386
BO`LAJAK O`QITUVCHILAR MA`NAVIYATINI RIVOJLANTIRISHDА O’ZBEK
XАLQ PEDАGOGIKАSINING O’RNI
Alimova Shamsiya Raximovna
Buxoro davlat universiteti, 2-bosqich tayanch doktoranti.
shamsiya.alimova.82@mail.ru
https://doi.org/10.5281/zenodo.11215545
Annotatsiya.
Ushbu maqolada bo`lajak o`qituvchilar ma`naviyatini rivojlantirishdа
o’zbek xаlq pedаgogikаsining o’rni haqida fikr-mulohaza yuritilgan.
Kalit so’zlar
: ijtimoiy pedagogik faoliyat, qo`shimcha ta'lim tashkilotlari, ijtimoiy
pedagogik faoliyat modeli, mikro(kichik) markazlar, sog`lom turmish tarzi.
THE ROLE OF UZBEK PEDAGOGY IN DEVELOPING THE SPIRITUALITY OF
FUTURE TEACHERS
Abstract.
This article discusses the role of Uzbek folk pedagogy in developing the
spirituality of future teachers.
Key words:
socio-pedagogical activity, additional educational organizations, model of
social-pedagogical activity, micro (small) centers, healthy lifestyle.
РОЛЬ УЗБЕКСКОЙ ПЕДАГОГИКИ В РАЗВИТИИ ДУХОВНОСТИ БУДУЩИХ
УЧИТЕЛЕЙ
Аннотация.
В данной статье рассматривается роль узбекской народной
педагогики в развитии духовности будущих учителей.
Ключевые
слова:
социально-педагогическая
деятельность,
организации
дополнительного образования, модель социально-педагогической деятельности, микро
(малые) центры, здоровый образ жизни.
Respublikamizning bugungi ma’naviy-ma’rifiy hayotida asrlarga teng sezilarli
o’zgarishlarni ko’rsak bo’ladi. Asriy qadriyatlarimiz va milliy an’analarimiz tiklanmoqda va
mustahkamlanmoqda. Xalqimiz ma’naviyatini yanada yuksaltirishda o’ziga xos yo’lidan
borayotgan mamlakatimiz taraqqiyotining ustivor yo’nalishlaridan biri ekanligini yaqqol ko’rsa
bo’ladi. Har bir jamiyatda ma’naviyatning mohiyatini chuqur anglash muvafaqqiyat garovidir.
Chunki ma’naviyat-insonning insoniylik mohiyati, shaxsdagi ijobiy fazilatlari qiyofasi
majmuidir. U inson hayotining tub mohiyatini belgilaydigan aqliy, ruhiy, axloqiy va jismoniy
qarashlar, ko’nikmalar, odatlar tizimidir.
387
Xalq pedagogikasida insoniyat ma’naviyatini rivojlantiruvchi vosita hayot va bizning
milliy urf-odatlarimizdir. Ota-bola, qaynona-kelin, qarindosh-ururchilik va hokazo ma’naviy
ziynatlarimizni o’ylasak, ko’z oldimizga birinchi galda Abdulla Qodiriyning «O’tgan kunlar»
romani keladi. Nazarimda, o’zbek xalqining milliy fazilatlarini ulug’lovchi, uni dunyodagi eng
nozikta’b xalqlar qatoriga olib chiqib, ko’z-ko’z qilgan bu romanga teng keladigan asar hamon
yaratilgani yuq. O’quvchilar hatto etnografik yunalishda bo’lsada, milliy g’urur va iftixor
tuyg’ularini uyg’otadigan o’zbekona asarlarga chanqoq bo’lib yurgandek tuyuladi. Mustaqillik
munosabati bilan o’zbeklarning oilaviy hayotida istibdod yillarida ta’qiq ostida bo’lgan ba’zi
xususiyatlarni tiklash masalasi hal qilinmoqda. Masalan, tarixan tashkil topgan hovlining tashqi
va ichki hovliga bo’linishi — halqning milliy ruhini, iymonu e’tiqodini, toatu ibodatini aks
ettirgan. 37 Oilaviy tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari va ta’sir qilish omillari mavjud. Bularni
hisobga olmasdan turib, qiz bolalar tarbiyasini oilada yaxshi yo’lga qo’yish mumkin emas. Buning
uchun avvalo ota-onalarning o’zlari tarbiyalangan bo’lishlari lozim. Oilada bolani axloqiy
tarbiyalashning mazmunini tashkil etadi va ular bir qator peadagogik xususiyatlarni o’z ichiga
