledi. Eger qandayda bir waqıt dawamında qosıq aytıwdıń
ilajı bolmasa, bulshıq etlerdiń kerekli sesler uyǵınlıǵın saqlap qalıw ushın nápes alıw shınıǵıwları
menen paydalı bolıp tabıladı.
Dawıssız nápes alıw shınıǵıwları, qosıq dawısın oqıtıw sistemasında óz ornın iyelewi
múmkin. Siz olarǵa jaysha óz-ózinen jeterli mániske iye bolmaytuǵınıńız, hám qosıq dawısınan
ajıratılǵan shınıǵıw nátiyjesinde uzaq hám kúshli qosıq demi payda boladı dep oylawıńız kerek.
Ataqlı pedagog I.P.Pryanichkov: ókpege hawa jıynawdı úyreniw haqqında másláhátine
kore, nápes alıw apparatın bekkemlewshi hám sazlaytuǵın nápes alıw shınıǵıwları járdeminde
úyreniwdi baslaymız:
1-shınıǵıw
. Kol alaqanlardı kókiregimizge qoyamız. Alaqan arqalı kókirek orayına hám
shuqır kindikke shekem dem alıń. Jelkelerdi kótermeń. Siziń kollarıńız hawanı kókirekke, ókpege
tezlik penen kiriw ornınıń tarqalıwın sezedi. Bul sizdi tuwrı hawa kólemin alǵanıńızdı bildiredi.
Nápes alıwdı taslap dem shıǵarıń. Qollarıńız qabırǵalardı qanday túskenligin seziwi kerek.
2-shınıǵıw
. Aldın tilińizdi aldıńǵı ústki tislerińiz túbinen ótkiziń. Tislerden (qattı tańlay)
arqaǵa keledi. Bul jerdi seziń. Aldıńǵı swyloq tisler túbi qattı tańlay. Endi nápes alıwda qollar
menen qabırǵalardı baqlap, kirip atırǵan hawa muǵdarın sezemiz. Dem shıǵarıp atırǵanımızda anıq
bálent dawıs penen sanaymız: 1-2-3-4 h.t.b. Bul arqalı tilimiz benen tiygen swyloq tisler túbin
seziwge háreket qılamız. Bul sheńberge biz dem shıǵarıw aǵımın jóneltiremiz hám bul jerde biziń
gápimiz esitiledi.
Bunda siziń oylap seziwińiz járdem beriwi kerek. Qattı tańlay – júdá joqarı gúmbezdey,
tap sayaban yamasa parashyut tóbesindey. Bunday gápler baqlawdaǵı dem shıǵarıw hám nápes
alıwdaǵı qoyılǵan talaplar delinedi. Ólshew menen hawa sarıplanǵanda qabırǵalardı hesh qanday
silkimesten áste-aqırın tamalanıp atırǵanın gúzetiń. Bul hawanıń ókpeden áste shıǵıwı bolıp
tabıladı. Ullı pedagog M.Garsia aytqanınday, kókirek hawazdı hawa menen toltırıwdan basqa hesh
nárse qılmaydı.
Eslep kóriń qanday qılıp jas balalar turmısta birinshi qádemdi dadil baslaydı, bir waqıtları
jerden úzilgen, jerde shaqkan embeklegen halda olardı júriwge úyretiw ushın qansha sabır hám
waqıt kerek. Insan bul shınıǵıwlarda hesh qanday jańa sezimlerdi tappaydı. Bunnan kórinip turıptı,
insannıń tábiyatı buǵan maslasqan. Bul basqıshta toqtap qalmay jáne aldıńga júriw múmkin.
Ayırım hallarda tábiyat insanlarǵa nápes alıw, dawıstı tuwrı shıǵarıwdı beredi, biraq
bunday procesler kemnen-kem ushıraydı. Eger shınıǵıwlar dawamında sezimlerińiz jańa bolsa,
olardı ápiwayılıǵınan dep oylamań, olar biz qurıp atırǵan úy bolıp esaplanadı.
