ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
9
RIZOBIUM AVLODI VAKILLARINING AHAMIYATI
Qadirova Gavxarjon Ilxom qizi
Urganch Davlat universiteti
Tabiiy va qishloq xo'jaligi fanlari fakulteti
Biotexnologiya yo'nalishi magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.13242831
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Rizobium avlodi vakillarining qishloq xo'jaligi va
ekologiyadagi ahamiyati o'rganilgan. Tadqiqot natijalariga ko'ra, Rizobium bakteriyalari
dukkakli o'simliklar bilan simbioz munosabatda bo'lib, azot fiksatsiyasi orqali tuproq
unumdorligini oshiradi va o'simliklarning o'sishini yaxshilaydi. Shuningdek, ular atrof-muhitga
zarar yetkazmaydi va tabiiy yo'l bilan o'g'itlash imkonini beradi. Maqolada Rizobium turlarining
xususiyatlari, ularning tarqalishi va qo'llanilish sohalari batafsil muhokama qilinadi.
Kalit so'zlar:
Rizobium, azot fiksatsiyasi, simbioz, dukkakli o'simliklar, tuproq
unumdorligi, bioo'g'it.
THE IMPORTANCE OF REPRESENTATIVES OF THE RHIZOBIUM GENERATION
Abstract.
This article explores the importance of Representatives of the Rhizobium
generation in agriculture and ecology. According to the results of the study, Rhizobium bacteria
have a symbiotic relationship with legumes, increasing soil fertility through nitrogen fixation and
improving plant growth. They also do not harm the environment and allow fertilizing in a natural
way. The article discusses in detail the characteristics of Rhizobium species, their distribution and
areas of application.
Keywords:
Rhizobium,
nitrogen
fixation,
symbiosis,
legumes,
soil
fertility,
bioaccumulation.
ЗНАЧЕНИЕ ПРЕДСТАВИТЕЛЕЙ РОДА RHIZOBIUM
Аннотация.
В этой статье исследуется значение представителей рода Rhizobium
в сельском хозяйстве и экологии. Согласно исследованию, бактерии Rhizobium вступают в
симбиозные отношения с бобовыми, повышая плодородие почвы за счет фиксации азота и
улучшая рост растений. Они также не наносят вреда окружающей среде и позволяют
удобрять естественным путем. В статье подробно рассмотрены особенности видов
Rhizobium, их распространение и области применения.
Ключевые слова:
Rhizobium, азотфиксация, симбиоз, бобовые, плодородие почвы,
биоудобрение.
KIRISH
Rizobium avlodi vakillarining ahamiyati qishloq xo'jaligi va ekologiya sohalarida tobora
ortib bormoqda. Ushbu bakteriyalar dukkakli o'simliklar bilan simbioz munosabatda bo'lib,
atmosferadagi azotni o'zlashtirish va uni o'simliklar uchun foydali shaklga o'tkazish qobiliyatiga
ega [1]. Bu jarayon nafaqat o'simliklarning o'sishi va hosildorligini oshiradi, balki tuproq
unumdorligini ham yaxshilaydi.
Rizobium bakteriyalari dukkakli o'simliklar ildizlarida tuganaklar hosil qilib, ular orqali
o'simliklar bilan ozuqa almashinuvini amalga oshiradi. Bu simbioz munosabat natijasida
o'simliklar o'sishi uchun zarur bo'lgan azotli birikmalarni oladi, bakteriyalar esa o'simliklardan
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
10
uglevodlar va boshqa ozuqa moddalarini qabul qiladi [2]. Bunday tabiiy jarayon kimyoviy
o'g'itlardan foydalanishni kamaytirish va qishloq xo'jaligini ekologik toza usulda rivojlantirishga
yordam beradi.
Ushbu tadqiqotning maqsadi Rizobium avlodi vakillarining xususiyatlarini, ularning
tarqalishini va qishloq xo'jaligi hamda ekologiyadagi ahamiyatini o'rganishdir. Shuningdek,
Rizobium bakteriyalarining bioo'g'it sifatida qo'llanilishi va uning samaradorligi tahlil qilinadi.