oladi. Bular quyidagilardan iborat:
1. Ayrim oilalarda bolalarning tarbiyasi fa qat onalar zimmasida, ota esa bu ishdan
o’zlarini chetga oladilar. Go’yo farzandlarini bog`cha, maktab tarbiyalab berishlari shart. Tarixiy
tajriba shundan dalolat beradiki, q adimdan o’g`il bolalar tarbiyasi bilan otalar, q iz bola tarbiyasi
bilan onalar shug`ullanganlar, ammo ular asosan erkaklar nazoratida bo’lgan;
2. Ota-onalar bolalarga birdek munosabatda bo’lishlari, bir xil mehribon va g`amxo’r,
talabchan va q atti q q o’l bo’lsalar bolalar hayoti butun va mukammal bo’ladi. Biri talab qilganda,
ikkinchisi yonini olsa tarbiya buziladi. Bolalariga xaddan tash q ari mehribonchilik qilayotgan ota-
onalar ularni xurmat qilishdan oldin, o’zlarini ham xurmat qilishni o’rgatishlari zarur;
3. Ko’pgina ota-onalar bolalarini tarbiyalash borasida o’z vazifalari va burchlarini to’la xis
qilmaydilar. Bosh q acharo q aytganda ularda pedagogik tayyorgarlik etishmaydi. Zotan oilaviy
tarbiya, avvalo ota-onalarning o’zlarini-o’zlari tarbiyalash demakdir. Chunki bola ayni paytda
ta`sir ob`ekti va sub`ektidir. Biroq ota-ona bola ana shunday ob`ekt ekanligini sezmasligi uchun
harakat qilishi kerak. Ammo barcha ota-onalar ham buni tushunib ea olmaydilar;
4. Oila hayotini to’g`ri tashkil qilish, oilada sog`lom axlo q iy muhitni yaratish lozim. Bu
ishda hech qanday mayda-chuydalar bo’lmasligi kerak. Har bir narsa bolaga ta`sir q iladi. Ana shu
ta`sir natijasida salbiy yoki ijobiy odatlar, turlicha xul q - atvorlar paydo bo’ladi. Ota-onalarning
har bir xatti-harakatini bolalar kuzatib turadi. Shuning uchun bolaga u yoki bu ishni qil yoki qilma
deb nasihat q abilidagi o’rgatish yo’li bilan tarbiyalayman, deb o’ylamaslik kerak;
388
5. Har bir ota-ona bolasini barkamol inson bo’lishini istaydi. Farzandini ana shunday inson
bo’lishidan nafa q at ularning o’zi, balki jamiyat ham manfaatdir. Otaonaning fu q arolik burchi
ham shuni ta qozo etadi. Shunga ko’ra har bir ota-ona, eng avvalo mamlakat uchun bo’lajak fu
qaroni tarbiyalayotganini unutmasligi lozim;
6. Ota-ona shaxsining o’zi bola tarbiyasida muhim rol o’ynaydi. Ularning oqilona o’gitlari,
pand-nasihatlarining hech biri, ularning shaxsiy namunasi o’rnini bosa olmaydi. Bolalarning
axloqiy fazilatlarini tarkib topishida, oiladagi o’zaro ahllik, halollik va rostgo’ylik, o’zaro
ishonchning mavjudligi, umuman sog`lom axlo qiy muhit muhim ahamiyatga ega;
7. Oilada bolalarni sevish, ularning shaxsiyatini hurmat qilish va hech qachon ularni izzat-
nafsiga tegmaslik zarur. Bunday jazolash usuli bola nafratini kuchaytiradi. Har qanday
g`amxo’rlik talabchanlik bilan olib borilgani maqsadga muvofi qdir;
8. Har bir oilada uning o’ziga xos bo’lgan an`analari mavjud bu an`analar bola ongiga,
uning xul q-atvoriga juda kuchli ta`sir qiladi. Masalan: oila a`zolarining tug`ilgan kunlarini
o’tkazish, qarindosh urug`lar xolidan xabar olish va hokazolar; 9. Bola tarbiyasida ota-onaning
ishxonasidagi, mahalla va qo’ni- qo’shnisi oldidagi obro’yi ham katta rol o’ynaydi va bolalarida
ularga nisbatan faxrlanish hissini uyg`otadi. Ular shu ruhda tarbiyalanadilar. Oilada bolalarni
axloqiy tarbiyalashning usullarini xalq pedagogikasida manbalaridan o’rganishimiz lozim.
