ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
110
AHOLINI ZILZILAGACHA ZILZILA PAYTIDA VA ZILZILADAN KEYIN TO'GRI
HARAKATLANISHGA O'RGATISH USULLARI
Karimov Hamraqul Sattarovich
Jizzax viloyati favquloda vaziyatlar boshqarmasi Hayot faoliyati xavfsizligi oʻquv markazi
katta oʼqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.12682012
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Aholini zilzila paytida va zilziladan keyin to'gri
harakatlanishga o'rgatish usullari. Shahar vayronalari hududida qutqaruv ishlarini olib
borish haqida ma'lumotlar berilgan.
Kalit so'zlar:
Shahar vayronalari, jamoat binolari, zilzila, qutqarish ishlari.
METHODS OF TRAINING THE POPULATION TO PROPERLY BEHAVIOR
BEFORE THE EARTHQUAKE AND AFTER THE EARTHQUAKE
Abstract.
This article discusses ways to educate residents on proper movement during
and after an earthquake. Information about conducting rescue operations in the area of city
ruins is given.
Key words:
City ruins, public buildings, earthquake, rescue work.
МЕТОДЫ ОБУЧЕНИЯ НАСЕЛЕНИЯ ПРАВИЛЬНОМУ ПОВЕДЕНИЮ ПЕРЕД
ЗЕМЛЕТРЯСЕНИЕМ И ПОСЛЕ ЗЕМЛЕТРЯСЕНИЯ
Аннотация.
В данной статье рассмотрены методы обучения населения
правильному передвижению во время и после землетрясения. Приведены сведения о
проведении спасательных работ в районе руин города.
Ключевые слова:
Руины города, общественные здания, землетрясение,
спасательные работы.
Katta maydondagi turar-joy va jamoat binolarining ommaviy vayron boʻlishi,
avtomobil yoʻllari, temir yoʻllarning shikastlanishi, elektr taʼminoti va kommunal
tarmoqlarning, telefon aloqalarining ishdan chiqishi, odamlar va hayvonlarning nobud
boʻlishi zilzila oqibatlarini bartaraf etish boʻyicha qator vazifalarni hal etishni taqozo etmoqda.
Zilzila oqibatlarini bartaraf etishda ikkita asosiy bosqichni ajratish mumkin:
- qidiruv-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlar;
falokat zonasining ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini tiklash.
1-bosqich. Zilzila sodir bo'lgan dastlabki soat va kunlarda vayron bo'lgan bino va
inshootlar vayronalari ostida qolgan odamlarni qutqarish uchun imkon qadar tezroq barcha
mahalliy va kelayotgan organlar va kuchlarni qat'iy nazoratga olish va maqsadli faoliyatini
tashkil etish. Buning uchun: buzilgan boshqaruvni tiklash, vaziyatni va zilzila oqibatlarini
baholash, komendantlik xizmati va jamoat tartibini muhofaza qilishni kuchaytirish, zarar
ko'rgan hududlarni begonalardan izolyatsiya qilish, kuchlar guruhini yaratish va qidiruv-
qutqaruv ishlarini tashkil etish. boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni bajarish, tabiiy
ofatlar sodir bo'lgan hududda aholi uchun minimal zarur yashash sharoitlarini ta'minlash.
