ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
168
KEŃESBAY KARIMOVTÍŃ ”AǴABIY” ROMANÍNDA SINONIMLERDIŃ STILLIK
ÓZGESHELIKLERI
Jalǵasbaeva Gúlzada Íqlasbay qızı
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik univeriteti
Filologiya hám tillerdi oqıtıw (Qaraqalpaq tili) tálim baǵdarı studenti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.13363364
Annotaciya.
Bul maqalada sinonimlerdiń stillik qollanılıwı,ózgeshelikleri, fraziologiyalıq
sóz dizbeginen jasalǵan sinonimler, olardıń til biliminde tutqan ornı Keńesbay Karimovtıń
“Aǵabiy” romanı mısalında sóz etildi.
Tayanısh sózler:
sinonim, sinonimiya, fraziologiya, stil, kóp mánilik, sózlik quram.
STYLISTIC FEATURES OF SYNONYMS IN THE NOVEL “AGABIY” BY KENESBAY
KARIMOV.
Abstract.
In this article, the methodical use of synonyms, their changes, specific synonyms
in phraseological words, their place in the knowledge of the Turkish language are determined on
the example of Kenesbay Karimov's novel "Agabiy".
Key words:
synonym, synonymy, phraseology, style, plural meaning, composition.
СТИЛИСТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ СИНОНИМОВ В РОМАНЕ КЕНЕСБАЯ
КАРИМОВА «АГАБИЙ».
Аннотация.
В данной статье на примере романа Кенесбая Керимовa «Агабий»
определяются методическое употребление синонимов, их изменения, конкретные
синонимы во фразеологических словах, их место в знании турецкого языка.
Ключевые слова:
синоним, синонимия, фразеология, стиль, множественное
значение, композиция.
Tilde sinonimler gáptiń tásirli, ótkir bolıwı ushın yaǵnıy stillik jaqtan kórkemligi joqarı
bolıwı ushın qollanıladı, al kórkem shıǵarmalarda kitap oqıwshı jámáátke jazıwshınıń shıǵarması
qızıǵıwshılıq tuwdırıwı ushın tilde hárqıylı kórkemlew quralları, sinonimler, antonim, omonim,
kóp mánili sózler, fraziologiyalıq sóz dizbeklerinen qollanadı. Sol sıyaqlı sinonimlerde
shıǵarmanıń kórkemligin támiynlewde úlken xızmet atqaradı.
Sinonimler bir neshe usıllar arqalı payda boladı:
1.
Sinonimler sózdiń kóp mániligi tiykarında payda boladı:adamnıń ayaǵı japtıń-japtıń aqırı
yamasa sońı.
Báribir ash qarınlardan baslanıp, jıljıy-jıljıy alqımlarda irkilip qalǵan qanday da bir jabayı,
ólim qáwpi de, irkip tura almaytuǵın ashlıq, qarın toydırıw,
aqır-ayaǵında
adamzat
jasaw ushın
gúres dep ataytuǵın, hátteki
insan
nıń ózi de
aqırına shekem
ele túsinip jetpegen qumarlıq, onı
qandırıw, qanaatlanıwǵa umıtılıwǵa uqsaǵan toqsan túrli biyneqoyaǵa iye sezimler bul toparlardı
birlestirip, qáwipli kúshke aylandırǵan edi ( I,II, 35-b).
Joqarıda keltirilgen mısalda adamzat-insan sózleri bir gáp ishinde sinonimlik qatardı dúzip
kelgen. Bunda adamzat sóziniń ornına “adam” yaki “insan” sıyaqlı sinonim variantların qollanıp
kórsek gáp qurǵaq seziledi, gáptiń stillik tárepten kórkemligi tómenleydi, al insan sóziniń ornına
“adam” yaki “adamzat” sózlerin qollansaq “insan” sóziniń atqarıp turǵan wazıypasın atqara
almaydı, gáptiń tásirliligi tómenleydi. Bul gápte tek atlıq sózlerden tısqarı “aqırı” hám “aqır-ayaǵı”
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
169
sózleri de sinonimlik qatardı dúzip, sońı mánisinde jumsalǵan. “Ayaq” sózi adam múshesinen
awıspalı mánide “eń sońǵı, tómengi” mánilerinde de, kórkemlikti asırıw ushın jumsaladı.
