30-AVGUST, 2024-YIL
64
XALQARO HUQUQDA INSON HUQUQLARINI HIMOYA QILISH SOHASIDA
HUQUQIY TARTIBGA SOLISHNI TA’MINLASH VA SAMARALI HUQUQIY
TARTIBGA SOLISH MUAMMOLARI: NAZARIY TAHLIL
Qahramonova Aziza Ulug’bek qizi
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.13363012
Annotatsiya.
XX asrning ikkinchi yarmida inson va fuqaroning xalqaro huquq va
erkinliklari institutining doktrinal qoidalari xalqaro va milliy qonunchilikning boshqa institutlari
orasida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Ushbu institut huquqiy davlatning ajralmas qismiga
aylandi va jamiyat huquqiy rivojlanishining muhim natijasi bo’ldi. Zamonaviy jamiyatda huquqiy
tartibga solish muammolari va inson huquqlarini himoya qilish zarurati yetarli darajada ishlab
chiqilmagan. Bu o’z navbatida inson huquqlari va erkinliklari hamda fuqarolik institutini
o’rganishga yaxlit, kompleks yondashuvni talab qiladi. Hozirgi vaqtda inson va fuqaroning huquq
va erkinliklarining tan olinishi mamlakat taraqqiyoti darajasini ochib berish bilan bir qatorda
davlatning xalqaro-huquqiy integratsiyaga va boshqa davlatlar bilan yanada yuqori darajada
hamkorlik qilishga tayyorligini ko’rsatadi.
Kalit so’zlar:
xalqaro huquq, inson huquqlari, yondashuv, Fuqarolik va siyosiy huquqlar
to’g’risidagi xalqaro pakt, − Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt.
PROBLEMS OF ENSURING LEGAL REGULATION AND EFFECTIVE LEGAL
REGULATION IN THE FIELD OF HUMAN RIGHTS PROTECTION IN
INTERNATIONAL LAW: THEORETICAL ANALYSIS
Abstract.
In the second half of the 20th century, the doctrinal provisions of the Institute of
International Rights and Freedoms of Man and Citizen became important among other institutions
of international and national legislation. This institution became an integral part of the legal state
and was an important result of the legal development of the society. In modern society, the
problems of legal regulation and the need to protect human rights are not sufficiently developed.
This, in turn, requires a holistic, comprehensive approach to the study of human rights and
freedoms and the institution of citizenship. Currently, the recognition of the rights and freedoms of
a person and a citizen reveals the country's level of development, as well as the state's readiness
for international legal integration and cooperation with other countries at a higher level.
Key words:
international law, human rights, approach, International Covenant on Civil
and Political Rights, - International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights.
30-AVGUST, 2024-YIL
65
ПРОБЛЕМЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ И
ЭФФЕКТИВНОГО ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ В ОБЛАСТИ ЗАЩИТЫ ПРАВ
ЧЕЛОВЕКА В МЕЖДУНАРОДНОМ ПРАВЕ: ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ
Аннотация.
Во второй половине XX века доктринальные положения Института
международных прав и свобод человека и гражданина приобрели важное значение среди
других институтов международного и национального законодательства. Этот институт
стал неотъемлемой частью правового государства и явился важным результатом
правового развития общества. В современном обществе проблемы правового
регулирования и необходимости защиты прав человека недостаточно развиты. Это, в
свою очередь, требует целостного, комплексного подхода к изучению прав и свобод
человека и института гражданства. В настоящее время признание прав и свобод человека
и гражданина показывает уровень развития страны, а также готовность государства к
международно-правовой интеграции и сотрудничеству с другими странами на более
высоком уровне.
Ключевые слова:
международное право, права человека, подход, Международный
пакт о гражданских и политических правах, - Международный пакт об экономических,
социальных и культурных правах.
Milliy va xalqaro aspektda munosabatlarni qurishning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish
jahon hamjamiyati-davlat-shaxs
zanjiri doirasida o’zaro munosabatlarning murakkab jarayonlari
mavjudligini ko’rsatadi. Bu masala, ayniqsa, chora-tadbirlar samaradorligi va inson huquqlarini
himoya qilish sohasidagi milliy va xalqaro huquq tizimlari uchun ahamiyati jihatidan dolzarbdir.