Kuchlar guruhini yaratishda barcha ishlarni imkon qadar tezroq bajarish zarurligini hisobga
oling. Qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni, shuningdek, aholi hayotini
ta'minlash bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishda asosiy vazifalar quyidagilardir:
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
111
Qutqaruv ishlari uchun:
Turli bino va inshootlarga yetkazilgan zarar hajmi va darajasini aniqlash,
jabrlanganlar vayronalar ostida eng ko‘p to‘plangan joylarni hamda ularni qutqarish uchun
tarqatuvchi kuchlar va vositalarni aniqlash;
Jabrlanganlarni vayronalar ostidan qidirish va olib chiqish, ularga birinchi tibbiy va
birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish, so‘ngra statsionar tibbiyot muassasalariga
evakuatsiya qilish;
Vayronalarni qayta tiklash o'lik odamlar, ularni ro'yxatga olish va dafn qilishni
tashkil etish;
Boshqa shoshilinch ishlar uchun:
Kirish
yo'llarini
va kelayotgan
transport vositalarini joylashtirish uchun
maydonlarni tozalash, kirish yo'llarini tartibga solish va harakat yo'llarini yaxshi holatda
saqlash; vayron qilingan temir yo'l liniyalarini tiklash;
Jabrlanganlarning hayotiga tahdid soluvchi va qutqaruv ishlarini olib borishga
to‘sqinlik qiluvchi kommunal va texnologik tarmoqlardagi yong‘inlarni mahalliylashtirish va
o‘chirish, avariyalar va ularning oqibatlarini bartaraf etish;
Qulashi mumkin bo'lgan binolar va inshootlarning konstruktsiyalarining qulashi, ish
paytida harakatlanishdan to'siqlarning beqaror qismlarini mahkamlash;
Shaharlarning asosiy transport yo'nalishlarini yoritish uchun statsionar elektr
tarmoqlarini tiklash va aholi punktlari, shuningdek, qutqaruv ishlari olib borilgan ob'ektlar;
Ish joylarida va unga tutash avtomobil yo'llarida transport harakatini tartibga solish
maqsadida komendant xizmati va jamoat tartibini muhofaza qilish (PLO)ni tashkil etish;
Asbob-uskunalarning maqsadiga muvofiq ishlatilishini nazorat qilish, o'g'irlik va
talon-taroj qilish holatlariga chek qo'yish;
Ish davomida aniqlangan qiymatlarni (pul, zargarlik buyumlari va boshqalar)
hisobga olish va tegishli organlarga topshirish;
Qutqaruv ishlariga jalb etilgan xodimlar o‘rtasida kasalliklarning oldini olish
maqsadida epidemiyaga qarshi va sanitariya-gigiyena tadbirlari kompleksini tashkil etish;
Zilzila paytida nobud bo'lgan hayvonlarni dafn qilishni tashkil etish;
Moddiy-texnik ta'minot uchun:
Avtokranlar, ekskavatorlar, yuk ko'taruvchilar, buldozerlar, samosvallar va
kichik o'lchamdagi mexanizatsiyalash uskunalari bo'lgan xodimlar tarkibi;
Uskunalarga texnik xizmat ko'rsatish va joriy ta'mirlash va yoqilg'i-moylash
materiallari bilan ta'minlash;
Xodimlarni almashtiriladigan kiyim-kechak, shaxsiy himoya vositalari, zarur
asbob-uskunalar va jihozlar bilan o'z vaqtida ta'minlash;
Jalb qilingan xodimlarning hayotini ta'minlash ish, turar joy, ovqatlanish,
hammom-kir yuvish va tibbiy yordam, pochta xizmatlari;
Zarar ko'rgan shaharlar va aholi punktlari aholisining turmush tarzini ta'minlash uchun:
Nogiron aholini, birinchi navbatda, ayollar va bolalarni zarar ko'rgan
hududlardan zarar ko'rmagan hududlar va hududlarga vaqtincha ko'chirish;
Jabrlangan aholini issiq kiyim va zarur ashyolar bilan ta’minlash, ovqatlanish va suv
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
112
ta’minoti, chodirlarda, uylarda va zilzilaga chidamli binolarda vaqtinchalik
joylashtirish;
Aholi o‘rtasida yuqumli kasalliklar paydo bo‘lishining oldini olish va oldini olish,
kasallanganlarni aniqlash va izolyatsiya qilish;
Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etishda avariya -qutqaruv va boshqa
kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni o'tkazish usullari.
