ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
65
TASVIRIY SAN’ATDA IQTIDORLI YOSHLARNI ANIQLASH VA IQTIDORLARINI
RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK ASOSLARI
G’aybullayeva Odina Farxod qizi
Jizzax davlat pedagogika universiteti
Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi yo’nalishi 2-bosqich talabasi.
+998 33 808 33 53.
Oltmishev Tohirjon Turg’unovich
Jizzax davlat pedagogika universiteti
Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi kafedrasi katta o’qituvchisi.
+998 91 591 49 46.
https://doi.org/10.5281/zenodo.13710890
Annotatsiya.
Ushbu maqolada iqtidorli yoshlarni aniqlash, bolaning o’ziga xos faoliyati,
individual iste’dodni shakllantirish, iqtidor turlari, maxsus iste'dod, qobiliyat, potentsial iqtidor,
aniq iqtidor, yashirin iste'dod, tarbiya, intellektual imkoniyatlar, iqtidorli o’quvchilarni
tarbiyalash va rivojlantirish bayon etilgan.
Kalit so’zlar:
iqtidor, qobiliyat, iste’dod, tarbiya, ta’lim.
PEDAGOGICAL FOUNDATIONS OF IDENTIFYING TALENTED YOUNG PEOPLE
AND DEVELOPING THEIR TALENTS IN VISUAL ARTS
Abstract.
This article describes the identification of talented young people, the specific
activities of the child, the formation of individual talent, types of talent, special talent, abilities,
potential talent, specific talent, hidden talent, upbringing, intellectual opportunities, education
and development of gifted students.
Keywords:
student, talent, ability, talent, upbringing, education.
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ВЫЯВЛЕНИЯ ТАЛАНТЛИВОЙ МОЛОДЕЖИ И
РАЗВИТИЯ ЕЕ ТАЛАНТОВ В ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОМ ИСКУССТВЕ
Аннотация.
В данной статье рассматриваются выявление одаренной молодежи,
уникальная активность ребенка, формирование индивидуального таланта, виды таланта,
особый талант, способности, потенциальный талант, явный талант, скрытый талант,
воспитание, интеллектуальные способности, одаренный ребенок. Описано обучение и
развитие учащихся.
Ключевые слова:
талант, способности, талант, воспитание, образование.
Kirish
Pedagogik faoliyatning ustuvor yo’nalishi sifatida iqtidorli o’quvchilarni tanlash va
ularning o’quv-biluv faoliyatini tashkil etish, iqtidorli o’quvchilarni tarbiyalash va rivojlantirish
bugungi kundagi dolzarb masalalardan biridir. Bugungi kunda ko’plab pedagog–psixologlar
iqtidorni rivojlantirish darajasi, sifatli o’ziga xosligi va tabiati har doim irsiyat (tabiiy mayllar) va
bolaning faoliyati vositasida bo’lgan ijtimoiy-madaniy muhitning (o’yin, ta’lim, ish) murakkab
o’zaro ta’siri natijasidir–deb fikr bildiradilar. Bunday holda, bolaning o’ziga xos faoliyati,
shuningdek, individual iste’dodni shakllantirish va amalga oshirish asosida shaxsning o’zini
rivojlantirishning pedagogik asoslarini yaratish alohida ahamiyatga egadir.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
66
Iqtidor –bu inson psixikasining butun umr davomida tizimli rivojlanuvchi sifati bo’lib,
insonning boshqa odamlarga nisbatan bir yoki bir necha sohada yuqori natijalarga erishish
imkoniga ega ekanligi bilan belgilanadi.
“Iqtidor” arabcha “qodir bo’lmoq”, “qila olmoq”, shaxsning ijodiy xususiyati va aqliy
faoliyatini anglatadigan tushuncha shuningdek, iqtidorli yoshlar maqsadga intilish, qat’iyatlilik
va mehnatsevarlik kabi fazilatlari hamda ijodiy faoliyat bilan shug’ullanish istagining kuchliligi
bilan ajralib turadilar. Iqtidorli o’quvchilarni izlash, aniqlash va tarbiyalashning asosiy maqsadi
respublikaning ilmiy va ijodiy
salohiyatini rivojlantiruvchi intellektual salohiyati bor yoshlarni tayyorlashdan iboratdir.
Psixologik lug’atlarda “iqtidor” tushunchasi quyidagicha ta’riflanadi:
1) iqtidor bu faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta’minlaydigan
qobiliyatlarning o’ziga xos uyg’unlashuvidir;
2) iqtidor bu – insonning imkoniyatlari doirasi, faoliyatlari darajasi va o’ziga xosligini
belgilaydigan umumiy qobiliyatlar;
3) iqtidor bu – aqliy potentsial, ta’lim olish qobiliyati va bilish imkoniyatlarining bir butun
individual tavsifi;
4) iqtidor bu – tabiat tomonidan in’om etilgan qobiliyatlar, ularning tabiiy asoslarini o’ziga
xosligi va namoyon bo’lishi darajalari;
5) iqtidor bu – iste’dodlilik, faoliyatda yuqori natijalarga erishish uchun ichki imkoniyat
va sharoitlarning mavjudligi.