Muhimligi shundaki, har bir mamlakatda huquqni muhofaza qilish organlarida inson va
fuqaroning huquq va erkinliklari buzilishiga oid misollar mavjud bo’lib, bu holatda mamlakatning
rivojlanish darajasiga, fuqarolik jamiyatining huquqiy ongini rivojlantirish darajasiga uning
siyosiy rejimiga bog’liqlik tendensiyasi kuzatilmaydi.
Darhaqiqat, inson huquqlari va erkinliklarining buzilishi ehtimolini istisno etib bo’lmaydi.
Inson huquqlari va erkinliklarining buzilishi uchun har qanday harakat, ba’zan esa
harakatsizlik turtki bo’lishi mumkin. Ijtimoiy, siyosiy yoki shaxsiy huquqlar buzilishi mumkin va
bu inson huquqlarini ta’minlash usullari va mexanizmlarini ishlab chiqish darajasiga bog’liq emas.
Umuman olganda, huquqbuzarlik avvalo jamoatchilikning huquqiy ongi va huquqiy
madaniyati yetarli darajada shakllanmasligi sabab bo’ladi. Bunday holatda esa davlat huquqiy ong
va huquqiy madaniyat asoslarini insonlarga singdirish, jamiyatda madaniyatni rivojlantirishdan,
30-AVGUST, 2024-YIL
66
fuqarolarning o’z huquq va erkinliklarini himoya qilinishini ta’minlanishi kafolati bo’ladigan
qonunchilik asoslari bilan xabardor qilishdan hamda inson huquqlari buzilishiga salbiy
munosabatni shakllantirishdan ma’lum darajada manfaatdor hisoblanadi.
Inson huquqlari va erkinliklarining xalqaro miqyosda amalda mustahkamlanishi, mavjud
sharoit va rivojlanish tufayli fuqarolarga bunday huquqlar berilmasligi mumkin bo’lgan boshqa
mamlakatlarda ushbu huquqlarga rioya etilishini nazorat qilish imkonini beradi, ammo bu
huquqlarning buzilishini istisno qilmaydi deyish mumkin. Inson huquqlari va davlat tomonidan
taqdim etilgan va milliy qonunchilik tizimida mustahkamlangan huquqlarga oid xalqaro
standartlarni huquqiy jihatdan taqqoslash yuzaga keladigan muammolar va noaniqliklarga
oydinlik kiritishi mumkin. Ya’ni, inson huquq va erkinliklarini davlatlar miqyosida solishtirish
orqali muammo va kamchiliklarni bartaraf etish boʻyicha tegishli huquqiy choralar koʻrish imkoni
kelib chiqishi mumkin.
Inson huquqlari va erkinliklarining milliy hamda xalqaro standartlarini uyg’unlashtirish
qonunchilikni ishlab chiqishning asosidir. Inson huquqlari va erkinliklarining shakllanish,
mustahkamlanish sivilizatsiyasi jamiyat taraqqiyoti, ko’proq davlat va jamiyat o’rtasidagi
munosabatlarni to’liq tartibga solish imkonini beradigan inson huquqlari va erkinliklariga oid
qonunchilik majmuasini yaratishga borib taqaladi.
Shu bilan birga, hozirgi kunda xalqaro hamjamiyat o’rganilayotgan sohada huquqni
qo’llash va tartibga solishning yagona tartibini shakllantiradigan yagona uslub va tamoyillarni
ishlab chiqish ularni amalga oshirishdan manfaatdor ekanini qayd etish lozim. Bilamizki, davlat
zimmasiga bir qancha funksiyalar yuklangan. Fikrimizcha, inson va fuqaroning huquq va
erkinliklarini samarali himoya qilishni ta’minlash, qulay muhitga bo’lgan huquqlarni, insonlar
uchun muhim bo’lgan moddiy va nomoddiy ne’matlarning xavfsizligini ta’minlash funksiyasini
kiritish zarur.
Inson huquqlarining keng miqyosda mustahkamlanishi va qo’llanilishi xalqaro huquq
institutining huquqiy ahamiyating uning funktsional to’liqligi va milliy huquq tizimlari uchun
ahamiyatini ko’rib chiqish imkonini beradi.
1948 yilda qabul qilingan
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi
barcha fuqarolar
huquqlarining yagona ta’rifini o’rnatgan birinchi xalqaro hujjat hisoblanadi. Deklaratsiya qoidalari
30 ta moddadan iborat bo’lib, inson huquqlari to’g’risidagi
Xalqaro Bill
ga to’liq kiritilgan [1].