Men sizlerge shınıǵıwlar dawamında nápes alıwdı baqlawdı hám keyin atqarıwda
qollarımızdı pás qabırǵalarda uslawıńızdı másláhát beremen. Tuwrı dem alǵanda tómengi
qabırǵalar tek aldınnan emes, bálkim qáwmetimizdiń arqasınan da ashılıwı tuwrı alıwdı kórsetedi.
3-shınıǵıw
. Júdá tez murın arqalı tereń dem alıń (páski qabırǵalardan) bunda jelkeler
koterilmewine itibar beriń. Tezlikte aktiv awızdan dem shıǵarıń. Bul nápes alıw apparatın júdá
aktiv qıladı. Pedagog Lukanin onı til hám halqumning tuwrı jaǵdayın (belgilew) ornatıw ushın
másláhát beredi. Bul aktiv hawa aǵımın jaqsı baylanıslıǵınan derek beredi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
193
Student sabaqqa baratırǵanında bul shınıǵıwlardı bir neshe ret tákirarlap kóriw kerek,
sonda student shınıǵıwǵa kúshli tayarlıq kórgendey boladı, yaǵnıy bul shınıǵıwlar tek dawıs
apparatı ǵana aktivlestiredi.
4-shınıǵıw
. Awızdan aktiv dem alınadı, dem shıǵarıwda DA-DE-DO buwının aytıladı,
(aldıńǵı tisler túbin sezgen halda eki aldıńǵı tisler arasın shertiwdey dawıs arqalı aytıladı). Til
joqarı swylaq tis túbin janındaǵı qattı tańlayǵa tiyedi, tómengi jaq erkin háreketlenedi, biraq
túspeydi.
Kóz aldırıńızǵa keltiriń: Siziń qattı tańlayıńız tap gumbezdey. Sonıń ushın «A» dawısı
(DA-buwınında) keń xanada sóylep atırǵan insan dawısınday júdá keń, shıraylı shıǵadı. Nápes
alıwdı tegis, hesh qanday silkiniwsiz bolıwın gúzetiń.
5-shınıǵıw.
Ózińizge qolay qáddingizni tiklep arqaǵa jatıń bir qoldı qabırǵalar ústine,
ekinshisin qarın ústine qoyıń, tereń dem alıń. Qollar qabırǵalardıń ashılıwın seziwi kerek. Ókpeler
hawa menen toltırılǵan, qarın tegislenedi ókpe diafragmanı iyteredi.
Ol bolsa qarındı sezedi. Dem shıǵarıwda 1-2-3-4 h.b sanaq sanlardı dawam ettiriledi.
Hawanı aqırına shekem qısıp taslaw kerek emes. Dawıs bir ólshemde hám jaǵımlı, bul
shınıǵıwda eń tiykarǵısı – nápes alıw (pútkilley nápes alıw hám bir tegis dawamlı dem shıǵarıw).
Dawıslardı tap tórtinshi shınıǵıwdaǵıday seziń.
6-shınıǵıw
. Shınıǵıwlardı azıraq quramalastıramız (hammesi besinshi shınıǵıwdaǵıday).
Qaddin tiklep nápes alıwdı hám dem shıǵarıwdı baqlań, bir ólshemli dawısta sanań. Sanaqtı
eki belgili sanlar menen alıp barıń: 21-22-23-24 h.t.b. Tiyqarǵısı sanaqtıń dawamıylıǵı emes
bálkim nápes alıw sıpatı hám dem shıǵarıwdıń bir tegisliginde.
7-shınıǵıw
. Awız benen shuqır dem alıp, demdi murınnan dawıs shıǵarıp alıń, yaǵnıy tez
hám shaqqan kókirekke hawa keńligi tússin. Bul dawıs shıǵarıw «axlew» dem shıǵarǵanda úlken
haywannıń dalada nápes alıwına megzetiw múmkin bolsın.