USULLAR VA ADABIYOTLAR TAHLILI
Ushbu tadqiqot uchun Rizobium avlodi vakillari haqidagi mavjud ilmiy adabiyotlar va
tadqiqot natijalari tahlil qilindi. Jumladan, PubMed, Google Scholar va Web of Science kabi
ma'lumotlar bazalaridan foydalanildi. Qidiruv uchun "Rizobium", "azot fiksatsiyasi", "simbioz",
"dukkakli o'simliklar", "tuproq unumdorligi" va "bioo'g'it" kabi kalit so'zlar ishlatildi.
Tadqiqot davomida Rizobium bakteriyalarining biologik xususiyatlari, ularning dukkakli
o'simliklar bilan o'zaro ta'siri, azot fiksatsiyasi jarayoni va uning tuproq unumdorligiga ta'siri
o'rganildi. Shuningdek, Rizobium asosidagi bioo'g'itlarning samaradorligi va ularning an'anaviy
kimyoviy o'g'itlar bilan solishtirilgan holda qo'llanilishi tahlil qilindi.
Adabiyotlar tahlili natijasida quyidagi asosiy yo'nalishlar aniqlandi:
Rizobium avlodi vakillarining biologik xususiyatlari va taksonomiyasi
Rizobium-dukkakli o'simliklar simbiozining molekulyar mexanizmlari
Azot fiksatsiyasi jarayoni va uning ahamiyati
Rizobium bakteriyalarining tuproq unumdorligiga ta'siri
Rizobium asosidagi bioo'g'itlarning qo'llanilishi va samaradorligi
Rizobium bakteriyalarining ekologik ahamiyati
NATIJALAR
Rizobium avlodi vakillarining biologik xususiyatlari.
Rizobium avlodi vakillari
grammanfiy, aerob, harakatchan bakteriyalar bo'lib, ular asosan tuproqda yashaydi [3]. Ularning
o'lchami 0.5-0.9 x 1.2-3.0 μm atrofida bo'lib, tayoqchasimon shaklga ega. Rizobium bakteriyalari
dukkakli o'simliklar ildizlarida tuganaklar hosil qilish va azot fiksatsiyasi qobiliyati bilan ajralib
turadi.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, Rizobium avlodiga mansub turli xil turlar mavjud bo'lib,
ular o'zlarining ma'lum bir dukkakli o'simlik turlari bilan simbioz munosabatda bo'ladi [4].
Masalan:
Rizobium leguminosarum: no'xat, loviya va beda bilan simbioz hosil qiladi
Rizobium meliloti: beda va yo'ng'ichqa bilan simbioz hosil qiladi
Rizobium japonicum: soya bilan simbioz hosil qiladi
Rizobium-dukkakli o'simliklar simbiozining molekulyar mexanizmlari.
Rizobium
bakteriyalari va dukkakli o'simliklar o'rtasidagi simbioz murakkab molekulyar mexanizmlar orqali
amalga oshadi. Bu jarayon quyidagi asosiy bosqichlardan iborat [5]:
O'simlik ildizlari flavonoidlar ajratadi, bu esa bakteriyalarni jalb qiladi.
Bakteriyalar Nod-faktorlarni ishlab chiqaradi, bu esa o'simlik ildiz tuklarining
buralishiga olib keladi.
Bakteriyalar ildiz tukiga kiradi va infeksion ip hosil qiladi.
Ildiz to'qimasida tuganaklar shakllana boshlaydi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
11
Bakteriyalar tuganaklar ichiga joylashadi va bakteroidlarga aylanadi.
Bakteroidlar azot fiksatsiyasini boshlaydi.
Azot fiksatsiyasi jarayoni va uning ahamiyati.