Quvonarlisi shundaki, deklaratsiya orqali insonparvarlik, mehr-oqibat, haqiqat tuyg’ulari
mustahkamlandi, bu esa ularni hamma joyda qonuniy ravishda erkin qo’llash imkonini berdi [2].
30-AVGUST, 2024-YIL
67
Negaki, deklaratsiyada belgilangan qoidalar universal qoidalar bo’lib, ular har qanday
shaxs tomonidan buzilgan istalgan huquqni himoya qilish va tiklash uchun qo’llanilishi mumkin.
Deklaratsiyaning ahamiyatliligi qoidalarni ishlab chiqish va ular asosida mustaqil xalqaro
hujjatlarni qabul qilish imkonini berdi. Bunday hujjatlarga quyidagilar kiradi: − 1966-yilda qabul
qilingan
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro Pakt
, −
Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy
huquqlar to’g’risidagi xalqaro Pakt.
Inson huquq va erkinliklari sohasidagi xalqaro-huquqiy
hujjatlar qoidalarining alohida ahamiyatini inobatga olgan holda, ularga rioya etilishiga
ko’maklashish, ijtimoiy, moddiy va shaxsiy fazilatlaridan qat’i nazar, shaxsga nisbatan
hurmatning fundamental asoslarini rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Jahon tajribasiga nazar
tashlaydigan bo’lsak, Rossiya Federatsiyasi, boshqa har qanday davlat kabi, o’z fuqarolarining
manfaatlari va huquqlarini himoya qilishni ta’minlashdan manfaatdor hisoblanadi. Yuqorida
ta’kidlab o’tilganidek, bunday manfaatning asoslari Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasining
qoidalarida o’z aksini topgan. Xususan, Rossiya Federatsiyasi Prezidenti asosiy kafolatchi sifatida
inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash masalalarini hal qilishni Rossiya Federatsiyasi
Konstitutsiyaviy sudiga yuklaydi. Rossiya Federatsiyasi prokuraturasi esa qonunlarga rioya qilish
ustidan nazorat vakolatiga ega bo’lgan davlat organidir[3].
Inson va fuqaroning buzilgan huquq va erkinliklarini himoya qilish bo’yicha
qo’llaniladigan asosiy chora-tadbirlar quyidagilardan iborat bo’lishi kerak:
−buzilgan huquq va erkinliklarni himoya qilish uchun milliy qonunchilik tartib qoidalarini
qo’llash;
−
buzilgan huquq va erkinliklarni tiklash uchun xalqaro yurisdiksiya organlariga murojaat
qilish imkoniyati.
Inson huquqlarining xalqaro miqyosda rivojlanishini hisobga olgan holda, bugungi kunda
juda ko’p mamlakatlar huquq sohasida rivojlanishga, inson huquq va erkinliklarini to’liq, har
tomonlama himoya qilish uchun tegishli baza yaratishga tayyorligini e’lon qilmoqdalar. Shu
o’rinda fuqarolar huquqlarining buzilishi to’g’risidagi nizoni hal qilish bo’yicha amalga oshirilgan
sa’y-harakatlar tufayli davlat qabul qilingan qarorlar ustidan shikoyat qilish va milliy qonunchilik
orqali hal qilib bo’lmaydigan nizoni hal qilish zarurati tug’ilganda xalqaro sud organlariga
bevosita murojaat qilish imkoniyati ta’minlanishini aytish mumkin [4].
Hozirgi vaqtda inson huquqlarini himoya qilish borasida muayyan muammolar mavjud.