Kókirek bul úlken ıdıs bolıp, oǵan siziń úplewińiz kiredi. Úplew dawısın ústki (joqarı)
tislerge súyeń, bunda erinlerińizde qıdıqlaw sezimi payda bolıwı kerek.
Bul shınıǵıwda siziń úplew dawısıńız ózińiz ushın qolay, qay jerdedur registrdiń páski
bóliminde baslanıwı kerek.
8-shınıǵıw.
Awız benen tereń dem alıp, dem shıǵarıwda uzın sozıp «M» buwının aytıń.
Erinlerdiń júzi jumılǵan, qısılmaǵın bolıwı kerek. Qollar nápes alıwdı gúzetedi. Dawıs
kókirekte esitiliwi kerek. «M» dawısın «I», «V», «Z»ǵa almastırıń. Sharayatlar hám talaplar tap
«M» dawısı sıyaqlı bolıwı kerek.
9-shınıǵıw
. Toǵızınshı shınıǵıwdı quramalastıramız. Eki buwındı aytamız. Ekinshisine
itibar beremiz, yaǵnıy ekinshi buwın únlisin sozamız, esitemiz. «MA», «ME» har waqıt seziwdiń
tuwrılıǵın tekseremiz nápes alıwdı baqlaymız.
Ózińizdiń dawısıńızdıń dawamlılıǵın esitiń, ol siziń qáwmetińizdegi keńlikti toltıradı, qattı
tańlay (bastan) páski qabırǵalarǵa shekem úlken keń ashılǵan tamaqtan ótip atırıp (tap gúzeden
suw aqqanday).
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
194
Buwınlardı asıqpastan aytıń. Buwınlar arasında toqtap qalmaw, demdi ol tamamlanǵannan
keyin alıw, buwınlar almasıwı, únlilerdiń almasıwı, dawıs, ráńbáreńligi onıń kólemi hám kúshin
ózgerpesligin baqlaw kerek.
Bul shınıǵıw nápes alıw dawamlılıǵın rawajlandırıp, hárekettegi dawıstı esitiw imkaniyatın
beredi, bul shınıgıwdı túrli únli seslerdi bir túrinde tegis esitiliwi ushın orınlaw shárt. Shınıǵıw
joqarı hám tómengi dawıs súyenishin seziwge, onıń ústin (gúmbezin) onıń tiykarı -kókirek
diafragmanı seziwge járdemlesedi.
10-shınıǵıw
. Qıyaldan shamdı óshiriw kerek. Qol alaqanlarıńızdı kókirek alaqanlarıńızǵa
qoyıń. Dem alıp «shamdı úplewdi baslań». Itibar beriń qanday qılıp tábiyat sizdiń háreketińizdi
gúzetip tuwrılamaqta. Hawa ókpeden áste aqırın hám bir tegiste shıǵadı, qabırǵalar kóz ashıp
jumǵansha páske túspeydi, páseyiwi bolsa áste aqırın ólshem boyınsha. Tap sonday dem
shıǵarıwdaǵı tábiyiylik atqarıwda bolıp, alınǵan hawa pútkil jumla boyınsha jaylasıwı kerek. Bul
shınıǵıw atqarıwdaǵı nápes alıw procesinde júdá paydalı. Bunı kóp márte asıqpastan dıqqat penen
qısılmastan orınlań. Bir waqıtta onı atqarıwda óz sezim tuyǵısın durıslawdı tekseriw ushın qılıw
múmkin.
Tiykarǵı wazıypa:
Siz shamdı úplewdi baslaǵanınızda soǵan itibar beriń, yaǵnıy nápes
alıw hám dem shıǵarıw waqtında (úplewdi baslaǵanda) sekundta toqtaw payda boladı – nápes
alıwdan dem shıǵarıwǵa ótiledi. Azǵana toqtalıw pútkilley toqtaw hám kısılıw emes. Mine usı
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
195
kishkene ǵana toqtalıw júdá áhmiyetli. Tiykarǵısı bul bir sekundlıq hám tábiyiy qılınıwı siziń
nápes alıwıńızda, dem shıǵarıwıńızda hám atqarıwda da tap sonday anıq bolıwı kerek.