Jumladan, tushuntirish, namuna ko’rsatish, odatlantirish, iltimos qilish, tilak-istak bildirish,
yolvorish-iltijo qilish, maslahat berish, ko’ndirish, undash, ma`qullash, rahmat aytish, duo qilish,
olqish, ta`na qilish, koyish, qarg`ash, qo’rq itish, uzr so’rash, la`natlash, so’kish, urish, kaltaklash
kabilar. Lekin insonni axlo qiy tarbiyalashda eng kuchli tarbiyaviy vosita sifatida o’git-nasihat,
ibrat ko’rsatish, ma`q ullash va ma qtash, mukofotlash kabilardan foydalanish samarali natijalar
berishi kuzatishlardan ma`lum. O’zbek xalqida bolalar bilan bog’liq juda ko’p yaxshi an’analar
bor. Xalq pedagogikasi bolalarga mehr-muhabbat, ularni sevish, erkalash, parvarish qilish,
ta’limtarbiya berish, ehtiyotlash kabi insoniy qa-rashlarni targ’ib qilib kelgan. Oilada yangi
insonniig dunyoga kelishini barcha xalqlar qadimdan kishi hayotidagi eng quvonchli hodisa
sifatida nishonlab kelganlar. Xalqimiz ana shu quvonchni ifoda etuvchi turli urf-odatlarni ijod
etgan. O’zbeklarning qadimiy urf-odatlariga ko’ra yangi chaqaloqning dunyoga kelishi faqat uning
ota-onasi uchungina emas, balki hamma qarindosh-urug’lari va mahalla-ko’y uchun ham sevinchli
hodisa hisoblangan. Hozirga qadar saqlanib kelayotgan qadimiy odatlardan biri yangi chaqaloq
sharafiga mevali daraxt o’tqazishdir. Bu bilan ular yangi chaqaloqning dunyoga kelishini
an’anaviy marosimga aylantirish va tabiatga mehr-muhabbat uyg’otibgina qolmasdan, balki
keyingi avlodlar hayotining farovonlashishini ham ko’zlashgan. Xalqimizda faqat o’zining
389
bolasinigina emas, umuman o’ziga yaqin hamma bolalarni sevish, ehtiyotlash, ularning tarbiyasi
bilan shug’ullanish, payt kelsa, sho’x bolalarni tartibga chaqirish, ona suti berib, parvarish qilish
an’analari avloddanavlodga o’tib keladi. «Bir bolaga butun mahalla ota-ona» degan maqol
shundan. Mahalladagi har bir bolaning yurish-turishi, tarbiyasi uchun hamma baravar mas’uliyat
his qilgan. Ota-onasiz qolgan bolalarni boqishni butun mahalla o’z zimmasiga olgan. Emizikli
bolalar uchun ko’kragida suti bor onalarni jalb etish g’oyat qadrlangan. Bu savob ish, oily
himmatlik, bag’rioqlik deb hisoblangan.
Boquvchisi yo’qlar ham mahalla e’tiboridan chetda qolmagan. Qazosi etganda butun
mahalla ko’mgan. Biz xalq og’zaki ijodi asarlarini ko’zdan kechirar ekanmiz, xalqning nom
qo’yish odatiga keng o’rin berilganini ko’ramiz. Shu xalqlari, xususan o’zbek xalqida shunday
odat bor: bolalarga oiladagi kattalar, elu yurt o’rtasida mo’tabar bo’lgan kishilar, e’tiborli qariyalar
nom qo’yadilar. Bu qadimdan qolgan rasmdir.
Xulosa qilib aytganda, har bir insonning milliy va umuminsoniy komillik darajasi, unga
etaklovchi, undovchi imkoniyat ma’naviyatdir. U inson shaxsini insoniylik bilan boyituvchi,
kamol toptiruvchi, ko’rkamlashtiruvchi beqiyos hayotiy omil. Ma’naviyat – yaxshilik va ezgulikka
moyil, yomonlik va yovuzlikdan tiyilish, nafosat va haqiqatga, halollik va rostgo’ylikka intilish,
o’zi mansub jamiyatning axloqiy, huquqiy, ma’rifiy-madaniy mezonlariga amal qilish hissidir.
REFERENCES
1.