2.
Qosımtalar qosılıw arqalı: shopan-pada-shı, sulıw-shıray-lı, qorqaq-júreksiz.
Qızıǵıwshań oqıwshımız álle qashan: “Qızılqumnıń ishinde
úysiz-jaysız
neǵıp júrgen awıl,
qandaydur jolım
úyler
menen qoslar, túyege artılǵan júkler menen qańǵıǵan bóriler haqqındaǵı
tutırıqsız gápler”, dep kámiynege giyne ete baslasa táájip emes ( I,II, 4-bet ).
Asirese,
júreksiz
,
qorqaǵıraqları
úriwdiń izin qańsılawǵa aylandırıp, quyrıqların artqı
ayaqlarınıń arasına qisip, iyesinen mádet kútip, olar jatırǵan qoslar menen jolım úylerge taqalıp
kelip ábigerlene basladı ( I,II, 4-bet ).
Bul mısallarda úysiz-jaysız, júreksiz sózlerinde -sız, -siz affiksleri arqalı morfologiyalıq
sinonimler jasalǵan. Úysiz-jaysız sózleri úyi joq, jayı joq mánilerin bildirse, júreksiz sózinde
qorqaq mánisin ańlatıw ushın qollanılǵan.
Olar harıp-sharshap kiyatırǵan, ómirge jaman atlı bolǵan bul aǵayınlerin qalay qabıllaydı,
jıllı ma, suwıq pa, ol jaǵı
jeti qabat perdeniń artındaǵı buyımday, belgisiz
. ( I,II, 18-bet).
Qanday
biyǵam, táshwishsiz
kúnler edi ( I,II, 29-b).
Bul gáplerdegi jeti qabat perdeniń artındaǵı buyımday-belgisiz sózlerinde -siz qosımtası
qollanılıp biykarlawshı mánisin bildiredi. Al, ekinshi gápte -biy qosımtası qosılıwı arqalı ,
táshwishsiz sózinde -siz affiksi arqalı biykarlawshı mánisin bildiredi.
3.
Basqa tillerden kirgen sózler arqalı: qonaq-miyman, orın-mákan, el-xalıq, shıdam-sabır,
baylıq-dáwlet.
Seyis bir máwritke bolsa da, quyashtıń tınımsız joqarıǵa órlewin toqtatıwdı qáler, biraq
bunday
imkan
, bunday qúdiret ózinde joq ekenligin anıq sezer, meyli, onday
múmkinshilik
bolmasa da eń bolmaǵanda qos qanatı joq ekenligine, házir bul táshwishli álemnen ushıp kete
almaytuǵınlıǵına pushayman jer edi ( I,II,105-b).
Joqarıdaǵı mısalda “imkan-múmkinshilik” sózleri óz ara sinonimlik qatnasta imkaniyattıń
joqlıǵın bildiriw ushın qollanılǵan. “Imkan” sózi “imkánun” sózinen alınıp, “múmkinshilik, kúsh”
mánilerin bildirse, “múmkinshilik” sóziniń túbiri bolǵan “múmkin” sózi “múmkunun”-
“bolatuǵın, shınlıqqa jaqın, itimal, bálkim” mánilerin ańlatadı
1
.
Durıs kópshilik “
Ata makan
”, “
Ata jurt
”, “Shımbay”, “Dawqara” degen sózlerdi esitken,
bıraq onıń alıs-jaqının, qay tárepte ekenligin, qanday mákán ekenligin anıq bilmeydi ( I,II, 5-bet).
Bul mısalda “mákán-jurt” sózleri óz ara sinonimlik qatnasqa túsip kelgen, ondaǵı “mákán”
sózi arabsha “mákánun”-”orın, turǵan jeri, jasap atırǵan jer, qonıs basqan orın, átirap, dógerek,
mánzil” mánilerin bildiredi
2
.