Endi erinlerińizge dıqqat qılıp, aynaǵa qarań. Siz shamǵa úplep atırsız siziń erinlerińiz tap
sonday, aktivlesiwi kerek, yaǵnıy hawanı ótkiziwde hám aǵımdı jóneldiriwde ásirese joqarı
háreketti payda qılıwı shárt: shamdı úplep óshiriwde júzdegi háreketler bunda ózgermesligi,
buzılmaslıǵı, tábiyiylikti joǵaltpawı kerek. Erinler tiykarǵı tábiyiylikte hám hesh qanday jabıqsız
bolıwı kerek. Ayna bunda úlken járdemshi. Atqarıwda bunday mayda proceslerdi saqlaw júdá
áhmiyetli. Tájiriybege erisiw nápes alıwda erkinlikke erisiw ushın kóbirek usı shınıǵıwlardı
tákirarlap turıń.
Aldın aytılǵanınday: «
Atqarıw óneri - bul dem shıǵarıw óneridur
» - biz bunı áste aqırın
iyelewimiz kerek. Barlıq usı ápiwayı shınıǵıwlar kókirek (qabırǵa) nápes alıwdı rawajlandıradı.
Bul shınıǵıwlardan alınǵan kónlikpeler ápiwayı vokal shınıǵıwlar bekkemlenedi, anıqraǵı
vokal shınıǵıwlarına ótedi. Siz qabırǵanıń nápes alıwında teń sezimlerge erisseńiz, sonda ǵana
diafragmalı nápes alıw hám onıń ámeliyatı haqqında sóz júritiwińiz múmkin.
REFERENCES
1.
Абдулин, Э.Б., Николаева E.B. Теория музыкального образования: учебник для
студентов высш. пед. учеб, заведений. - М.:Академия, 2004.
2.
Avlaev O.U., Jo’raeva S.N., Mirzaeva S.R. Ta’lim metodlari. Toshkent. Navro’z
nashriyoti. 2017.
3.
Азизходжаева H.H. Педагогические технологии и педогогическое мастерство.
Тошент. Чулпан, 2005.
4.
Yusupbaevna Z. T. Integrative approach to the system of higher education of foreign
countries, economically developed in the Republic of Uzbekistan //Eurasian Journal of
Learning and Academic Teaching. – 2021. – Т. 1. – №. 1. – С. 82-87.
5.
Turumbetova Z. PROBLEM OF PERIODIZATION IN DEVELOPMENTAL
PSYCHOLOGY //Mental Enlightenment Scientific-Methodological Journal. – 2023. – Т.
4. – №. 6. – С. 323-330.
6.
Yusupbayevna T. Z. PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL FACTORS OF AN
INTEGRATED APPROACH TO ADVANCED FOREIGN EXPERIENCE IN
EDUCATION //EPRA International Journal of Multidisciplinary Research (IJMR). –
2022. – Т. 8. – №. 6. – С. 26-29. 12. Yusupbaevna Z. T. Integrative approach to the system
of higher education of foreign countries, economically developed in the Republic of
Uzbekistan //Eurasian Journal of Learning and Academic Teaching. – 2021. – Т. 1. – №.
1. – С. 82-87.
7.
13. Turumbetova Z. Y., Srimbetova S. E. PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL
FEATURES OF THE IMPACT ON CHILDREN'S BEHAVIOR //Modern Science and
Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 942-945.
8.
Turumbetova Z. Y., Tolibayeva Z. B. PROBLEMS OF CHOOSING A PROFESSION IN
ADOLESCENCE //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 938-941.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
196
9.
Turumbetova, Z. & Srimbetova, S. (2023). PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL
FEATURES OF THE IMPACT ON CHILDREN’S BEHAVIOR. Modern Science and
Research, 2(10), 942–945.
10.
Turumbetova Z. Y., Ismailova X. X. AGGRESSIVE BEHAVIOR OF PRESCHOOL
CHILDREN //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 934-937