Huquqni qo’llash amaliyotiga nazar tashlaydigan bo’lsak, davlatlar ko’pincha yagona
xalqaro qoidalarni qo’llashdan bosh tortadilar, ularni o’xshash milliy huquq normalari bilan
almashtiradilar, bu erishilgan natijaga salbiy ta’sir qiladi va umuman olganda, xalqaro universallik
30-AVGUST, 2024-YIL
68
tamoyilini rivojlantirishga to’sqinlik qiladi deyish mumkin. Qolaversa, inson huquq va
erkinliklarini ta’minlash, himoya qilish masalalarini tartibga solish sohasida davlat mexanizmini
ishlab chiqish ham muammo sifatida qaralmoqda. Ushbu tendensiya bizni tegishli qonunchilik
qoidalarini ishlab chiqish zarurligi haqida ham o’ylashga majbur qiladi.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash kerakki, ilmiy adabiyotlarni o’rganish va o’rganilayotgan
masalalar bo’yicha mutaxassis bo’lgan alohida mualliflarning fikrlarini tahlil qilish yetarli
terminologiya bazasining yo’qligi qabul qilingan me’yoriy-huquqiy qoidalarning sifatini sezilarli
darajada yomonlashtiradi, degan fikrga kelish imkonini berdi, Nega deyilganda, u bir xil turdagi
huquqiy tushunish imkoniyati, terminologik chalkashliklarni keltirib chiqaradi, turli mamlakatlar
huquq institutlarini yagona tekislikda shakllantirish imkoniyatini oldini oladi. Hozirgi vaqtda
davlatlar o’rtasidagi muloqot fuqarolarning huquq va erkinliklarini to’liq, har tomonlama himoya
qilishni ta’minlash zarurati bilan bog’liq holda murakkablashmoqda. Jahon hamjamiyatiga va
alohida davlatlarga taalluqli madaniy, huquqiy, ijtimoiy muammolardagi tafovutlar tufayli o’zaro
tushunishga erishish juda qiyin bo’lib bormoqda.
Jahon hamjamiyati va davlatlar vakillari o’rtasidagi muloqot, hukumatlararo va nodavlat
notijorat tashkilotlar darajasidagi o’zaro hamkorlik yo’li bilan erishilgan xalqaro kelishuvlarni
hisobga olgan holda munozarali qoidalarni tartibga solish, murakkab geosiyosiy tendentsiyalardan
chetga chiqish, inson huquq va erkinliklarini xalqaro huquqiy hujjatlar asosida tartibga solish
hamda ta’minlash masalalarida umumiy kelishuvga erishish imkonini beradi. Umuman olganda,
xalqaro shartnoma va konvensiyalarni ratifikatsiya qilish, milliy qonunchilikka ayrim huquqiy
institut va tuzilmalarni kiritish maqsadga muvofiqdir. Masalan, Qiynoqlar va boshqa shafqatsiz,
g’ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala yoki jazoga qarshi Konvensiyaning
Fakultativ protokoli yoki Nogironlarning huquqlari to’g’risidagi konventsiyaning Fakultativ
protokoli, samarali qo’llanilishi mumkin bo’lgan asosiy aktlar. Bundan tashqari, inson huquq va
erkinliklarini ta’minlash uchun qulay shart-sharoit yaratish maqsadida inson huquqlari sohasida
milliy qonunchilikka hamda qonun chiqaruvchi organga kiritilgan nstitutlarga sifatli ta’sir
ko’rsatadigan chuqur ilmiy va doktrinal tadqiqotlar olib borish zarur. Biroq, ming afsuski, jahon
miqyosida inson huquq va erkinliklarini himoya qilish zamonaviy jamiyatda inson huquqlarini
ta’minlashning muammoli xususiyatlaridan biri bo’lib qolmoqda.
REFERENCES
1.
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi.
30-AVGUST, 2024-YIL
69
2.
Розенко С. Гуманизм в наказании по российскому уголовному праву, SHS Web Conf.
134, 00068 (2022)
3.
С.К. Абрамян, К.В. Голубкина, Межведомственное сотрудничество на водном
транспорте в Российской Федерации. Морские интеллектуальные технологии 1-2(43),
82–85 (2019)
4.
O. Simonova. Issues of legal provision of international cargo transportation. SHS Web Conf.
134, 00123 (2022)
5.
Боран-Кешишян А., Астрейн В., Кондратьев С. Формализация общей стратегии
принятия решений по достижению комплексной безопасности судна. Морские
интеллектуальные технологии 1-2(43), 127 (2019)
6.
E.A. Fedorova, A.V. Chizhikova, Civil law and legal awareness of future lawyers against
corruption, SHS Web of Conferences 134, 00124 (2022)
7.
A.Egamberdiyev. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar. O’quv qo’llanma.
Toshkent – 2020.
8.
G.Yuldasheva, N. Gafurova. Inson huquqlari. Toshkent – 2023
9.
Inson huquqi. Darslik. Toshkent – 2021. “Yuridik adabiyotlar publish”.