Azot fiksatsiyasi - bu atmosferadagi
molekulyar azotni (N₂) o'simliklar o'zlashtira oladigan shakl - ammoniygacha (NH₃) qaytarish
jarayonidir [6]. Bu jarayon nitrogenaza fermenti yordamida amalga oshiriladi va quyidagi
tenglamaga muvofiq boradi:
N₂ + 8H⁺ + 8e⁻ → 2NH₃ + H₂
Azot fiksatsiyasi jarayoni o'simliklar uchun juda muhim ahamiyatga ega, chunki:
O'simliklar uchun zarur bo'lgan azotli birikmalarni ta'minlaydi.
Tuproqdagi azot miqdorini oshiradi va uning unumdorligini yaxshilaydi.
Kimyoviy azotli o'g'itlardan foydalanishni kamaytiradi.
Ekologik toza qishloq xo'jaligini rivojlantirishga yordam beradi.
Rizobium bakteriyalarining tuproq unumdorligiga ta'siri.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki,
Rizobium bakteriyalari tuproq unumdorligini sezilarli darajada oshiradi [7]. Bu quyidagi omillar
bilan bog'liq:
Azot fiksatsiyasi orqali tuproqda azot miqdorini ko'paytiradi.
Tuproq strukturasini yaxshilaydi va uning suv saqlash qobiliyatini oshiradi.
Tuproqdagi foydali mikroorganizmlar faoliyatini kuchaytiradi.
O'simlik qoldiqlarining parchalanishini tezlashtiradi.
Rizobium asosidagi bioo'g'itlarning qo'llanilishi va samaradorligi.
Rizobium
bakteriyalari asosida tayyorlangan bioo'g'itlar qishloq xo'jaligida tobora keng qo'llanilmoqda.
Ularning samaradorligi bir qator tadqiqotlarda tasdiqlangan [8]. Bioo'g'itlarning afzalliklari
quyidagilardan iborat:
Ekologik xavfsizlik: kimyoviy o'g'itlardan farqli o'laroq, atrof-muhitga zarar yetkazmaydi.
Uzoq muddatli ta'sir: tuproqda uzoq vaqt davomida faol bo'ladi.
Iqtisodiy samaradorlik: kimyoviy o'g'itlarga nisbatan arzonroq.
Ko'p qirrali ta'sir: nafaqat azot bilan ta'minlaydi, balki tuproq unumdorligini ham
yaxshilaydi.
Rizobium bakteriyalarining ekologik ahamiyati.
Rizobium bakteriyalari nafaqat qishloq
xo'jaligida, balki ekologiyada ham muhim rol o'ynaydi [9]. Ularning ekologik ahamiyati
quyidagilardan iborat:
Tuproq ekotizimini barqarorlashtiradi.
Biologik xilma-xillikni saqlashga yordam beradi.
Atmosferadagi azot miqdorini tartibga solishda ishtirok etadi.
Tuproq eroziyasiga qarshi kurashishga yordam beradi.
TAHLIL VA MUHOKAMA
Rizobium avlodi vakillarining ahamiyati ko'p qirrali bo'lib, ularning qishloq xo'jaligi va
ekologiyadagi o'rni beqiyosdir. Ushbu bakteriyalarning eng muhim xususiyati - bu azot
fiksatsiyasi qobiliyati hisoblanadi. Bu jarayon orqali ular atmosferadagi azotni o'simliklar
o'zlashtira oladigan shaklga o'tkazadi, bu esa o'z navbatida qishloq xo'jaligida katta ahamiyatga
ega [10].
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
12
Rizobium bakteriyalari va dukkakli o'simliklar o'rtasidagi simbioz munosabat evolyutsiya
davomida shakllanib, har ikki tomonning ham yashash va ko'payish imkoniyatlarini oshirgan. Bu
munosabat natijasida o'simliklar o'sishi uchun zarur bo'lgan azotli birikmalarni oladi, bakteriyalar
esa o'simliklardan uglevodlar va boshqa ozuqa moddalarini qabul qiladi. Bunday o'zaro manfaatli
aloqa tabiiy ekotizimlarda muhim rol o'ynaydi va qishloq xo'jaligida unumli foydalanish imkonini
beradi [11].