Avariya - qutqaruv ishlarining turlari quyidagilardan iborat:
- harakat marshrutlari va shikastlangan hududda, ob'ektlarda razvedka ishlarini olib
borish;
- harakat marshrutlari va shikastlangan hududdagi, ob'ektlardagi yong'inlarni
cheklash va bartaraf etish;
-
jabrlanganlarni
qidirib topish
va
ularni
vayron
bo'lgan,
zararlangan,
yonayotgan binolardan, suv, gaz, tutun bosgan bino hamda vayrona uyumlari orasidan
olib chiqish;
- jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordamni ko'rsatish hamda ularni shifoxonalarga
jo'natish;
- havo almashtirgichi buzilgan, shikastlangan himoya inshootlariga havoni
yetkazib berish;
- odamlarni sanitar qayta ishlovdan o'tkazish, uy hayvonlariga vetYerinar qayta ishlov
berish, texnika, kiyim - kechak, oziq - ovqat, xom ashyo, suv va yem -xashaklarni
dezaktivatsiya va degaztsiya qilish.
- epidemiya yuzaga kelishiga yo'l qo'ymaslik maqsadida kerakli sanitariya-gigiena
choralari va epidemiyaga qarshi tadbirlarni tashkil etish, zarur deb topilgan shikastlanish
hududlarida (sel, suv toshqini va b.) karantin e'lon qilish;
- aholini suv, oziq - ovqat va eng zarur narsalar bilan ta'minlash. -
aholini xavfsiz joylarga ko'chirish;
Kechiktirib bo'lmaydigan birlamchi tiklash ishlarning turlari quyidagilardan
iborat:
- vayrona uyumlari orasida va zararlangan hududlarda kolonna yo'llarni
tayyorlash, ya'ni piyodalar va transport vositalari uchun yo'l ochish;
- qutqarish ishlarini olib borish uchun sharoit yaratish maqsadida gaz, energetika, suv,
kanalizatsiya va texnologik tarmoqlardagi avariyalarni cheklash;
- imorat va inshootlarning bosib tushish xavfi bo'lgan, harakat xavfsizligiga hamda
avariya - qutqaruv ishlarini olib borishga halaqit beradigan konstruktsiyalarini mustahkamlash
yoki buzib tashlash;
- qutqaruv ishlarini o'tkazishni ta'minlash maqsadida, zararlangan aloqa
yo'llarini va kommunal - energetika tarmoqlarini tuzatish yoki qayta tiklash;
- turli xildagi portlovchi qismlarni, portlovchi aslahalarni topish, zararsizlantirish va
yo'qotish ishlari.
Avariya - qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan birlamchi tiklash
ishlarining
bajarilishi
favqulodda
vaziyat
ko'lamiga,
turiga,
fuqaro
himoyasi
kuchlarining hajmiga hamda ularning Tayyorgarlik darajasiga, sodir bo'lgan vaqtiga (yil
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
113
davomida, kuni), ob - havoga va boshqa ko'pgina omillarga bog'likdir. Favqulodda
vaziyatlar
vaqtida
bajariladigan
ishlarga
Tayyorgarlik
tartibi,
fuqaro himoyasi
tuzilmalarining hatti - harakatlari oldindan rejalashtirish asosida belgilanadi. Bu rejalar tuman,
shahar va viloyat miqyosida oldindan tuzib chiqiladi. Rejani tayyorlashda sodir bo'lishi
mumkin deb bashorat etilgan favqulodda vaziyatlar asos bo'lib xizmat qiladi. Ommaviy qirg'in
kurollardan shikastlangan o'choqlarda QBTIni tashkiliy olib borish uchun, tinchlik davrida
fuqaro himoyasining boshlig'i qaror bilan fuqaro himoyasi kuchlarining harakat qilish yo'llar
tuziladi. Favqulodda vaziyatlar vaqtida fuqaro himoyasi tuzilmalarining hatti - harakatlari o'z
vaqtida tashkil etilgan va olib borilgan razvedka ma'lumotlariga hamda ma'lumotlarda aks
ettirilgan aniq shart
-
sharoitga
bog'liqdir.