Balanıń kóringen izden qorqqanına arı kelip, ózine ızalandı, qorqpaytuǵın, batır ekenligin
dálillewdi talap etip turǵan bir ishki dawısqa qulaq qoyǵan bala izge qaytıw pikirinen waz keship,
tuyeniń tabanına megzes iz ketken tamanǵa
qádem taslap
,
ilgeriley berdi
( I,II, 11,12-bet ).
Bul gápte “qádem taslaw- ilgeriley beriw” sózleri mániles kelgen, bundaǵı “qádem” sózi
arabsha “qadamun” sózinen alınıp “taban, ayaq, adım” mánilerin ańlatıp, usı mánilerde
qollanıladı
3
.
1
Q. Paxratdinov, A. Ótemisov “Qaraqalpaq tilindegi shıǵısı arabsha sózler” Nókis Qaraqalpaqstan 2005
2
Q. Paxratdinov, A. Ótemisov “Qaraqalpaq tilindegi shıǵısı arabsha sózler” Nókis Qaraqalpaqstan 2005
3
Q. Paxratdinov, A. Ótemisov “Qaraqalpaq tilindegi shıǵısı arabsha sózler” Nókis Qaraqalpaqstan 2005
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
170
Qula dúzde, Qızılqumnıń bir qoynawında,
insan
shawqımın kóp zamanlardan esitpegem
jerlerde
adam
lardıń dawısları janǵırdı, mal móńirep, qulınlar kisnep, naǵız qıslawǵa aylanǵanday
boldı ( I,II, 6-bet ).
Joqarıdaǵı mısalda “adam-insan” sózleri sinonim bolıp, “insan” sózi arab tilinde
“insaanun”- “adam kisi” mánilerinde qollanıladı.
4.
Evfemizmler hám kakofemizmler arqalı: óliw-qaytıs bolıw, kóz jumıw, tuwıw-jas
bosanıw, kóz jarıw, awqat- tamaq-jutım.
Báribir ash qarınlardan baslanıp, jıjıy-jıljıy alqımlarda irkilip qalǵan qanday da bir jabayı,
ólim
qáwpi de irkip tura almaytuǵın ashlıq, qarın toydırıw, aqır-ayaǵında adamzat jasaw ushın
gúres dep ataytuǵın, hátteki insannıń ózi de aqırına shekem ele túsinip jetpegen qumarlıq, onı
qandırıw, qanaatlanıwǵa umıtılıwǵa uqsaǵan toqsan túrli biyneqoyaǵa iye sezimler bul topardlardı
birlestirip, qáwipli kúshke aylandırǵan edi ( I,II, 35-b).
Jıynalǵanlardıń perzeniniń biymezgil
ólimine
baylanıslı kewil bildirip, aytqan tazıyaların
bas iyip, únsiz tıńladı ( I,II, 83-b).
- Taǵabergen seyis sharshadı, túni menegi uyqı, Torıqasqanıń
ólimi
barlıǵı qosılıp seyisti
haldan taydırǵan,-degen pikirge keldi ( I,II, 74-b).
Qatarlarınıń kópshiligi
aradan ketti.
Aytısıp, shertisip júretuǵın Sırımbiy atalıq
álemnen
ótip
, ornına balası Dáwletnazar atalıq boldı ( I,II, 462-b).
Taxtta birneshe jıl dáwrán súrgen Seytmuhammed xan
aqıretke sapar shekkennen
keyin
taxtqa onıń miyrasxorı otırdı ( I,II, 463-b).
Elin jawǵa bergen, sharasız shayırdıń kúyigi ishine tústime, aradan jıl ótpey
jarıq álemdi
tárk etti
( I,II, 464-b).
Joqarıda berilgen mısallarda “óliw-aradan ketiw-álemnen ótiw-aqıretke sapar shegiw-jarıq
álemdi tárk etiw” sózleri óz ara sinonimlik qatardı dúzgen bolıp, biri jumsartılıp qollanılǵan bolsa,
biri turpayı tuwra mánisinde qollanılǵan biraq barlıǵı da “qaytıs bolıw” mánisin ańlatıp tur.