Rizobium bakteriyalarining tuproq unumdorligiga ta'siri alohida e'tiborga loyiq. Ular
nafaqat azot fiksatsiyasi orqali tuproqni azot bilan boyitadi, balki tuproq strukturasini yaxshilaydi,
uning suv saqlash qobiliyatini oshiradi va boshqa foydali mikroorganizmlar faoliyatini
kuchaytiradi. Bu esa o'z navbatida qishloq xo'jaligi ekinlarining hosildorligini oshirish va tuproq
degradatsiyasining oldini olishga yordam beradi [12].
Rizobium asosidagi bioo'g'itlarning qo'llanilishi zamonaviy qishloq xo'jaligining muhim
yo'nalishlaridan biri hisoblanadi. Ushbu bioo'g'itlar kimyoviy o'g'itlarga nisbatan bir qator
afzalliklarga ega: ular ekologik xavfsiz, uzoq muddatli ta'sirga ega va iqtisodiy jihatdan samarali.
Shuningdek, ular tuproq unumdorligini kompleks ravishda yaxshilaydi, bu esa barqaror qishloq
xo'jaligini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.
Rizobium bakteriyalarining ekologik ahamiyati ham katta. Ular tuproq ekotizimini
barqarorlashtiradi, biologik xilma-xillikni saqlashga yordam beradi va atmosferadagi azot
miqdorini tartibga solishda ishtirok etadi. Bu esa global ekologik muammolarni hal qilishda,
jumladan, iqlim o'zgarishi va tuproq degradatsiyasiga qarshi kurashda muhim rol o'ynaydi.
Biroq, Rizobium bakteriyalaridan foydalanishda ba'zi qiyinchiliklar ham mavjud. Masalan,
ularning samaradorligi tuproq sharoitlari, iqlim va boshqa omillarga bog'liq. Shuningdek, har bir
Rizobium turi ma'lum bir dukkakli o'simlik turi bilan simbioz hosil qilishi uchun mos kelishi kerak,
bu esa ularni qo'llashda aniqlik talab etadi.
Kelajakda Rizobium bakteriyalarining yangi, yanada samarali turlarini yaratish va ularning
qo'llanilish doirasini kengaytirish bo'yicha tadqiqotlar olib borish muhim ahamiyatga ega.
Shuningdek, ularning boshqa foydali mikroorganizmlar bilan birgalikdagi ta'sirini o'rganish va
kompleks bioo'g'itlar yaratish istiqbolli yo'nalish hisoblanadi.
Rizobium avlodi vakillari dukkakli o'simliklar bilan simbioz munosabatda bo'lib, azot
fiksatsiyasi orqali qishloq xo'jaligi va ekologiyada muhim ahamiyatga ega. Rizobium bakteriyalari
va dukkakli o'simliklar o'rtasidagi simbioz murakkab molekulyar mexanizmlar orqali amalga
oshadi, bu esa evolyutsiya davomida shakllanib, har ikki tomonning ham yashash va ko'payish
imkoniyatlarini oshirgan.
Azot fiksatsiyasi jarayoni o'simliklar uchun zarur bo'lgan azotli birikmalarni ta'minlaydi,
tuproq unumdorligini oshiradi va kimyoviy o'g'itlardan foydalanishni kamaytiradi. Rizobium
bakteriyalari tuproq unumdorligini sezilarli darajada oshiradi, tuproq strukturasini yaxshilaydi va
foydali mikroorganizmlar faoliyatini kuchaytiradi. Rizobium asosidagi bioo'g'itlar ekologik
xavfsiz, uzoq muddatli ta'sirga ega va iqtisodiy jihatdan samarali bo'lib, barqaror qishloq
xo'jaligini rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi.