Alimova, S. (2022). TA’LIM-TARBIYA JARAYONIDA ILMIY VA UMUMMADANIY
DUNYOQARASHNI
SHAKLLANTIRISH.
IJTIMOIY
FANLARDA
INNOVASIYA
ONLAYN ILMIY JURNALI
,
2
(4), 66-70.
2.
Rаximovnа, А. S. (2024). Xalq Pedagogikasi BoLajak OQituvchilar MaNaviyatini
Rivojlantirish Vositasi Sifatida.
Journal of Research in Innovative Teaching and Inclusive
Learning
,
2
(4), 65-67.
3.
Rakhimovna, A. S. (2023). Pedagogical-Psychological Features of Developing the
Spirituality of Future Teachers by Means of Folk Pedagogy.
International Journal of Formal
Education
,
2
(11), 435-441.
4.
Alimova, S. (2022). INTERFAOL TA’LIMNING ASOSIY TAMOYIL, SHAKL VA
OMILLARI.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
19
(19).
5.
Alimova, S. (2022). OʻQUVCHILARDA OʻZ FAOLIYATLARINI BAHOLASH VA
TASHXISLASH
KOʻNIKMALARINI
SHAKLLANTIRISH.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ
ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
19
(19).
390
6.
Baxshilloyevna, S. M. (2022). BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISHDA
TARBIYACHI
NUTQI
NAMUNA-O’RNAK
VOSITASI SIFATIDA.
Scientific
Impulse
,
1
(4), 1288-1292.
7.
Baxshilloyevna, S. M. (2022). MAKTABGACHA YOSHIDAGI BOLALAR MA’NAVIY
DUNYOSINI BOYITISHDA “ALPOMISH” DOSTONING O’RNI.
BOSHQARUV VA
ETIKA QOIDALARI ONLAYN ILMIY JURNALI
,
2
(2), 146-152.
8.
Sharipova, M. B. (2021). Laylo Mirzo Qizi Muslimova XALQ DOSTONLARINI
O’RGATISHNING AMALIY AHAMIYATI HAMDA DOLZARBLIGI (“ALPOMISH”
DOSTONI MISOLIDA).
Scientific progress
, (7).
9.
Sharipova, M. B., & Muslimova, L. M. Q. (2021). XALQ DOSTONLARINI
O’RGATISHNING AMALIY AHAMIYATI HAMDA DOLZARBLIGI (“ALPOMISH”
DOSTONI MISOLIDA).
Scientific progress
,
2
(7), 1130-1134.
10.
Sharipova,
M.
B.
(2021).
Xursand
Nuriddinovna
Mirzayeva
XALQIMIZ
MADANIYATINING HAYOTBAXSH SARCHASHMASI.
Scientific progress
, (7).
11.
Baxshilloyevna, S. M. (2023). MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING NUTQ
O ‘STIRISHNING ILMIY-NAZARIY AHAMIYATI.
PEDAGOGS jurnali
,
1
(1), 168-168.
12.
Baxshulloyevna, S. M. (2022). «ALPOMISH» DOSTONI-VATANPARVARLIK
FAZILATLARIDAN SABOQ BERUVCHI MAʼNAVIY DURDONA.
Scientific
Impulse
,
1
(4), 1426-1430.
13.
Sharipova, M. B., & Ravshanova, G. F. Q. (2021). QAHRAMONLIK DOSTONLARINING
O’ZIGA XOSLIGI: MILLIY RUH VA AN’ANALAR.
Scientific progress
,
2
(7), 1139-
1144.
14.
Шарипова, М. Б., & Саьдуллаева, М. Б. К. (2020). РАЗВИТИЕ ТВОРЧЕСКИХ
СПОСОБНОСТЕЙ ДЕТЕЙ В ДОШКОЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ.
Проблемы
педагогики
, (6 (51)), 58-60.
15.
Sharipova, M. (2020). O'quvchi yoshlar tarbiyasida o'lmas an'ana va marosimlarning
ahamiyati.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
1
(1).
16.
Sharipova, M. B., & Nozirova, M. J. Q. (2021). O’ZBEK XALQ DOSTONLARINI
O’QITISHDA KOMPYUTER IMKONIYATLARI.
Scientific progress
,
2
(7), 1102-1108.
17.
Sharipova, M. B., & Farmonova, G. S. Q. (2021). NIKOHDAN SO’NG ADO
ETILADIGAN
URF-ODATLAR
TASVIRI
(“ALPOMISH”
DOSTONI
MISOLIDA).