“Aǵabiy” romanında frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen jasalǵan sinonimler
Tilimizdegi sinonimler jasalıwı jaǵınan kóp ǵana ishki zańlılıqlarǵa iye. Sinonimlerdiń
ádewir bólegin frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen jasalǵan sinonimler quraydı. “Aǵabiy”
romanında da frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen jasalǵan sinonimler kóp qollanılǵanlıǵınıń gúwası
bolamız. Bunday sinonimlerdiń ayrıqshalıǵı jay sózlerge qaraǵanda ótkir seziledi. Máselen:
Berkinbay keshirek úylengen edi, buǵan, álbette,
qolı qısqalıǵı, kàmbaǵallıǵı
sebepshi
boldı ( III, 157-bet).
“Ele
suw júrek, qorqaq
pa ediń Paydalı?!” dep oyladı Sırım ( I, II, 414-bet).
Joqarıdaǵı keltirilgem mısallarda “qolı qısqalıǵı”, “suw júrek” fraziologiyalıq sóz dizbekleri,
olarǵa mániles, sinonim sıpatında “kambaǵallıǵı”, “qorqaq” sózleri qollanılǵan. Bul gáplerde
sinonimlerdiń orınlı qollanılıwı, onnan tısqarı fraziologiyalıq sóz dizbekleriniń qollanılıwı gápte
ekspressivliktiń, kórkemliktiń joqarı bolıwın támiynlegen.
Tik ayaqta turıp uyqılay beretuǵın jılqı kibi ol da kózlerin jumbastan,
harıp-
sharshaǵan
sanasına hám
haldan tayǵan
denesine quwat beretuǵın uyqıǵa ketti me eken? ( I, II, 104-bet).
- Taǵabergen seyis
sharshadı
, túni menegi uyqı, Torıqasqanıń ólimi barlıǵı qosılıp seyisti
haldan taydırǵan
,-degen pikirge keldi ( I,II, 74-b).
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
171
Awılǵa kelgennen keyin qádimgidey
qolı ashıqlıǵın
dawam ete berdi. Basın qasıp oylanıp
turǵan Xalmurat inisiniń sózi qamshı boldı ma, ya óziniń
saqıylıǵı
oyandı ma, meniń de shúlen
qazan tarqatqanım bolsın, dep suwıq demin aldı ( III, 238-bet).
Joqarıda birinshi hám ekinshi mısallarda “haldan tayıw” feyil sóz shaqabı xızmetinde
kelgen fraziologiyalıq sóz dizbegi “sharshaw” sózi menen mániles bolıp qollanılǵan. Úshinshi
gáptegi “qolı ashıqlıǵı-saqıylıǵı” sózleri sinonimlik qatardı dúzip, “aq kewil, kewilinde girbiń, kir
joq, qolı ashıq, hesh nársesin ayamaytuǵın” adam sıpatında jumsalǵan. Jazıwshı óz pikirin ótkir,
kórkem hám anıq qılıp jetkeriw ushın fraziologiyalıq sóz dizbeklerin orınlı paydalanıp stillik
jaqtan gáptiń kórkemligin, ayrıqshalıǵın támiynlegen.
Sebebi, waqıya
kózdi ashıp jumǵansha, tez
baslanıp, sol tezlik penen dawam etpekte
... (
I,II, 39-b).
Burın bunday sesti esitpegen shól bórileri biytanıs dawıslarǵa bir zamat
qulaq túrip, tıńlap
turǵanday
boldı da, sońınan jan túrshiktirerlik qorqınıshlı dawıs penen hár tamannan ulıy basladı
( I,II, 27-b).
-Men qayda keter edim. Adasıp ta hesh qayda barmayman, onıń ústine
qulaq túrgen
adam
kóshtiń shawqımın da
esite aladı
( I,II, 50-b).