XULOSALAR
Rizobium bakteriyalari ekologik jihatdan ham ahamiyatli bo'lib, tuproq ekotizimini
barqarorlashtiradi, biologik xilma-xillikni saqlashga yordam beradi va atmosferadagi azot
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
13
miqdorini tartibga solishda ishtirok etadi. Rizobium bakteriyalaridan foydalanishda ba'zi
qiyinchiliklar mavjud bo'lib, ularning samaradorligi turli omillarga bog'liq va aniq qo'llanilishni
talab etadi. Kelajakda yanada samarali Rizobium turlarini yaratish, ularning qo'llanilish doirasini
kengaytirish va boshqa foydali mikroorganizmlar bilan birgalikdagi ta'sirini o'rganish istiqbolli
yo'nalishlar hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, Rizobium avlodi vakillari zamonaviy qishloq xo'jaligi va
ekologiyada muhim o'rin tutadi. Ularning azot fiksatsiyasi qobiliyati, tuproq unumdorligini
oshirishi va ekologik xavfsizligi tufayli Rizobium bakteriyalari barqaror qishloq xo'jaligini
rivojlantirish va global ekologik muammolarni hal qilishda katta potentsialga ega. Kelajakda
ushbu bakteriyalarni yanada samarali qo'llash usullarini ishlab chiqish va ularning boshqa foydali
mikroorganizmlar bilan birgalikdagi ta'sirini o'rganish muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega
bo'ladi.
REFERENCES
1.
Gage, D.J., 2004. Infection and invasion of roots by symbiotic, nitrogen-fixing rhizobia
during nodulation of temperate legumes. Microbiology and Molecular Biology Reviews,
68(2), pp.280-300.
2.
Oldroyd, G.E., Murray, J.D., Poole, P.S. and Downie, J.A., 2011. The rules of engagement
in the legume-rhizobial symbiosis. Annual review of genetics, 45, pp.119-144.
3.
Masson-Boivin, C., Giraud, E., Perret, X. and Batut, J., 2009. Establishing nitrogen-fixing
symbiosis with legumes: how many rhizobium recipes?. Trends in microbiology, 17(10),
pp.458-466.
4.
Wang, Q., Liu, J. and Zhu, H., 2018. Genetic and molecular mechanisms underlying
symbiotic specificity in legume-rhizobium interactions. Frontiers in plant science, 9, p.313.
5.
Suzaki, T., Yoro, E. and Kawaguchi, M., 2015. Leguminous plants: inventors of root
nodules to accommodate symbiotic bacteria. International review of cell and molecular
biology, 316, pp.111-158.
6.
Boyd, E.S. and Peters, J.W., 2013. New insights into the evolutionary history of biological
nitrogen fixation. Frontiers in microbiology, 4, p.201.
7.
Peoples, M.B., Herridge, D.F. and Ladha, J.K., 1995. Biological nitrogen fixation: an
efficient source of nitrogen for sustainable agricultural production?. Plant and soil, 174(1),
pp.3-28.
8.
Vessey, J.K., 2003. Plant growth promoting rhizobacteria as biofertilizers. Plant and soil,
255(2), pp.571-586.
9.
Franche, C., Lindström, K. and Elmerich, C., 2009. Nitrogen-fixing bacteria associated
with leguminous and non-leguminous plants. Plant and soil, 321(1), pp.35-59.
10.
Zahran, H.H., 1999. Rhizobium-legume symbiosis and nitrogen fixation under severe
conditions and in an arid climate. Microbiology and molecular biology reviews, 63(4),
pp.968-989.
11.
Graham, P.H. and Vance, C.P., 2003. Legumes: importance and constraints to greater use.
Plant physiology, 131(3), pp.872-877.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
14
12.
Bhattacharjee, R.B., Singh, A. and Mukhopadhyay, S.N., 2008. Use of nitrogen-fixing
bacteria as biofertiliser for non-legumes: prospects and challenges. Applied Microbiology
and Biotechnology, 80(2), pp.199-209.