Ushbu tavsiflardan kelib chiqqan holda, shuni ta’kidlash mumkinki, iqtidor asosida
umumiy intellektual va insonning bilish imkoniyatlarini belgilaydigan, tabiat tomonidan in’om
etilgan qobiliyatlar, biror bir faoliyatda (masalan, ta’lim, ijodiy, kasbiy, ilmiy) muvaffaqiyatga
erishishni ta’minlaydigan maxsus qobiliyatlar yotadi.
Iqtidorli bola – bu u yoki bu faoliyat turida yorqin, ravshan, ba’zan ajoyib yutuqlar bilan
ajralib turadigan (yoki bunday yutuqlarning ichki shart– sharoitlariga ega) bola.
Iqtidor turlarini ajratish mezonlari orasida quyidagilar mavjud:
1) Iqtidorli bolalarning faoliyat turlari va uni ta'minlovchi psixika sohalari
2) Iqtidorning shakllanish darajasi
3) Iqtidorning namoyon bo'lish shakli
4) Turli faoliyatdagi namoyonlarning kengligi
5) Yosh rivojlanish xususiyatlari
Iqtidor turlari:
Amalda (hunarmandchilik, sport va tashkilotchilikda iqtidorli).
Ma'naviy qadriyatlar faoliyatida (yangi ma'naviy qadriyatlarni yaratishda va odamlarga
xizmat qilishda namoyon bo'ladigan iqtidor). salohiyatini rivojlantiruvchi intellektual salohiyati
bor yoshlarni tayyorlashdan iboratdir.
Nazariy faoliyatda (faoliyatning mavzu mazmuniga qarab har xil turdagi intellektual
iste’dod.
Badiiy va estetik faoliyatda (xoreografik, adabiy-poetik, vizual va musiqiy).
Kommunikativ faoliyatda (boshqa odamlarni tushunish, ular bilan konstruktiv
munosabatlar o'rnatish, etakchilik qilish qobiliyati bilan ajralib turadigan etakchilik qobiliyati).
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
67
Pedagogik nuqtai nazardan umumiy va maxsus qobiliyat yosh davrlarini inobatga olgan
holda muhim jihatlarga bog'liq.
Erta yosh davrlar-maktabgacha va kichik maktab yoshida iqtidor umumiy hamda universal
qobiliyat sifatida ko'rilishi va rivojlanishi mumkin.
Vaqt o'tishi bilan bu-umumiy qobiliyat o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib ma'lum bir
yo'nalishni belgilaydi. Ayni vaqtda bu iqtidor bola tomonidan qay darajada namoyon
bo'layotganligiga e'tibor qaratish kerak bo'ladi.
Aniq namoyon bo'lgan, ya'ni psixolog, pedagog, ota-onalar tomonidan e'tibor berilgan
qobiliyat-aktual, atrofdagilar payqamaydigan qobiliyat-potentsial qobiliyat deyiladi.
Ko'pgina mashhur olimlar, bastakorlar, rassom va yozuvchilar (masalan, yosh V.A.
Motsart, F. Galton, I. Mechnikov, K. Gauss, N. Vinner, G. Leybnits, V. Gyugo) erta yoshdaeq
o'zlarining qobiliyatlarini namoyon qilganlar. Va aksincha ko'p hollarda bolalikda hech qanday
iqtidorga ega bo'lmagan bolalar yetuklik davrda muvaffaqiyatlarga erishishlari mumkin.
Bu aqliy potentsialga ko'pincha atrofdagilar e'tibor bermasliklari mumkin. Tabiiyki, har bir
holatda iqtidorni payqamaslikning sabablari turlidir. Potentsial qobiliyat haqiqatdan ham ma'lum
bir vaqtgacha namoyon bo'lmagandir.
Balki, ota-onalar pedagoglar va kattalar tomonidan bola qalbining nozik harakatlaridagi
o'zgarishlarga yetarlicha ahamiyat berilmagandir, intuitiv holda buni payqamagandirlar yoki
bilimlari yetmagandir.
Yoki aksincha, bu narsalarni tushunmaganliklari sababli boladagi buyuk potentsial
imkoniyatlarni sezmaganlar, va xattoki, bu ijodkorlikni, intellektual tashabbusni negativ xususiyat
sifatida qabul qilganlar. Boshqa, xususiyatlarni esa qadrliroq deb hisoblaganlar, ya'ni,
hammamizga shaxsiy tajribamizdan ma'lumki, tirishqoqlik, itoatkorlik, saranjom - sarishtalik kabi
xislatlarni fikrlar originalligi, dadillik, harakatlardagi va mulohaza yuritishdagi mustaqillikdan
ustun qo'yadigan ota-onalar, o'qituvchilar, oliy o'quv yurtlari professor o'qituvchilari, rahbarlar
uchraydi.