Joqarıda keltirilgen mısallardıń dáslepkisinde “kózdi ashıp jumǵansha-tez” sózleri
sinonimlik xızmette qollanılǵan, bundaǵı ráwish sózler waqıyanıń sonday kózdi ashıp jumǵan
waqıt ishinde, tezlik penen bolıp ótkenin súwretlew ushın jumsalǵan. Ekinshi, úshinshi mısallarda
“qulaq túriw-tıńlap turıw-esite alıw” sózleri sinonimlik qatardı dúzgen, ondaǵı feyil xızmetindegi
“qulaq túriw” fraziologiyalıq sóz dizbegi “esitiw”, “tıńlaw” mánilerinde qollanıladı
4
.
Jayı jánnette bolǵır seyis,
qoy awzınan shóp almaytuǵın
, bir
biyhazar
adam edi ( I,II,
155-b).
Qulshı biy awılınıń urnıqqırı bolıp ósip kiyatırǵan, on úsh-on tórt jaslardaǵı, boyı
ereseklerge teńlesip qalǵan, denesi duǵıjım, murnı tánki, awzı úlken, kózleri dón manlayınıń
túpkirinde jaylasqan, ǵayratlı shashları tikireyip turatúǵın, joraları onı bárqulla “
tandır bas
” dep
atar edi,
bası úlken
bolǵanlıqtan solay atasa kerek, ayaq-qolı toqpaqtay mıqlı, maladay ayaǵı
menen juwan baltırına ákesiniń etigi zorǵa siyatúǵın bul balanıń atı Qayırbay edi ( I,II, 7-bet ).
Állenemirde ishkeriden “Kele ber, Bektemir”, degen sesti esitkennen soń “Assalawma
áleykum” dep kirip barıp esikte
alp qáddin sál búkken halda eńkeyip
tura berdi ( I,II, 6-bet ).
Bul mısallarda “qoy awzınan shóp almaytuǵın-biyhazar” , “tandır bas-bası úlken”, “alp
qáddi búgilgen-eńkeygen” sózleri óz ara sinonimlik xızmette qollanılǵan, bundaǵı “qoy awzınan
shóp almaw” fraziologizmi “azarsız”, “biyazar, “juwas” sózleri menen qatar qollanılıp, usı
mánilerdi ańlatıw ushın jumsaladı, al kiyingi gáptegi “tandır bas” fraziologizmi balanıń basınıń
úlkenligin bildiriw ushın “tandır” sózi menen baylanıslı shıǵarmanıń kórkemligin támiynlew ushın
qollanılǵan. Sońǵı mısalda bolsa “alp qáddin búgiw” fraziologiyalıq sóz dizbegi “eńkeyiw”,
“búkireyiw” mánilerinde jumsaladı. Bul orında shıǵarmanıń mazmunı anıq ashılıwı ushın, kitap
oqıwshı adamǵa qızıǵıwshılıq oyatıw ushın orınlı fraziologiyalıq dızbekler qollanılǵan.
Qos qulaǵı qayshılanǵanda juldızdı gózlep, seyisti kórip, qolınan jem tilep otırǵanda, keń
tanawı qustıń qos qanatınday jelpilder, ahalteke bedewlerinen miyras etip alǵan jińishke hám uzın
4
G.Aynazarova “Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli fraziologizmler” Nókis 2005
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
172
moynına onsha úlken bolmaǵan bası qoldan quyǵanday
jarasımlı
, omırawı keń, uzın hám nıq,
ayaqlarına awır doynaqları
quyıp qoyǵanday
. ( I,II, 18-bet).
Ashıq-jarıq payıtı aspandaǵı quyashtı bult qaplaǵan kibi, jaynap turǵan
júzi túnerip
,
badam qabaqları úyildi
. ( I,II, 20-bet).
Bir zamatta, qas qaǵımda
bolsa da eslegen insandı
quwanıshlı
muńǵa,
tatlı
sezimlerge
bóleytuǵın máwritlerdi eleslegisi kelgen shıǵar ( I,II,105-b).