Razvedka
ishlari
fuqaro
himoyasi
kuchlarining vazifalariga mos va bajarilishi zarur bo'lgan keyingi hatti - harakatlarga
bog'langan holda olib boriladi.
Tabiiy ofatlar, ishlab chiqarishda sodir bo'ladigan avariya va halokatlar
oqibatlarini bartaraf etishga shu hududa joylashgan FVDT tuzilmalari jalb etiladi. Zarurat
paydo
bo'lsa,
fuqaro
himoyasi
boshlig'ining
ko'rsatmasiga
binoan chegaradosh
hududlar, shaharlar, viloyatlar va vazirliklarga qarashli tuzilmalar ham jalb etiladi.
Harakatlanuvchan
kuchlar
tarkibiga
shahar,
tuman
fuqarola
himoyasining
hududiy, ishlab chiqarish tamoyilga ko'ra tuzgan tizimlari hamda harbiylashgan fuqaro
himoyasi qismlari kiradi. Tuzilmalar tarkibiga kiritilgan kuchlarning yig'ilish joyi ob'ektdagi
tuzilmalarni taYerholga keltirish uchun odatda xalq xo'jaligi ob'ektining hududida
tashkil etiladi. Hududiy yig'ma otryadlarning yig'ilish joyi ish bajariladigan hudud
yo'nalishida joylashgan aholi yashash joylarida tashkil etiladi.
Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish uchun tuzilmalar yig'ilgan joydan
to'g'ridan - to'g'ri va tezkorlik bilan favqulodda vaziyat sodir bo'lgan hududga yuboriladi.
Belgilangan marshrut davomida vayrona uyumlari va yong'inlar, buzilgan ko'priklar bo'lishi
mumkinligini inobatga olgan holda tuzilmalarining harakati to'xtab qolmasligini ta'minlash
chora - tadbirlari ko'rilishi kerak.
Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish jarayonida tuzilmalarning doimiy
o'zaro aloqasi muhim ahamiyatga egadir. Tuzilmalarning bir joyda, bir vaqtda va bir maqsad
uchun o'zaro kelishgan holda ish olib borshilari natijasida ular o'z vazifalarini
muvaffaqiyatli bajaradilar.
Favqulodda vaziyatlar sodir bo'lgan hududlarda komendantlik xizmati tashkil etiladi.
Bu
xizmat
favqulodda vaziyat
sodir bo'lgan hududga yoki
ob'ektga aholini
yaqinlashtirmaydi, aholini va moddiy boyliklarnievakuatsiya qiladi, jamoat tartibini saqlaydi,
tuzilmalar va aholi tomonidan o'rnatilgan tartibga hamda harakat qoidalariga rioya
qilinishini nazorat qiladi, alohida ahamiyatga ega bo'lgan inshootlarni qo'riqlaydi.
Komendantlik xizmatiga xalq xo'jaligi ob'ektlarining jamoat tartibini saqlash tuzilmalari
hamda ichki ishlar xizmati xodimlari jalb etiladi.
REFERENCES
1.
“Fuqаrоlаr sоg‘lig‘ini sаqlаsh tо‘g‘risidа”gi qоnun. О‘zbekistоn Respublikаsi
Qоnun hujjаtlаri tо‘plаmi. –Т.: 2007 y.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
114
2.
S. Gazinazarova, O. R. Yuldashev “ AVARIYA-QUTQARUV ISHLARI”
Toshkent 2014
3.
Yormatov G‘.Y. va boshqalar. Hayot faoliyati xavfsizligi. –T.: “Aloqachi”, 2009.
4.
Akobirov, S. R. (2021). hayot faoliyati xavfsizligini takomillashtirish usullari.