Erta iqtidor. Erta iqtidorga misol "geeks" (ajoyib bola) - bular, qoida tariqasida,
maktabgacha yoki boshlang'ich maktab yoshidagi bolalar, har qanday faoliyat turida -musiqa, rasm
chizish, matematika, she'riyat, raqs, qo'shiq aytish va hokazolarda ajoyib muvaffaqiyatga
erishadilar. Bunday bolalar orasida alohida o'rinni intellektual geeks egallaydi. Ular erta (2-3
yoshdan) o'qish, yozish va hisoblashni o'zlashtirish bilan tavsiflanadi; kognitiv qobiliyatlarning
yuqori rivojlanishi (yorqin xotira, mavhum fikrlashning yuqori darajasi va boshqalar); birinchi
sinfning oxirigacha uch yillik o'quv dasturini o'zlashtirish; o'z ixtiyori bilan murakkab faoliyatni
tanlash (masalan: besh yoshli bola o'z tarixi entsiklopediyasini tuzadi va hokazo).
Kech iqtidor. Iqtidorning keyingi yosh bosqichlarida ma'lum bir faoliyat turida namoyon
bo'lishi.
Yosh, iqtidorning namoyon bo'lishi va faoliyat sohasi o'rtasida bog'liqlik mavjud.
Dastlabki iste'dod san'at sohasida, ayniqsa musiqada, biroz keyinroq - tasviriy san'at
sohasida, keyinroq - fanda (ajoyib kashfiyotlar, yangi yo'nalishlar va tadqiqot usullarini yaratish
shaklida) namoyon bo'ladi. bilimlarni egallash zarurati bilan bog'liq bo'lib, ularsiz buning iloji yo'q
ilmiy kashfiyotlar.
Matematik iste'dod boshqalarga qaraganda ertaroq namoyon bo'ladi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
68
Bolalar iqtidorining belgilari:
Qobiliyatlarni rivojlantirishning yuqori darajasi;
Yuqori darajadagi o'rganish;
Ijodiy ko'rinishlar (ijodkorlik); motivatsiya.
Iqtidorli bolalar uchun o'quv dasturlari odatdagidan yuqori darajadagi fikrlash jarayonlarini
rivojlantirish, psixologik va shaxsiy rivojlanish, ijodiy qobiliyatlarni yaxshilash va, albatta, bilim,
ko'nikma va qobiliyatlarni yuqori darajada o'zlashtirishni ta'minlaydi.
Xulosa
Ushbu rivojlanayotgan muhit o'quv jarayonining markaziy qismi sifatida turli xil ta'lim
e'tiqodlarini, ularning elementlarini, o'quv materialini va ta'lim jarayonining sub'ektlarini
birlashtiradi. Eng qiyini - o'qituvchi va iqtidorli bolaning sub'ektivligini uyg'un shakllantirish,
chunki talaba avtomatik ravishda ta'lim faoliyati sub'ektiga aylana olmaydi.
Bu borada Amerikalik olimlar tomonidan 400 ga yaqin taniqli odamlarning tarjimai holi
o'rganib chiqilganda ulardan 60 foizi maktab ta'limi davrida jiddiy muammolarga duch
kelganliklari aniqlandi. Aktual va potentsial qobiliyatlar tushunchasining mavjudligi rivojlanishni
oldindan bashorat qilish muammosini muhim deb hisoblaydi. Shaxsning qanday sifatlari va
xarakter xususiyatlari, fe'l -atvoridagi va faoliyatidagi fazilatlari kattalarga kelajakda bolaning
buyuk olim, rassom yoki davlat arbobi bo'lishi mumkinligini aniqlashga yordam beradi.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib uzluksiz ta'lim tizimining quyi bosqichlaridanoq
o'quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini aniqlash va ta'lim mazmunini shu asosda tashkil
etish maqsadga yo'naltirilgan faoliyatning rivojlanishini ta'minlovchi, intellekt va bilimlarni
ro'yobga chiqaruvchi asosiy omillardan biridir. Ta'lim-tarbiya tizimini tubdan o'zgartirish,
barkamol insonni shakllantirish kelajak taqdirimizni belgilab beruvchi dolzarb masalalardan biriga
aylandi.
REFERENCES
1.
Мадаминов, Н. М. (2022). ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ТАСВИРИЙ САНЪАТНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ ВА КОМПЪЮТЕР ГРАФИКАСИДАН
2.
2017 г.
3.
Рахматова Ф.Е. Идтидорли удувчилар билан ишлашнинг назарий-технологик
жихатлари. Услубий дулланма. Самарданд-2019. - .46 б.
4.
Психология: Словарь/ Под общ. ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского. -М., 1990. -
С. 247.
5.
Узбек тилининг изохли лугати. 2-жилд. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси»
Давлат илмий нашриёти, 2006. -264-б.
6.
Ma'Murov, A. A. (2022). TARBIYA JARAYONIDA AMALIY SAN'ATDAGI USTOZ VA
SHOGIRD ODOBI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences, 2(10-2), 138-142
7.
Sulaymonova,
S.
B.
Q.
(2021).
TASVIRIY
SAN'AT
ORQALI
DUNYO
SIVILIZATSIYASINI O'RGANISH OMILLARI. Academic research in educational
sciences, 2(6), 730-735.