Bul mısallarda “quyıp qoyǵanday-jarasımlı”, “júzi túneriw-qabaqları úyiliw”, “bir
zamatta-qas qaǵımda” sózleri bir tárepi fraziologiyalıq sóz dizbegi menen sinonimlik qatnasta,
mániles qollanılǵan. Birinshi mısaldaǵı “quyıp qoyǵanday” turaqlı sóz dizbegi kelbetlik
xızmetinde “jarasımlı, júzikke qas qondırǵanday” sózleri menen ulıwmalıq ortaq mánide qollanıla
aladı, biraq gápte dus kelgen orında paydalanıla bermeydi, kórkemlik dárejesi joqarı, gápke
emocionallıq-ekspressivlik kúshli máni júklete alsa, gápti stillik jaqtan kórkemligi menen
támiynley alsa onda ol haqıyqıy sol orında qollanılıwı kerekli bolǵan sóz dep qaraladı. Sonday-aq,
“júzi túneriw-qabaqları úyiliw” sózleri “ashıwlanıw”, “gázepleniw” sózleri menen mániles
qollanılıp, ele de sinonimlik qatarın bayıtıwı múmkin. Al, sońǵı mısalda “bir zamatta-qas
qaǵımda” sózleri sinonimlik xızmette, “birden”, “demde”, “tez” mánilerin bildirip tur, onı “kóz
benen qastıń arasında”, “kózdi ashıp jumǵansha” htb fraziologiyalıq sóz dizbekleri arqalı ele de
sinonimlik qatarın bayıtıwǵa boladı.
Joqarıda berilgen mısallardaǵı jeke sózler menen sinonimlik qatnasta kelgen
frazeologizmlerdiń emocionallıq mánisi jay sózden bolǵan jubaylardıń mánisine qaraǵanda oǵada
ótkir ekenligi belgili. Sonlıqtan da “Aǵabiy” romanında frazeologiyalıq sinonimler ayrıqsha orın
iyeleydi. Sol arqalı jazıwshı aytayın degen pikiriniń obrazlılıǵına erisken. Frazeologiyalıq
sinonimlerde absolyut sinonimiya bolmaydı. Mánisi óz ara teppe-teń keletuǵın frazeologiyalıq
sinonimler tilde az ushırasadı.
“Aǵabiy” romanında qollanılǵan sinonim sózlerdi izertlew nátiyjesinde frazeologiyalıq
sinonim sózler kóplep ushırasatuǵınlıǵı jáne de avtor kontekstli sinonimlerden sheber
qollanılǵanınıń gúwası bolamız. Sinonimlerdi qollanıw arqalı shıǵarmanıń tillik ózgeshelikleri,
mánilik jaqtan ótkirligi ele de artqan.
REFERENCES
1.
Qálenderov M. «Qaraqalpaq tilindegi sinonimlerdiń grammatikalıq, strukturalıq hám
leksika semantikalıq ózgeshelikleri», Nókis. 1989-jıl.
2.
Karimov K. “Aǵabiy” romanı . – Úrgenish: Xorezim, 2016.
3.
Karimov K. “Aǵabiy”. Tarıyxıy roman. I,II kitaplar. Nókis, Bilim, 2017.
4.
Karimov K. “Aǵabiy”. III kitap “Aqqapshıq”. Xorezm baspası, Úrgenish 2016.
5.
Karimov K. “Aǵabiy”. IV kitap “Qısıwmet”. Nókis, Qaraqalpaqstan, 2017.
6.
Nurjanov P. “K.Karimovtıń ádebiy romanı haqqında oylar”. Ámiwdárya jurnalı, 2014,
N2
7.
Eshbaev J. «Qaraqalpaq tiliniń qısqasha fraziologiyalıq sózligi», Nókis. 1985.
8.
Táńibergenov J, Jańabeva A, K.Karimovtıń «Aǵabiy» romanında sinonim hám
antonimlerdiń qollanılıwı, maqala 2023.
9.
G.Aynazarova “Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli fraziologizmler” Nókis 2005.