Scientific progress
,
2
(7), 1125-1129.
391
18.
Sharipova, M. B. (2021). XALQ DOSTONLARIDA SOVCHILIK MAROSIMI BADIIY
IFODASI (“ALPOMISH” DOSTONI MISOLIDA).
Scientific progress
,
2
(7), 1120-1124.
19.
Sharipova, M. B., & Mirzayeva, X. N. (2021). XALQIMIZ MADANIYATINING
HAYOTBAXSH SARCHASHMASI.
Scientific progress
,
2
(7), 1135-1138.
20.
Шарипова, М. Б., & Неьматова, Ш. Н. (2020). Формирование эстетической культуры
воспитанников дошкольных образовательных учреждений.
Вестник магистратуры
,
(3-3 (102)), 113-114.
21.
Sharipova, M. (2020). Qahramonlik eposi-milliy madaniyatimizning nodir xazinasi ("
Alpomish" dostoni misolida).
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
1
(1).
22.
MA’NAVIY, Y. A. R. V., & O’RNI, D. B. Q. E. DOI: 10.53885/edinres. 2021.17. 14.046
Sharipova Maxbuba Baxshilloyevna BuxDU.
Maktabgacha ta’lim
.
23.
Sharipova, M. B., & Shokirova, N. Z. Q. (2021). «ALPOMISH» DOSTONI–BADIIY
BARKAMOL ASAR.
Scientific progress
,
2
(7), 1145-1148.
24.
Sharipova, M. (2020). ХУДОЖЕСТВЕННАЯ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ОБРЯДОВ В ЭПОСЕ
«АЛПОМИШ».
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
1
(1).
25.
Шарипова,
М.
Б.,
&
Хусаинова,
З.
Х.
ВЕСТНИК
НАУКИ
И
ОБРАЗОВАНИЯ.
ВЕСТНИК НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ Учредители: Олимп
, 106-
108.
26.
Sharipova, M. (2024). EPOS HAMDA MAROSIM MUNOSABATINING QADIMIYLIGI
VA AN’ANAVIYLIGI.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
46
(46).
27.
Sharipova, M. (2024). Historical-Vital Bases of Epos And Ritual Expression (In The
Example of the Epic “Alpomish”).
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu.
uz)
,
46
(46).
28.
Sharipova, M. B., & G’afurova, A. A. (2024). METHODOLOGY OF STAGING IN THE
DEVELOPMENT OF CHILDREN'S SPEECH IN THE PRESCHOOL EDUCATION
SYSTEM.
THE ROLE OF SCIENCE AND INNOVATION IN THE MODERN
WORLD
,
3
(1), 21-29.
29.
Sharipova, M. (2023). O ‘ZBEK FOLKLORSHUNOSLIGIDA ALPOMISHSHUNOSLIK
TA’LIMOTI.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
44
(44).
30.
Sharipova, M. (2023). MAKTABGACHA TALIM YOSHDAGI BOLALARNING IJODIY
QOBILIYATLARI VA UNI SAMARALI RIVOJLANTIRISH OMILLARI.
ЦЕНТР
НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
44
(44).
392
31.
Sharipova,
M.
(2023).
“ALPOMISH”
EPOSINING
QADIMIYLIGI
VA
AN’ANAVIYLIGI.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
44
(44).
32.
Sharipova,
M.
(2023).
MAKTABGACHA
TA’LIM
TASHKILOTIDA
SAHNALASHTIRISH, OʻYIN FAOLIYATINI TASHKIL ETISH YOʻLLARI.
ЦЕНТР
НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
44
(44).
33.
Sharipova, M. (2023). “ALPOMISH” DOSTONI VA BOSHQA JANRLAR
MUNOSABATI.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
44
(44).
34.
Sharipova,
M.
(2023).
“ALPOMISH”
DOSTONIDA
IFODA
ETILGAN
MAROSIMLARDA ARXAIK EPOS XUSUSIYATLARI TALQINI.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ
ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
44
(44).
35.
Sharipova, M. (2023). MAKTABGACHA TA’LIMDA INNOVATSION FAOLIYATNI
TASHKIL ETISH FUNKSIYALARI.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu.
uz)
,
44
(44).
36.
Sharipova, M. (2023). “ALPOMISH” DOSTONIDA NIKOH MAROSIMINING ARXAIK-
BAIIY XUSUSIYATLARI.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
44
(44).
